Беларускі санетарый

Пра сталасць і развітасць любой паэзіі сведчыць, апрача ўсяго іншага, і наяўнасць у гэтай паэзіі разнастайных жанраў і відаў верша, якія выпрацавала нацыянальная і сусветная вершатворчасць. Гісторыя літаратуры паказвае: кожны сапраўдны пісьменнік не толькі пашырае наша, чытацкае, светабачанне, светаадчуванне і светаразуменне, але і ўдасканальвае, узбагачае саму тэхніку мастацкай творчасці, тыя спосабы і сродкі, той інструментарый, з дапамогай якіх і можна спрабаваць шырэй і глыбей спасцігнуць духоўны космас чалавека. Маладыя творцы павінны заўсёды пра гэта памятаць. Павінны дбаць як пра сучаснаспь, арыгінальнасць, глыбіню зместу сваіх твораў, так і пра адэкватнасць паэтычнай формы гэтаму зместу.

Адзін з самых дасканалых, вышуканых відаў верша, якія выпрацавала сусветная паэзія, -- санет. Узнік ён у Італіі ў ХIII ст., адкуль і пайшла ва ўсе мовы і літаратуры свету форма і сама назва верша (sonetto, ад sonare – гучаць, звінець). Санет складаецца звычайна з чатырнаццаці радкоў, аб’яднаных у два катрэны (чатырохрадкоўі) і два тэрцэты (трохрадкоўі). Найбольш распаўсюджаны яго памер – пяці-, радзей чатырох- або шасцстопны ямб. Дзве рыфмы спалучаюць катрэны (абба абба ці абаб абаб). Тры рыфмы тэрцэтаў размяшчаюцца ў залежнасці ад характару папярэдняй рыфмоўкі: ввг ддг ці ввг дгд -- “французскі” санет або вгд гвд ці вгд вгд – “італьянскі” санет. Такая будова санета цесна звязана з разгортваннем у ім паэтычнага зместу. У катрэнах ідзе развіццё тэмы, у тэрцэтах – кульмінацыя і развязка. Як адзначаў М. Багдановіч у артыкуле "Санет" (1911), у першых васьмі радках “развіваецца тэма санета, а ў астатніх – заключэнне да яе; ставіцца пытанне і даецца адказ; малюецца абразок і выкладаецца паясненне к яму” [3, 194]. Асаблівая нагрузка падае на апошні тэрцэт, нават на апошні радок тэрцэта (т. зв. санетны замок), які па вобразна выказанай думцы павінен быць самым моцным у санеце. Больш таго, па законах класічнага санета апошняе слова у ім павінна быць своеасаблівым сэнсавым “ключом” да ўсяго твора. У той жа час ніводнае слова, выключаючы хіба службовыя, не павінна паўтарацца.

Строгая рэгламентаванасць санетнай формы, зразумела, ускладвае на паэта дадатковыя цяжкасці і значныя абавязкі, абмяжоўвае яго фармальныя пошукі. З друтога боку, форма дысцыплінуе вершатворца, падштурхоўвае яго да лаканізму, афарыстычнасці вобразнага выказвання, абумоўлівае пругкасць, сэнсавую ёмістасць вершаванага радка. Вось гэта апошняе, а таксама эстэтычная дасканаласць, прыгажосць самой паэтычнай формы і прывялі да таго, што санет даволі хутка распаўсюдзіўся ў еўрапейскай (найперш італьянскай, іспанскай, партугальскай, французскай, англійскай), а затым і ў сусветнай паэзіі. У скарбніцу сусветнага санетарыя найбольш значны ўклад унеслі італьянцы Дантэ Аліг’еры (1265--І321) і Франчэска Петрарка (1304--1374; аўтар звыш 300 санетаў), француз П’ер Рансар (1524--1585); англічанін Уільям Шэкспір (1564--1616), немец Іаган Вольфганг Гётэ (1749--1832), палякі Адам Міцкевіч (1798--1855) і Юльюш Славацкі (1809--1849), славенец Францэ Прэшарн (1800--1849), славак Павол Гвездаслаў (1849--1821), чэх Ян Колар (1793--1852; напісаў 615 санетаў) і інш. Дарэчы, адну з найбольш поўных анталогій сусветнага санета ўклаў і выдаў у сваіх выдатных перакладах украінскі майстар слова Дмытро Паўлычка [11, 14].

Пачынаючы з ХVIII--XIX ст. cанет добра абжыўся і ва ўсходнеславянскіх літаратурах. У рускую паэзію ў ХVШ cт. яго увёў Васіль Традзьякоўскі. Пасля яго да гэтага віду верша звярталіся Аляксандр Сумарокаў, Гаўрыіл Дзяржавін, Аляксандр Пушкін, Міхаіл Лермантаў, Валерый Брусаў, Іван Бунін, Ганна Ахматава і многія іншыя рускія паэты [13]. З XIX ст. санет вядомы і ва ўкраінскай паэзіі. Найбольш прызнаныя майстры ўкраінскага санетапісання -- Іван Франко, Леся Украінка, Уладзімір Самійленка, Мікола Зэраў, Міхайла Драй-Хмара, Максім Рыльскі, Андрэй Малышка, Сцяпан Крыжаніўскі, Дмытро Паўлычка [15].

У Беларусі санет вядомы з пачатку ХVП ст., калі Мялецій Сматрыцкі ў славутым “Трэнасе” (Вільня, 1610) надрукаваў свой пераклад на лацінскую і польскую мовы санета італьянца Франчэска Петраркі “Папскаму двару ў Рыме”. Аднак затым шматмоўная паэзія Беларусі два стагоддзі да санета не звярталася. I толькі на пачатку XIX ст. вуснамі нашага вялікага земляка Адама Міцкевіча, хоць усё яшчэ і не беларускім словам, яна стала прызнавацца санетам у любові да роднага краю і ў каханні да жанчыны, разважаць над праблемамі чалавечага існавання, складанасцю грамадскіх узаемаадносін і г. д. У 80-х гг. XIX ст. міцкевічаўскі санет "Бура" (з цыкла "Крымскія санеты") упершыню загучаў і на беларускай мове -- у перасатварэнні Аляксадра Ельскага [1].

Сапраўднымі творцамі беларускага нацыянальнага санета сталі класікі нашай літаратуры Янка Купала і М. Багдановіч. Янка Купала, верагодна, яшчэ да 1904 г., калі ён карыстаўся ў сваёй творчасці польскай мовай, напісаў сем польскамоўных санетаў: “Беларус”, “Не для вас…”, “На змярканні”, “...Перастаньце марыць пра слаўнае мінулае”, “Гэй, у свет!..”, “…З вечным болем замкнёныя ў сваіх марах”, “Зямля...” (датаванне іх усіх 1906 г., відавочна, было абумоўлена першапачатковым жаданнем паэта выдаць у тым годзе кніжку на польскай мове). Вытрыманыя ў духу традыцый польскіх санетапісцаў (А. Міцкевіча, Ю. Славацкага, А. Асныка, М. Канапніцкай, Я. Каспровіча і інш.), купалаўскія санеты, аднак, вызначаліся сваёй сацыяльнай і нацыянальнай беларускай канкрэтыкай. Сімптаматычна, што ў гэтым санетным шэрагу першым ідзе верш “Беларус” (“Віаłorusin”). Пройдзе ўсяго некалькі гадоў, прагрымяць лёсаносныя падзеі 1905 г., і беларусы ўжо на сваёй мове заявяць на цэлы свет аб сваім жаданні і праве "людзьмі звацца".

У 1910 г. Янка Купала напісаў першыя тры санеты на беларускай мове – “Жніво”, “…Па межах родных і разорах” і “Запушчаны палац”. Першы з іх быў надрукаваны 15 ліпеня 1910 г. у "Нашай Ніве" з паметай: Пецярбург, чэрвень 1910 г. Усе тры ўпершыню былі змешчаны ў зборніку "Шляхам жыцця" (1913). Як і наступныя тры – “Я люблю”, “На вялікім свеце” і “Для зямлі прадзедаў маіх...”, – датаваныя 1912 г. Потым паэт тры гады да санета не звяртаўся, хоць пісаў у гэты час многа і плённа. Аднак у драматычным 1915 г., калі руска-нямецкі фронт наблізіўся да Вільні, перажыванні паэта, яго роздум над праблемамі жыцця і смерці, крэўнай сувязі з родным народам і Бацькаўшчынай часта адліваліся ў дасканалую санетную форму. Шэсць санетаў напісаў ён у гэты час – чвэрць ад усіх вершаў, напісаных за цэлы год. Гэта былі такія творы філасофскага складу, як “Маё цярпенне”, “Таварыш мой”, “На суд”, “Сярод магіл”, “Чаму?”, “Бацькаўшчына”. У наступныя тры гады Янка Купала зусім замаўчаў як паэт, пацвердзіўшы старое выслоўе: калі гарматы гавораць, музы маўчаць. У Беларусі ў крывавай бойцы сышліся мільённыя арміі, родная зямля была заліта крывёй тысяч нявінных ахвяр, вера ў адраджэнне Бацькаўшчыны згасала па меры разгарання ваеннага пажару. Давала пра сябе знаць і неўладкаванасць асабістага жыцця: голад, холад, няўпэўненасць у будучым. Аднак 1918 г., яго пачатак і асабліва канец, прынёс надзею. А потым і ўпэўненасць, што “не загіне край забраны”. Жывучы ў Смаленску, Янка Купала быў сведкам падрыхтоўкі, а затым і абвяшчэння Савецкай Беларусі. Паэт набываў Бацькаўшчыну, а разам з гэтым да яго зноў вяртаўся паэтычны голас. І першае, што ён напісаў 29 кастрычніка 1918 г. пасля доўгага творчага сну, быў санет “Для Бацькаўшчыны” з яго знакамітым пачаткам:

Я зноў заснуўшую было жалейку

Бяру і пробую ў ёй галасоў:

Ці хопіць светлых, звонкіх думак-слоў,

Ці гладка пойдзе песня-дабрадзейка? [8, 36].

Песня-дабрадзейка пайшла “гладка”: услед за санетам паэт у гэты дзень напісаў яшчэ чатыры (!) класічныя вершы: “У дарозе”, “Песня”, “Свайму народу” і “На сход!”. I ўсе наступныя дні былі паэтычна-плённыя, на свет з’яўляліся па адным, а то і па некалькі вершаў. Сярод іх – два санеты: “Пчолы” і “Наша гаспадарка”, з іх падкрэслена патрыятычным пафасам. Усяго ж аўтар “Жалейкі” напісаў 22 выдатныя філасофскія, грамадзянскія і пейзажныя санеты, паклаўшы тым самым моцны падмурак беларускага санетапісання [8].

У стварэнні паўнацэннага беларускага санетарыя Янку Купалу дапамог М. Багдановіч, які звярнуўся да санета годам пазней. Усе адзінаццаць санетаў паэта – гэта наша паэтычная класіка: “...Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі”, “...Замёрзла ноччу шпаркая крыніца”, “Прынадна вочы ззяюць да мяне” і інш. М. Багдановіч пераклаў з французскай мовы на беларускую санеты Поля Верлена (“Шынок”, “Млоснасць”) І Алексіса-Фелікса Арвера (“...Я тайну у глыбіні душы хаваю”), даследаваў гэтую вершаваную форму як літаратуразнавец (артыкул “Санет”).

Вось, для прыкладу, "Санет" Багдановіча, эпіграфам для якога паэт узяў словы вядомага французскага паэта і вучонага Ніколы Буало: “Беззаганны санет варты адзін цэлай паэмы”:

Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі,

Над хвалямі сінеючага Ніла,

Ўжо колькі тысяч год стаіць магіла:

Ў гаршчку насення жменю там знайшлі.

Хоць зернейкі засохшымі былі,

Усё ж такі жыццёвая іх сіла

Збудзілася і буйна ўскаласіла

Парой вясенняй збожжа на раллі.

Вось сімвал твой, забыты краю родны!

Зварушаны нарэшце дух народны,

Я верую, бясплодна не засне,

А ўперад рынецца, маўляў крыніца,

Каторая магутна, гучна мкне,

Здалеўшы з глебы на прастор прабіцца [2, 137].

Побач з Янкам Купалам, М. Багдановічам і ўслед за імі да санета звярнуліся Змітрок Бядуля (“...Тут неба -- даль бязбрэжная, як мора”), Алесь Гарун (“Жыццё”), Якуб Колас (“Наперад!”), Язэп Пушча (“Адаму Міцкевічу”), Ю. Лявонны (“…Крыштальнай цвеценню заружавелі далі”), П. Трус (“Над кубкам возера”), У. Жылка (“Меч”, “Каханне”, “Хараство”), У. Дубоўка (“…Прамерыць гоні шмат разоў араты”, “…Ля Мядзела ёсць возера адно”), Максім Танк (“Трэска з дома Шэкспіра”, “Санет”, “Антысанет”), К. Кірэенка (“Санеты з Філадэльфіі”). Пазней да іх далучыліся С. Грахоўскі, Э. Валасевіч, Х. Жычка, Р. Барадулін, Я. Сіпакоў, М. Федзюковіч, В. Жуковіч, А. Лойка, М. Маляўка, У. Паўлаў, А. Мінкін, А. Хадановіч, З. Марозаў, С. Шах, В. Шніп і іншыя вершатворцы. Санет стаў адным з найбольш пашыраных класічных відаў беларускага верша. А Алесь Звонак, адзін са старэйшых беларускіх паэтаў, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларусі імя Янкі Купалы 1992 г., нават выдаў асобную кнігу -- "Санеты" (1982), якую склалі 170 твораў гэтага віду верша, у тым ліку сатырычныя санеты, санеты-байкі. Узоры беларускага санетапісання ўвайшлі ў кнігу “Анталогія беларускага санета” [1].

Да таго часу, пакуль санет прыйшоў у беларускую паэзію, сусветны санетарый быў ужо надзвычай багаты і разнастайны, стварыў не толькі пэўныя трывалыя каноны санетапісання, але і пастараўся мадыфікаваць, а то і разбурыць гэтыя каноны. Напачатку санет стаў прыналежнасцю выключна інтымнай лірыкі. Паступова тэматычныя і жанравыя рамкі яго пашыраліся. Ва У. Шэкспіра санет напоўніўся філасофскім зместам. Калі ж выдатны ўкраінскі вершатворца І. Франко стварыў т. зв. "вольныя" і нават "турэмныя" санеты, якія-небудзь тэматычныя абмежаванні для гэтай формы верша перасталі ўвогуле існаваць.

Праўда, сама форма – пры любых матывах і тэматыцы – надае зместу медытатыўную настраёвасць, вымагае ад паэта слоўна-вобразнай ашчаднасці, лаканізму выказвання. Янку Купалу санет прыдаўся найперш для роздуму не столькі філасофскага, не ўнутрана асобаснага (хоць, зразумела, маецца і гэта), а найперш для разваг агульнаграмадзянскага значэння, для выяўлення трывог, хваляванняў і надзей, звязаных з сацыяльнымі і нацыянальнымі праблемамі існавання свайго народа. Бацька нацыі, ён на пачатку XX ст. -- у самы мадэрновы перыяд развіцця еўрапейскай паэзіі -- не спакусіўся рознымі чыста фармальнымі вышукамі, якіх тады ў паэзіі было нямала, не паддаўся эгацэнтрызму, душэўнаму самакапанню і самалюбаванню, што тады нават некаторым выдатным майстрам слова не дазваляла азірнуцца вакол сябе. Зрэшты, калі ён і прыслухоўваўся да свайго ўнутранага голасу, да асабістага болю, то аказвалася, што гэтым голасам гаварыў яго зямляк-беларус, гэта быў боль роднай зямлі.

I калі здзекваецца нада мною хтосьці –

Над Бацькаўшчынай здзекваецца ён маей,

Калі ж над ёй -- мяне тым крыўдзіць найцяжэй [8, 35].

Гэта не былі пустыя словы. Паэт заўсёды помніў галоўнага адрасата сваёй паэзіі: “Для Бацькаўшчыны-маці буду йграць!”. I іграў як толькі мог. На самых розных інструментах, у тым ліку і на чатырнаццаці струнах санета.

З часам паэты, адступаючы ад першапачатковых канонаў, пачалі уразнастайваць і саму мастацкую форму санета. Шэкспір, у прыватнасці, пісаў санеты у форме трох катрэнаў і аднаго заключнага двухрадкоўя (аБаБ вГвГ дЕдЕ жж), сцвердзіўшы за такой формай найменне санета шэкспіраўскага тыпу. Відавочна адрозненне яго ад кананічнага санета (аБаБ аБаБ ВВг ДДг), якім, у прыватнасці, пісаў Багдановіч.

Прыгадаем адзін з санетаў Шэкспіра у перакладзе Дубоўкі:

У люстра глянь на вобраз дзіўны свой,

Скажы яму стварыць такі ж, як гэты.

Абразіш свет, спазніўшыся сяўбой,

Благаславіць не здолеўшы кабеты.

Якой красуні люба не было б,

Каб ты ўзараў нявораныя гоні?

Які б дзівак на звод павёў свой род,

Любоў ва ўласным пахаваўшы лоне?

Ты адлюстровак матчыным вачам,

Яе прадвесні успамін дзівосны.

Ты ўцеху знойдзеш некалі і сам,

Праз вокны старасці пабачыш вёсны.

Як не пакінеш памяці такой,

Ты сам памрэш і вобраз твой з табой.

У санет прыходзілі новыя памеры, знікала раўнастопнасць чацвёртых радкоў катрэнаў (кульгавы санет), на ўвесь санет сталі ўжывацца толькі дзве рыфмы (суцэльны санет) або імі зусім не карысталіся (белы санет), катрэны і тэрцэты мяняліся месцамі (перавернуты санет), не ставала аднаго катрэна (безгаловы санет), катрэна і аднаго тэрцэта (палавінны санет), аднаго або двух вершаваных радкоў (скарочаны санет) ці, наадварот, з’яўляліся чатыры катрэны і чатыры тэрцэты пры двух рыфмах (падвойны санет), колькасць тэрцэтаў даходзіла да трох ці нават чатырох (хвастаты санет) або ў канцы кожнага санета з'яўляўся адзін ці некалькі лішніх радкоў (санет з кодаю). Адступленні ад рытмічных канонаў абумовілі з’яўленне санетоіда, або фальшывага санета (на працягу страфы мяняецца памер, катрэны маюць розныя рыфмы і г. д.), санеціны (пішацца карацейшымі, чым звычайна, памерамі), брахісанета (санеціна, у якой кожны радок -- аднаскладовае слова або адна стапа). Фармальныя вышукі прывялі да санета-акраверша, у пачатковых радковых літарах якога прачытваецца нейкае слова, да санета-бурымэ (санет на зададзеныя рыфмы), фігурнага санета (санет у выглядзе нейкай фігуры), санета-цэнтона (санет, складзены з асобных радкоў іншых аўтараў), ланцужковага санета (кожны наступны радок у санеце пачынаецца словам, якім заканчваецца папярэдні радок, або рыфмай да гэтага слова), рэхасанета (апошняе слова кожнага радка санета – “рэха” перадапошняга), двухмоўнага санета (санет з выкарыстаннем міжмоўнай аманіміі), макаранічнага санета (санет, які пішацца адначасова на двух ці некалькіх мовах) і інш.

Зразумела, за няпоўныя сто гадоў свайго няхай сабе і актыўнага развіцця беларускі санетарый асвоіць усё багацце сусветнага санетапісання не змог. Ды, відаць, няма на свеце нацыянальнай паэзіі, якая б адна валодала ўсёй, без выключэння, жанрава-тэматычнай і фармальнай разнастайнасцю санета. Тым не менш беларускі санет дасягнуў у сваім развіцці даволі значных поспехаў, мае ў сваім арсенале нямала здабыткаў, чым можа пахваліцца нават перад такімі багатымі суседнімі літаратурамі, як руская, украінская, польская.

З самага пачатку ўзнікнення беларускага санета заўважыліся дзве выразныя тэндэнцыі: арыентацыя на класічны кананічны санет і жаданне адысці ад прынятых канонаў, мадыфікаваць іх дзеля больш арганічнага выяўлення зместу твора. Першую тэндэнцыю ўвасабляў Багдановіч, другую -- Янка Купала. I хоць аўтар "Вянка" аднойчы адступіў ад прынятай кампазіцыі, па-свойму звязаўшы радкі санета рыфмамі і скараціўшы яго на адзін радок (“У Вільні”), у астатніх выпадках ён строга вытрымліваў правілы кананічнага санета -- ажно да забароны паўтараць у санеце асобныя словы. Толькі ў двух выпадках ён парушыў гэтае правіла: у санеце “...На цёмнай гладзі сонных луж балота” двойчы ўжыў слова “гніль” і ў аўтаперакладзе “Санета” (“…Что ж из того, что стих в душе кипит?”) паўтарыў слова “холодный” (праўда, у крыху змененым выглядзе: “холодным”). Больш адступленняў ні ад кампазіцыйнага, ні ад рытмічнага ці рыфмічнага малюнка класічнага санета ў Багдановіча не заўважым. Менавіта гэта багдановічаўская традыцыя падмацавалася пазнейшымі перакладамі на беларускую мову санетаў Шэкспіра, Міцкевіча, Гётэ і інш.

Аднак побач з багдановічаўскай развівалася ў нас і купалаўская традыцыя. У Янкі Купалы толькі частка санетаў напісана “багдановічаўскім”, асвечаным працяглай традыцыяй рускай паэзіі, пяціскладовым ямбам. Паэт, асабліва ў 1910–1912 гг., звычайна ламаў пракрустава ложа вершаванага памеру. Побач з Я4 (“...Па межах родных і разорах”) і Я6 (“Запушчаны палац”) у яго з’яўляюцца трохскладовыя памеры – Ам4 (“Жніво”) і Ан3 (“Я люблю”). Больш таго, ён звяртаецца да тактавіка (“Для зямлі прадзедаў маіх...”), што ўжо зусім парушала ўсталяваную традыцыю санетапісання. Да гэтага, бывала, не захоўвалася агульнапрынятае чаргаванне мужчынскіх і жаночых рыфмаў. Некаторыя літаратуразнаўцы вытлумачваюць гэта пэўнай творчай нявопытнасцю Янкі Купалы, а таксама “агульнай збедненасцю нацыянальнай літаратуры з прычыны неспрыяльных умоў гістарычнага развіцця” [5, 144]. На самай справе, як нам здаецца, прычына тут у іншым: у даволі смелым стаўленні песняра да некаторых паэтычных канонаў, у жаданні знайсці адэкватную форму для выяўлення думкі і пачуцця, нават калі б дзеля гэтага трэба было адысці ад нейкіх канонаў. Відавочна, невыпадкова, што з дваццаці двух яго санетаў толькі два (“Таварыш мой” і “На суд”) супадаюць у метрычным малюнку і рыфмоўцы, усе ж астатнія маюць кожны сваё аблічча, утвараючы 9 відаў і ажно 21 (!) разнавіднасць (паводле метрынага малюнка і рыфмоўкі). Ужо сярод санетаў на польскай мове, самых ранніх, мы не знойдзем ніводнага двайніка. І гэта пры “нязбедненасці” польскай літаратуры, пры ўсёй строгай кананічнасці польскага санетапісання. Хто з беларускіх паэтаў, апрача Янкі Купалы, мог і можа адважыца на такое! Абедзве традыцыі, купалаўская і багдановічаўская, увасобіліся ў творчасці беларускіх паэтаў ХХ ст. Аднак трэба прызнаць, што купалаўская традыцыя знайшла больш прыхільнікаў. У прыватнасці, яе падхапіў і далей развіў яшчэ адзін волат беларускага прыгожага пісьменства – Якуб Колас. Так, у санетапісанні ён смела выкарыстоўваў амфібрахій, дактыль і нават вольны дольнік, звяртаўся да дактылічных рыфмаў, чаго, у прыватнасці, руская і ўкраінская паэзія амаль не ведаюць, не прымаюць. Якубу Коласу належыць і першы, вельмі рэдкі ў беларускай паэзіі, санет-акраверш ("Зорка").

Як мы ўжо заўважылі, беларускія паэты з пералічаных вышэй разнавіднасцей санета асвоілі далёка яшчэ не усе. Апрача названага, можна указаць яшчэ на белы санет (“Белыя санеты” Х. Жычкі), перавернуты санет (“Жаласны дуэт” А. Зарыцкага), санетоід (“Санет кахання” Я. Сіпакова) і некаторыя іншыя нешматлікія формы санета. Вядома, тут ёсць над чым працаваць – засвойваць арганічна чужое, прапаноўваць новае, сваё. Хаця, як мне здаецца, натуральнаму развіццю санета да гэтага часу перашкаджае пэўны скептыцызм, нявер’е ў значныя выяўленчыя мажлівасці санетнай формы, даволі пашыраная думка, што санет, быццам бы, абмяжоўвае, заціскае творчае ўяўленне паэта. З такім меркаваннем спрабаваў спрачацца (праўда, неяк занадта асцярожна) Алесь Звонак у сваім "Санеце пра санет":

Не папракай, што трапіў я ў палон санета,

Дзе б’ецца плоць і кроў паэзіі ў цісках.

Што да Максіма Танка, то ён з гэтага выпадку спраўся нават сам... з сабой. Два яго вершы – “Санет”, “Антысанет” – увайшлі ў адну кнігу “Дарога, закалыханая жытам” (1976). Калі ў першым вершы паэт адстойваў форму санета, з гордасцю заяўляючы, што “санет // Калісьці збудаваў вялікі Дантэ, // А сам Шэкспір на ім адкрыў сусвет”, то другі твор прасякнуты ўжо адкрытым скептыцызмам у адносінах да санета, які нібыта “грудзі і стан” паэтавай Музы “чатырнаццаццю клямрамі сціскае”. Такім чынам, з аднаго боку, санет, паводле Максіма Танка, – гэта стары надзейны карабель, прыдатны і ў наш касмічны век; з другога – “вопратка багіняў старажытных”, знешне эфектная, нават прыгожая, але нязручная, не прыдатная для штодзённага ўжытку. Су-пярэчнасць відавочная, хутчэй за ўсё і надуманая. Бо “Антысанет” паэта напісаны ўсё ж у форме санета! I гэта, як мы бачым, не перашкодзіла яму даволі-такі ўдала выявіць думку, не перахапіла паэтавага дыхання, сціснуўшы яго грудзі “чатырнаццаццю клямрамі” – чатырнаццаццю радкамі.

У апошні час, нібы спрачаючыся з думкай аб бесперспектыўнасці формы санета, даволі цікавыя эксперыментальныя санетныя цыклы надрукавалі паэты маладзейшага пакалення. Абодва яны – Юрась Пацюпа і Серж Мінскевіч – у духу сучаснага постмадэрнізму абапіраюцца на папярэднія традыцыі сусветнага і беларускага санетапісання. Так, Пацюпа ў Цыкле “Мезальянсы, або Юрлівыя санеты” [12], уваскрашаючы ў нашай памяці найперш літаратурны вопыт XVII--XVIII ст. (Ф. Князькін, Д. Рудніцкі, “Курніцкі зборнік” і інш.), падае першыя ў беларускім нацыянальным санетапісанні прыклады аплікаванага санета, санета-брахікалана, санета-газэлі-туюга, санета-цэнтона, паспалітага санета, трайного санета і інш.

Вось прыклад адной толькі першай страфы апошняга з названых санетаў – “Павучанне”:

Граматыкі вучыць – карысна для паэта,

Найгорш, здаецца мне – віно і піва піць

І досціп засушыць – без роздуму і мэты

Пражыўшы, нібы ў сне, – дзе хмель штодня кіпіць [12, 31].

Кожную з гэтых дзвюх частак страфы, як і ўвесь санет, можна ўспрымаць самастойна, прычым кожны раз па-свойму. Разам з тым, прачытаўшы радкі падрад, мы атрымаем яшчэ адно ўражанне. Адзін твор змяшчае, па сутнасці, тры сэнсы. Адсюль – і назва санета. Пасля Пацюпы "Трайны санет пра вечнае каханне" ндрукавала Таццяна Барысюк [4].

Што да Мінскевіча, то сваімі "Мінскімі/Менскімі санетамі" [10] ён адрасуецца да вядомых санетаў, найперш крымскіх і адэскіх, А. Міцкевіча. Адрасуецца са значнай доляй іроніі (у адносінах да сучаснасці), эксперыментуючы ў галіне метрыкі (стварае нават своеасаблівы сучасны сілабічны верш) і рыфмікі. Вось адзін з такіх яго санетаў, “Да Свіслачы”, – алюзія на вядомы санет Міцкевіча “Да Нёмана”:

Рака дваровая, смарагдавая Свіслач!

На санках да цябе ляцелі мы ў сумёт,

Аднойчы тут марак ледзь не пайшоў пад лёд,

І ўратаваць змаглі дзіцячай моцай сціслай.

Там, дзе над берагам каса вярбы навісла,

Яна любіла быць, сачыць стрыжоў палёт,

А я, кідаючы галыш у люстра вод,

Па хвалях ёй хацеў пачуццяў столькі выслаць!

Рака дваровая, ты крыўды не бяры,

Што скутая ў мурох твая сястра старая –

Выток жа твой бруіць, да мора парывае…

За мора ці за Буг сплылі яны, сябры,

Стагоддзе адышло, той не вярнуць пары.

А ты – усё жывеш, і я -- не паміраю [10, 16].

Думаецца, гэтых прыкладаў зусім дастаткова, каб паказаць: сучасны беларускі санет, нягледзячы ні на што, жыве, развіваецца. У яго – вялікае будучае.

Сучасныя беларускія паэты не толькі пішуць санеты, але і аб’ядноўваюць іх ў архітэктанічныя кампазіцыі – нізкі, цыклы, вянкі. I калі гаварыць пра наватарства ў гэтай галіне, то пэўныя яго пробліскі заўважаюцца найперш у архітэктанічнай арганізацыі буйных санетных структур, ад санетных дыпціхаў (“Белыя санеты” Х. Жычкі), трыпціхаў (“Гуманізм” Алеся Салаўя, “Радзіма” Алеся Звонака), тэтрапціхаў (“Год” Р. Барадуліна) і да больш значных. Так, у таго ж Алеся Звонака сустракаюцца санетныя цыклы з пяці (“Сумленне веку”, “Дзіва”) і нават з шасці санетаў (“Святлісты дзень красавіка”). А ў беларускага паэта замежжа Міхася Каваля ёсць карона санетаў “Мярэжа”, якая ўключае ў сябе сем твораў, напісаных гэтым відам верша, у Алеся Салаўя – цыклы з 23 (“Несмяротнасць”) і нават з 25 санетаў (“На хуткіх крылах вольнага Пегаса”).

Адна з найбольш складаных і рэдкіх архітэктанічных структур – вянок санетаў. Своеасаблівасць яго ў тым, што паўтарэннем асобных радкоў усе чатырнаццаць санетаў звязаны паміж сабою, а таксама з магістралам – пятнаццатым, заключным санетам, які складаецца з першых радкоў папярэдніх санетаў. Кожны наступны санет пачынаецца радком, якім заканчваецца папярэдні. Чатырнаццаты санет завяршаецца радком, якім пачынаецца першы. Гэты ж радок пачынае і магістрал. Такім чынам ствараецца арыгінальнае архітэктанічнае кола. Вянок санетаў – складаная вершаваная форма, якая патрабуе глыбокай, своеасабліва выяўленай вобразнай думкі, дасканалага паэтычнага майстэрства. Слабыя ж, анемічныя радкі вянка санетаў у выніку іх шматразовага паўтарэння назойліва кідаюцца ў вочы, зніжаючы вартасць усяго твора.

Узнік вянок санетаў, як і сам санет, у Італіі ў ХIII ст., затым перавандраваў у іншыя літаратуры. У Расіі першы вянок санетаў (перакладны) з’явіўся ў 1889 г. Арыгінальныя вянкі санетаў стварылі В. Іванаў, В. Брусаў, М. Валошын, І. Сяльвінскі, С. Кірсанаў, М. Дудзін і іншыя вядомыя рускія паэты. Пэўнае пашырэнне вянок санетаў набыў ва Украіне (В. Бабынскі, М. Вінграноўскі, І. Гнацюк, Т. Каламіец, І. Мацынскі, Б. Нячэрда, М. Тарэшчанка і інш.). Першыя беларускія вянкі санетаў напісалі паэты беларускай дыяспары. Гэта творы Міхася Кавыля “Цяжкія думы” (1956), “Чорны лёд” (1958) і Алеся Салаўя “Вянок санетаў”(1958). На Бацькаўшчыне першы вянок санетаў з’явіўся з-пад пяра Ніла Гілевіча (“Нарач”, 1964). Затым да гэтай вершаванай формы звярнуліся Х. Жычка (“Абеліск”), А. Сербантовіч (“Васілёк”, “Курганы”, “Салдат”), Алесь Звонак (“Праўдзе веку”, “Кругі”, “Званы”), П. Сушко (“Поле”), У. Дзюба (“Выток”), Я. Сіпакоў (“Жанчына”), Т. Бондар (“Шляхі”), Я. Крупенька (“Вянок братэрства”), П. Макаль (“Ворыва”), В. Аколава (“Аршанскі прарок Караткевіч”) і інш. З. Марозаў надрукаваў дзесяць вянкоў санетаў (“Сад”, “Наканаванне”, “Таемнасць”, “Вянок Беларусі” і інш.) [9]. С. Шах напісала т. зв. безгаловы, усечаны вянок санетаў “Ноч” (1999). У ім 8 паўсанетаў, пачынаецца ён з аднаго тэрцэта, які выконвае ролю эпіграфа. У 2003 г. паэтэса выдала зборнік з 15 вянкоў санетаў “На ўсё дабро ў адказ” [16]. У ім большасць вянкоў санетаў напісана традыцыйным чатырохстопным ямбам, некаторыя – чатырохстопным дактылем (“Зорнасць”, “Хатка”, “Вёсачкі”, “Вера”) і нават чатырохстопным анапестам (“Песня”)…

Форму санета і нават вянка санета даволі плённа распрацоўваюць і асобныя рускамоўныя паэты Беларусі. Як яскравы прыклад можна прывесці творчасць І. Катлярова. У 1999 г. ён выдаў кніжку «Но даже умираем, чтобы жить» [6], якая змясціла 15 асобных вянкоў санетаў. А праз тры гады чытачы з прыемнасцю сустрэлі яго вялікі зборнік санетаў «Куда б ни шел – иду к своей судьбе» [7]. Зборнік склалі каля 300 (!) твораў гэтага віду верша, у якіх шчыра і па-філасофску мудра асэнсоўваюцца найбольш значныя праблемы нашага жыцця: патрыятызм, служэнне ісціне, слову, каханне, грамадзянская мужнасць, вернасць і здрада, жыццё і смерць і інш.

Можна смела сцвярджаць: для паэта напісанне ўдалага вянка санетаў – своеасаблівы экзамен на творчую сталасць. Зразумела, не кожны паэт, асабліва малады, адважваецца здаваць гэты экзамен. Яшчэ менш тых, хто гэты экзамен вытрымлівае. І ужо самая складаная, працаёмкая, самая вышуканая архітэктанічная санетная структура – гэта вянок вянкоў санетаў.

Л і т а р а т у р а

1. Анталогія беларускага санета / Уклад. і прадмова Я. Хвалея. – Мінск, 2002.

2. Багдановіч, М. Поўны збор твораў: у 3 т. / Максім Багдановіч. – Мінск, 1992. – Т. 1.

3. Багдановіч, М. Поўны збор твораў: у 3 т. / Максім Багдановіч. – Мінск, 1993. – Т. 2.

4. Барысюк, Т. Трайны санет пра вечнае каханне / Таццяна Барысюк // ЛіМ. – 2003. – 26 верас.

5. Грынчык, М. Шляхі беларускага вершаскладання / М. М. Грынчык. – Мінск, 1973.

6. Котляров, И. Но даже умираем, чтобы жить: венки сонетов / Изяслав Котляров. – Минск, 1999.

7. Котляров, И. Куда б ни шел – иду к своей судьбе: сонеты / Изяслав Котляров. – Минск, 2002.

8. Купала, Я. Санеты: на бел., англ., ісп., пол., рус., укр., фр. мовах / Янка Купала; уклад. Ж. Дапкюнас, В. Рагойшы; рэд. перакладаў Л. Казыра; паслясл. В. Рагойшы. – Мінск, 2002.

9. Марозаў, З. Гронкі зорных суквеццяў: вершы, паэма, вянкі санетаў / Змітрок Марозаў; прадм. В. Рагойшы. – Мінск. 1998.

10. Мінскевіч, С. Мінскія/Менскія санеты / Серж Мінскевіч. – Мінск, 2002.

11. Павличко, Д. Сонети. Світовий сонет / Дмитро Ппавличко; передм., укр. переклад сонетів зарубіж. авторів та примітки Д. Павличка. –, 2004.

12. Пацюпа, Ю. Мэзальянсы, або Юрлівыя санэты / Юрась Пацюпа // Arche=Пачатак. – 2001. -- № 1. – С. 89--103.

13. Русские сонеты. – Ростов-на-Дону, 1996.

14. Світовий сонет: антологія / Переклад, передм., довідки про авторів та примітки Д. Павличка. – Київ, 1983.

15. Український сонет: антологія / Упоряд. А. Добрянського. – Київ, 1976.

16. Шах, С. На ўсё дабро ў адказ: вянкі санетаў / Соф’я Шах. – Мінск, 2003.

Пытанні і заданні для самаправеркі

1. Раскажыце пра ўзнікненне і пашырэнне ў еўрапейскай паэзіі санета. 2. Што ўяўляе сабой санет як від верша? Што характэрна для італьянскага санета ў адрозненне ад французскага і санета шэкспіраўскага тыпу? 3. Калі і дзякуючы каму санет узнік у рускай і ўкраінскай паэзіі? Пералічыце лепшых рускіх і ўкраінскіх санетапісцаў. 4. Калі санет з’явіўся ў шматмоўнай літаратуры Беларусі? Які ўклад у санетапісанне ўнёс Адам Міцкевіч? 5. Янка Купала – сапраўдны «бацька» беларускага санета. Ахарактарызуйце санетарый песняра. 6. Раскажыце пра ўклад у беларускае санетапісанне М. Багдановіча. 7. Якая з дзвюх школ санетапісання – купалаўская ці багдановічаўская – запанавала ў беларускай вершатворчасці ХХ ст.? Назавіце лепшых беларускіх санетапісцаў. 8. Якія сучасныя разнавіднасці санета вы ведаеце? 9. Што ўяўляе сабой вянок санетаў? Калі і дзе ён узнік, якое пашырэнне набыў у еўрапейскай, у тым ліку ўсходнеславянскай, паэзіі? 10. Калі і дзякуючы каму з’явіліся вянкі санетаў у беларускай паэзіі? Хто з беларускіх паэтаў вызначыўся ў напісанні вянкоў санетаў?

першы вянок вянкоў санетаў і яго аўтар

Змітрок Марозаў як паэт стаў вядомы чатачу з 1988 г. калі ў выдавецтве «Мастацкая літаратура» выйшла яго кніжка з такой вымоўнай назваю -- «Хлеб і памяць». Да гэтага часу вершы маладога паэта друкаваліся ў перыёдыцы, рэспуб­ліканскай і саюзнай (у перакладзе на рускую мову), а ў той жа «Мастац­­кай літаратуры» пабачыла свет яшчэ ў 1982 г. першая кніжка Марозава «Пад небам бус­ліным». У 1983 г. маскоўская «Молодая гвар­­­дия» ў руска­моўным узнаўленні А. Вяршынскага выпусціла кніжачку «свайго» аўтара -- дэлегата ХVІІІ з’езда ВЛКСМ, тагачаснага другога сакратара Бялыніцкага райкама камсамола. Аднак і колькасна, і -- галоўнае -- якасна напрацавана тады было не шмат. Калі б Марозаў як творца застаўся на ўзроўні тых першых танюсенькіх кніжачак (як часам гэта здараецца з некаторымі «наменклатурнымі» пісьменнікамі), сёння не было б прадмета для гэтай гутаркі.

З 1988 г. пачаўся імклівы творчы рост, паэтычнае сталенне Марозава, што выразна ўвасобілася і ў яго шматлікіх публікацыях. Амаль кожны год паэт выдаваў па ладнаму томіку, а то і па два, як правіла зусім новых вершаў. Так, у тым жа 1988 г. «Юнацтва» надрукавала зборнік яго вершаў і паэм «Хлебны вера­сень». Праз тры гады выйшлі яшчэ дзве кнігі — «Прадчуванне» (у «Бібліятэцы часопіса «Маладосць») і вянок вянкоў санетаў «Апакаліпсіс душы» (1991). Затым адна за адной з’явіліся «Ачышчэнне сяўбой» (1992), «Сын чалавечы» (1993), «Залатая кніга бедняка» (1994), «Баліць душа па Беларусі» (1996), “Гронкі зорных суквеццяў: Вершы, паэма, вянкі санетаў” (1998), “Вяртанне да цішыні” (2006) і інш. Гэта -- апрача кніжкі нарысаў «І скажуць унукі», кніжак для дзяцей «Азбука агранома Валошкі», «Пра гарох і буракі, бульбу, жыта, агуркі», «Гэта праўда ці мана?»...

Вядома, у літаратуры, як і ў мастацтве ўвогуле, колькасць не пераходзіць у якасць. Мы ведаем нямала пісьменнікаў, аўтараў шматтомных збораў твораў, сёння дарэшты забытых. У той жа час аўтар адзінай кніжкі -- «Вянок» -- М. Багда­­­новіч па праву лічыцца класікам беларускай літаратуры.І ўсё ж здабыткі пісьмен­­ніка вызначаюцца і колькасцю ім напісанага, калі гэта напісанае -- пры ўсёй зразу­мелай неаднолькавай вартасці -- выразна пазначана талентам творцы, яскрава вы­­яў­ляе настойлівыя творчыя пошукі, імкненне глыбей і арыгінальней спасцігнуць свой час і сябе ў часе. А што гэта менавіта так у дачыненні да асобы і творчасці Ма­­розава — не цяжка пераканацца, зазірнуўшы ў названыя кніжкі.

У вершы паэта «Анкета паходжання» ёсць такія радкі:

Я з вёскі,

Я -- свойскі,

Язбоўскі,

Сялянскі,

Славянскі,

Зямны,

Ад плуга,

Ад луга,

Дзе туга

Даваўся мне ўкос.

Я -- з вайны.

Можа, толькі апошні выраз («Я -- з вайны») можна аднесці да біяграфіі лірычнага героя паэта (нарадзіўся сам паэт у 1954 г., калі раны вайны былі ўжо ў асноўным залечаны). Усё ж астатняе — з ягонай уласнай біяграфіі: і сялянскасць, славянскасць паходжання, і нават дакладнае месца нараджэння (вёска Язбы Круп­скага раёна Мінскай вобласці). Больш таго: з «плугам» і «лугам» паэта звязала не толькі выпадковасць месца нараджэння, але і заканамернасць свядома абранага жыццёвага шляху. Пасля заканчэння сярэдняй школы не куды-небудзь, а ў Бела­рускую сельскагаспадарчую акадэмію паступае юнак, каб потым на ўсё жыццё звязаць свой лёс з роднай глебай, хлебаробчай працай. І хай сабе апошнія гады паэт жыве ў вялікім сталічным горадзе, усё роўна не толькі духоўна, але і шматлікімі повязямі канкрэтных абавязкаў (працаваў ён доўгі час у Міністэрстве сельскай гаспадаркі і харчавання) знітаваны паэт з вёскай, вясковымі клопатамі, вясковымі людзьмі.

Відавочна, гэта акалічнасць прадвызначыла не толькі галоўную тэматыку, праблематыку вершаваных твораў Марозава (пра вёску ў нас пішуць шмат, вясковае паходжанне — у большасці беларускіх паэтаў), але і тую надзвычайную дасведчанасць, а таксама пранікнёнасць, шчырасць, з якімі ён паэтычна спавядаецца (менавіта спавядаецца!) перад чытачом. У гэтай шчырай споведзі — і перажыванні чалавека, што воляй лёсу апынуўся паміж вёскай і горадам («Хаты. Жытняя палос­­ка. // А далей —шаша, шаша... // Паміж горадам і вёскай // Разрываецца душа»), і боль за хуткае рассяляньванне краіны («Усё, што некалі спявала, // Што размаўляла і гуло, // Удзірванела, заняпала, // З дажджамі-ліўнямі сплыло...»), за тое, што «час фарысеяў на дварэ», і выяўленне духоўнай інертнасці, грамадзянскай пасіўнасці сучасніка («І мы разбегліся па норах, // Чакаем старасці сівой, // А быў жа некалі ў нас порах // І бераглі мы гонар свой»), і нават прызнанне ў «класавым» страху, які ў косці ўеўся таму ж сялянству за дзесяцігоддзі яго другасортнага жыцця ў «пралетарскай» краіне («Я прад людзьмі ні ў чым не вінаваты, // Але сядзіць у сэрцы і ў касцях // Мільён разоў пракляты-распракляты, // Мой самы люты ў свеце вораг — страх»). Часам лірычная споведзь паэта настолькі адкрыта-шчырая, што ажно жахаешся ад гэтай нечаканай адкрытасці. Як у наступнай лірычнай мініяцюры:

Мелюць веку жудасныя жорны

Зерне праўды ў хіжую ману...

Прыляціць за мною воран чорны,

Ноччу крыллем грукне па акну.

Падымуся, хуценька збяруся,

Балазе даўно я рэчы склаў,

І ніколькі госцю не здзіўлюся,

Бо даўно-даўным яго чакаў.

Ён мяне падыме над зямлёю,

Дзюбай вочы выклюе мае,

Вырве сэрца з гордаю душою

І аб скалы цела разаб’е.

Што гэта: той жа «класавы» страх, цяперашняя сялянская няўпэўненасць у заўтрашнім дні, асабістае прадчуванне лёсу, «поза» лірычнага героя паэта? Не ведаю. Толькі, трэба думаць, не апошняе...

Вёска, радасці і трывогі сучаснага селяніна, прыгажосць роднае прыроды і экалагічныя праблемы, павольнае апусканне «сялянскай Атлантыды» (А. Адамовіч) на дно цяперашняга цывілізацыйнага мора — гэта найперш выклікае водгук у чуйным сэрцы Марозава. Як паэт, ён прыглядаецца, прыслухоўваецца да нава­­колля, бачыць свет па-свойму, у незвычайных ракурсах. Так, ён заўважае «хмарку з профілем цёткі Мальвіны», «лубіну сіняе мора, белае возера грэчкі», бачыць, як «у палях гарбацяцца жоўтыя стагі», «сінее над гаем асенняе неба, бярозы азябла трым­­цяць», «хмары табуняцца, што зацяжарылі дажджом»... Прыглядаецца паэт і да сучаснага вяскоўца. І пры ўсёй павазе, увазе, любові да хлебароба, бачыць ён і тое адмоўнае, што зусім не сведчыць пра ідылічнасць сучаснага вясковага жыцця: п’янства, гуль­тай­­ства, беднасць, адзіноту, духоўнае апусташэнне, рабскую псі­халогію... Можа быць, таму ў паэта і «баліць душа па Беларусі». Часам Марозаў спрабуе разабрац­­ца ў прычынах розных грамадскіх катаклізмаў, робіць свае высно­­вы сацыялагічнага і паліталагічнага кшталту, дае свае рэцэпты і парады. Аднак трэба сказаць, тады ён часта сягае за ме­жы паэзіі і паэтычнага, становіцца не такім цікавым і арыгінальным. Усё-такі ў сацыялогіі і паліталогіі свае законы, у паэзіі — свае...

Праўда, «сялянскасць» Марозава-мастака, Марозава-інтэлігента адносная. Пры ўсёй галоўнай увазе яго да вёскі і прыроды, паэт сваім унутраным зрокам абдымае ўвесь навакольны свет, разнастайныя праявы — грамадскія, палітычныя, сацыяльныя — нашага няпростага сённяшняга жыцця. І калі ён піша:

Адчуваю віну я міжволі

Перад гэтай самотнай зямлёй,

Дзе, як свечка, згасае таполя

Над магілай бабулі маёй,

то мы ў вобразе гэтай «самотнай зямлі» бачым усю сучасную Беларусь, у тым ліку і гарадскую. І калі паэт заяўляе:

Я мог бы пражыць і памерці бязмоўным,

Ды некаму ж трэба людзей шкадаваць,

то мы можам з пэўнасцю сказаць, што шкадуе ён не адных вяскоўцаў, але і ўсіх беларусаў. Як тых жабракоў, што «сядзяць у пераходах, // Каля вакзалаў гарадскіх». Як тую трынаццацігадовую дзяўчынку, якую затапталі ў гарадской чарзе. Як тую кабету, якая ў восеньскую непагадзь з немаўляткам на руках пляцецца па раскіслай ад дажджоў дарозе:

Мокры грак сумуе на бярозе,

Таямніча-чорны, як манах.

Па пракіслай восеньскай дарозе

Крочыць цётка з дзіцем на руках.

Хто яна яму? Бабуля? Матка?

І куды, самотная, ідзе?

Моцна спіць у скрутку немаўлятка.

Дождж імжыць. Канае золкі дзень.

Змрок начны гусцее над палямі.

Недзе там, за посцілкай імжы,

Свеціць вёска цёплымі агнямі

Для жаночай стомленай душы.

Шкадаванне -- не значыць адно любоў, замілаванне, усёдараванне, сентымен­тальнае пагладжванне ці -- што яшчэ горш -- фрывольнае паляпванне па плячы «униженного и оскорбленного». Усіх і ўсё шкада­­ваць і пашкадаваць нельга. Пашкадаваць можна незаслужана раскулачанага колісь селяніна-працаўніка, дух якога прылятае на ранейшае котлішча і не застае ўжо нікога: ні бацькоў, ні жонкі, ні дзяцей, ні нават унукаў, з якіх «вяртаўся адзін, // Ды яго не прызнала зямля» («Сала­­вецкая бала­да»). А няўжо можна (і трэба) шкадаваць садыста-забойцу, маці якога на судзе «пасівела на вачах у прысутных, // Душачыся слязамі пакутніцы» («Суд»)? Не варты шкадавання і састарэлы, адзінокі былы служака — старшыня калгаса Міхалькоў, якога цяпер, перад смерцю і высяленнем з роднай хаты (на месцы вёскі будуецца вялікі камбінат) карае сумленне за нявінна загубленых падчас раскулач­­вання лю­дзей, за беспадстаўныя штрафы, прыпіс­­кі, экалагічныя злачынствы (паэма "Суд сярод ночы"). У такіх выпадках увачавідкі мяняецца лірычная танальнасць паэзіі Марозава: шчымлівая споведзь-развага пераходзіць у сатырычную, нават саркастычную з’едлівасць. Як у невялікім вершы "Пярэварацень":

Нядаўна славіў ты куміра,

А сёння, здрадзіўшы яму,

На новы лад настроіў ліру --

Клянеш сякеру і турму.

Не, ты ні ў чым не вінаваты,

Не, ты нікога не забіў...

Ты блаславіў сякеру ката,

Які тваім кумірам быў.

Думаецца, з часам яшчэ раскрыецца на ўсю моц сатырычны талент Маро­­зава. Але ўжо і цяпер гумар і сатыра (у тым ліку самая складаная — палітычная) у многіх сваіх відах і жанрах (вершаваная гумарэска, сатырычны верш, эпіграма, інвектыва і інш.) у значнай ступені вызначаюць творчае аблічча паэта, надаюць яго творчасці і тэматычную, і жанравую разнастайнасць.

Мазаічнае пано паэзіі Марозава, безумоўна, было б не поўным і не такім прывабным, калі б, апрача грамадзянскіх, сацыяльных матываў, яно не змяшчала ў сябе і матывы інтымныя. Паэзія кахання аўтара «Сына чалавечага» вызначаецца асаблівай шчырасцю, выяўленнем разнастайнай гамы інтымных пачуццяў -- ад іх першых іскраў і да ўсёпаглынальнага полымя, ад нясмелага юнацкага захаплення і да разважлівага кахання-даравання мужа. У каханні, як вядома, часта не трэба слоў, у ім многае значаць невярбальныя моманты: погляд, уздых, поціск рукі... У паэзіі кахання таксама далёка не ўсё выяўляецца з дапамогай лексікі. Інтанацыя, рытм, гукапіс (алітэрацыі, асанансы) нярэдка важаць не менш, чым асобныя словы. Музы­ка радка часам творыць тое «ледзь-ледзь» (Л. Талстой), што робіць верш паэ­­зіяй. У лепшых вершах Марозава эмоцыі, перажыванні, пачуцці гэтак і выяўляюцца -- не толькі праз канкрэтныя словы-паняцці, але і праз музыку радка. Вось адзін з такіх вершаў:

Сіні-сіні сон асін,

Белы-белы сум бяроз.

Ты адна і я адзін,

І не трэба слоў і слёз.

Помніш, як я цалаваў,

Як твае разгадваў сны.

Ты кахала, я кахаў

У абдоймах збажыны.

Жураўлёў журлівы клін

Ласку лета ўдаль панёс...

Сіні-сіні сон асін,

Белы-белы сум бяроз.

Такія вершы хочацца чытаць услых, перачытваць. Як музычная мелодыя, яны западаюць у душу, прычым адразу і надоўга. І не хочацца нават аналізаваць: чаму? Адно відавочна: не толькі зместам выказанага, бо сам гэты змест надта ж звычайны, сотні разоў увасоблены ў вершаваным (і не толькі) слове...

Зрэшты, пра змест. Як мы бачым, сялянскасць светабачання Марозава пра­­­ніз­вае нават яго інтымную лірыку, прадвызначаючы паэтычную атрыбутыку, харак­­тар метафорыкі (“абдоймы збажыны”, “сіні сон асін”, “белы сум бяроз”, “жураўлёў журлівы клін”). Калі ўважлівей прыглядзецца да яго паэзіі кахання, то мы выразна ўбачым: не толькі светабачанне, але і светаразуменне паэта абумоўлена маральна-этычнымі поглядамі селяніна. Перачытайце цыкл яго вершаў «Святло кляновае» і, я ўпэўнены, вы пагодзіцеся са мною. Прынамсі, такія адналюбы, такія мацавальнікі сям’і, такія верныя мужы сустракаюцца сёння пераважна сярод сялян -- асноўных захавальнікаў народнай педагогікі і маралі.

Творчы плён Марозава, несумненна, прадвызначаны яшчэ адной кондавай сялянскай рысай: надзвычайнай цягавітасцю, працавітасцю. Як той селянін, што і сёння шчыруе ад цямна да цямна не толькі на сябе самога, але і на «семеро с лож­кой», паэт у пазарабочы, выхадны і святочны час (ён жа, як і ўсе, працуе: на гана­рар не пражывеш!) таксама гарбее за сталом. Бо столькі напісаць і надрукаваць за апошнія гады -- на гэта патрэбны не толькі час і фізічная моц, але і надзвычайная працаздольнасць. Я ўжо не кажу пра элементарнае ў творчасці -- літа­­­ратурныя здольнасці, натхненне. А ўлічыце яшчэ: Марозаў літаратурнага інсты­тута ці проста філалагічнага факультэта не канчаў, і ў галіне літаратурнай адукацыі (а пісьменніку-прафесіяналу яна конча патрэбна!) многае яму трэба было асвойваць самастойна, самавукам. Тым не менш не нехта іншы -- літаратурна адукаваны, філалагічна «падкаваны» -- а Марозаў здзейсніў, па словах Л. Дайнекі, «паэтычны подзвіг» — напісаў у 1989—1990 гг. і першым у славянскім свеце надрукаваў вянок вянкоў санетаў «Апакаліпсіс душы» [2]. Твор гэты затым перавыдаваўся [3], выходзіў у паралельным перакладзе А. Цяўлоўскага на рускай мове [4].

Заўважце: не ў беларускай паэзіі, а ў славянскім свеце. Зрэшты, ва ўсёй сусветнай паэзіі за некалькі тысячагоддзяў яе існавання набярэцца ўсяго некалькі такіх вянкоў вянкоў санетаў. Бо напісаць нават звычайны добры санет не так проста: «Добра напісаны санет варты цэлай паэмы» (Нікола Буало). Што да вянка санетаў – то гэта своеаса­блівая здача паэтам экзамена на творчую сталасць. Такія экзамены ў кожнай нацыя­нальнай паэзіі здалі адно кожны пяцідзесяты або нават соты паэт. Сярод іх – і Марозаў, які, як ужо было сказана, напісаў добры дзесятак звычайных вянкоў санетаў («Наканаванне», «Вянок Белару­сі», «Ты», «Сад», «Упэўненасць», «Прызнанне» і інш.). Аднак як назваць творчы экзамен, які выяўляецца ў напісанні не проста вянка санетаў, а вянка вянкоў санетаў?..

Некалькі слоў пра першынство. Хоць, як слушна заўважыў І. Катляроў, “літаратура – не спорт. Тут важна, не хто першы…” [6, 8]. І ўсё ж…

У 1997 г. у Санкт-Пецярбургу выйшаў з друку вершаваны раман А. Сушко “Виктор Кторов” з падзагалоўкам: вянок вянкоў санетаў [7]. У невялікім пасляслоўі-анатацыі да твора паведамляецца, што напісаны ён быў яшчэ ў 1971 г. (прычым, усяго за нейкі месяц, з 19 жніўня па 23 верасня. --!) як працяг колішніх намаганняў І. Сяльвінскага. Той яшчэ ў 1930-я гг. “рабіў спробу штурму вянка вянкоў санетаў, але адмовіўся ад гэтай задумы, спалохаўшыся, што можа з’ехаць з глузду” [7, 99]. “Виктор Кторов” быў, па словах аўтара анатацыі, “высока ацэнены” П. Антакольскім, У. Раждзественскім і І. Міхайлавым, супрацоўнікамі часопіса “Нева”. Тым не менш “за 26 год з часу напісання раман, пра які многія ведалі і які многія чыталі, у друк так і не трапіў” [7, 99].

Не будзем паддаваць сумненню “высокую ацэнку” твора, дадзеную паважанымі расійскімі паэтамі (твор і сапраўды пакідае добрае ўражанне). Не станем дадумваць, чаму 26 гадоў ён праляжаў у рукапісе. Звернем увагу толькі на тое, што “Виктор Кторов” не вытрымлівае ўсіх патрабаванняў кананічнай формы вянка вянкоў санетаў. І справа зусім не ў тым, што “Сушко нібы працягнуў пошукі Ільі Сяльвінскага… які адкрыў неабходнасць увядзення сюжэта ў вянок” [7, 99]. І вянок санетаў, і вянок вянкоў санетаў з сюжэтам або без яго, калі ён толькі адпавядае асноўным патрабаванням архітэктонікі (колькасць санетаў, іх звязанасць аднымі і тымі ж радкамі паміж сабой, наяўнасць магістралаў), -- не можа быць выключаны з гэтых архітэктанічных санетных структур.

Што да А. Сушко, то ён, быццам бы, разумеў: “кананізаваны (і нікім у тыя гады да яго не напісаны) жанр быў бы гранічна сумны” і таму пачаў “радыкальна рэканструяваць саму прыроду санета і вянка санетаў, пакінуўшы асноўныя іх складнікі: пяцістопны ямб, “плошчу ў чатырнаццаць радкоў”, звязаныя сэнсам міжсанетныя радкі і магістральныя санеты” [7, 99]. Сапраўды, у большасці выпадкаў радкі, якімі заканчваецца папярэдні і пачынаецца наступны санет, звязаны не строгай аднолькавасцю, а толькі сэнсам. Часам яны адрозніваюцца, але неістотна: “Но не вздыхал он: «Ах, судьба-злодейка!» -- // «Но дядюшка вздыхал: Судьба-злодейка!» [7, 14]; «Ах, Кторов – лишь растерянность у глаз» -- «У Кторова растерянность у глаз» [7, 30]; «Лишь только в том, что вовсе не смешно» -- «А в том, что впрямь нелепо и смешно» [7, 70]; «Где Мефистофель? Как бы повторить?!» -- «Мы счастливы, коль сможем повторить» [7, 92] і г. д. Аднак у многіх выпадках змены датычацца не толькі сэнсу, але нават рыфмоўкі радкоў, што вянкі санетаў не дапускаюць: «Приходит мысль – почаще б приходила» -- «Не часто, но приходит все же мысль» [7, 35]; «Его советы пригодятся вам» -- «А нам еще сонеты пригодятся» [7, 70]; «У сплетни малость сердцем отогреться» -- «У сердца Виктор сердце отогреть…» [7, 83]; «Дар сердца бытовщине – не доверим!» -- «Жар сердца бытовщиной не остудим» [7, 95] і г. д. Такія змены выклікаюць, у сваю чаргу, і пэўныя змены ў гучанні магістралаў вянкоў санетаў. Ды гэта яшчэ не самае галоўнае. Нярэдка, як піша сам паэт, «в сюжете образуется дыра» [7, 22]. І гэтую “дыру” ён запаўняе то “Вершамі Эктава” (аднаго з персанажаў вершаванага рамана; 7, 22—24), то матэрыяламі “Запісной кніжкі Эктава”; 7, 55—59), а то пераказам (у тым ліку і празаічным) чатырох сноў Кторава [7, 74--81]. Не вытрымлівае твор А. Сушко і іншых патрабаванняў кананічнасці вянка вянкоў санетаў: адсутнічае ў ім 15 вянок санетаў, што складаецца з магістралаў усіх папярэдніх, у 14-м вянку санетаў толькі трынаццаць санетаў, прычым 13 ўсечаны на два радкі, і інш. Падводзячы вынік назіранням, можна сказаць: вершаваны раман А. Сушко «Виктор Кторов» -- гэта не вянок вянкоў санетаў (нягледзячы на яго падзагаловак) у яго кананічным выглядзе, а твор з выкарыстаннем асаблівасцей гэтай санетнай архітэктанічнай канструкцыі. Рускі паэт пачаў наўмысна парушаць гэтую канструкцыю, яшчэ не стварыўшы яе…

Кананічную ж канструкцыю вянка вянкоў санетаў упершыню ў рускай вершатворчасці выкарыстаў не прафесійны паэт, а інжынер аднаго з санкт-пецярбургскіх НДІ А. Мартынаў. У 1996 г. яго «Благовест» з падзагалоўкам «карона вянкоў санетаў» пабачыў свет другім выданнем [7]. У невялікім звароце да чытачоў аўтар паведаміў: «Написана «Корона» в апреле—мае 1984 года… Может показаться, что это труд многих лет. Ничего подобного. «Корона» написана за один месяц, на работе, в мою бытность ведущим инженером НИИ, с темпом в два дня венок… Я, естественно, не претендую на какое-либо поэтическое совершенство. Это просто моё духовное поэтическое откровение, несущее людям Благую весть. Отсюда и название «Благовест» [8, 5].

«Виктор Кторов» і «Благовест» -- кардынальна розныя творы як па жанры, тэматыцы, ідэйнай скіраванасці, так і па мастацкім узроўні. Адзінае, чым «Благовест» пераўзыходзіць «Виктора Кторова», -- гэта, на маю думку, строгае захаванне кананічнай формы вянка вянкоў санетаў. Што і варта падкрэсліць пры нашай – не літаратурна-крытычнай, а чыста вершазнаўчай – ацэнцы твораў. Ніводная з тых заўваг, якія мы прад'явілі А. Сушко, да А. Мартынава (не як да паэта, а як да вершапісца) прад'яўлена быць не можа. Усе яго папярэднія вянкі санетаў, вытрыманыя ў строга кананічным стылі: 1. Сотворение мира; 2. Небесный чертог; 3. Мой путь; 4. Сбор камней; 5. Природа; 6. Разум; 7. Единство; 8. Гармония; 9. Сон; 10. Смирение; 11. Свобода; 12. Недеяние; 13. Спасение; 14. Вознесение – завяршае, як і павінна быць, «Венок магистралов». Больш таго, апошняя кропка ў суплеціве 225 санетаў – 226-ы «Магистрал короны», што складаецца з першых радкоў усіх папярэдніх магістралаў. Такім чынам, «Благовест» А. Мартынава можна лічыць узорам рускага вянка вянкоў санетаў, упершыню надрукаванага, па некаторых звестках, у пачатку 1990-х гг. Па сутнасці, ледзь не ў адначассе з «Апакаліпсісам душы» Марозава.

Вянок вянкоў санетаў – самая складаная, працаёмкая, самая вытанчаная архітэктурная санетная структура, якая ўключае ў сябе 15 вянкоў санетаў (усяго 225 санетаў!). Апошні, пятнаццаты, складаецца з магістралаў усіх папярэдніх. У «Апакаліпсісе душы» структура кананічнага санета (абаб абаб ссд ддс, пяцістопны ямб) паўсюль вытрымана. Форма вянкоў санетаў усюды захавана. Усе вянкі санетаў звязаны паміж сабой: апошні вершаваны радок кожнага папярэдняга з'яўляецца пачаткам наступнага; чатырнаццаты вянок санетаў завяршаецца першым радком вянка першага. «Вянок магістральны» даволі арганічна выкрышталізоўваецца з магістралаў усіх чатырнаццаці папярэдніх вянкоў санетаў. Паколькі ў кожным магістрале канцэнтруецца квінтэсенцыя мастацкай думкі ўсяго вянка санетаў, пастолькі «Вянок магістральны» ў цэлым акумуліруе найбольш важнае з ідэйна-вобразнага сэнсу ўсяго твора, напамінаючы чытачу – шляхам паэтычнага паўтору – самае галоўнае, цікавае, запамінальнае. У гэтым, па сутнасці, заключаецца галоўная функцыя таго архітэктурнага круга, які з'яўляецца адной з асноўных мастацкіх асаблівасцей вянка вянкоў санетаў.

«Апакаліпсіс душы» высакародна прысвечаны рана памерламу беларускаму паэту А. Сербан­товічу, аўтару чатырох вянкоў санетаў. Як і належыць вянку вянкоў санетаў, твор складаецца з чатырнаццаці асобных вянкоў санетаў і пятнаццатага -- «Вянка магістральнага». Кожны з наступных вянкоў сане­таў пачынаецца радком папярэдняга вянка санета, а «Вянок магістральны» ўбірае ў сябе першыя радкі ўсіх папярэдніх двухсот дзесяці санетаў. Адна гэта грандыёз­ная архітэктоніка патрабуе ад паэта і майстэрства, і сапраўды сялянскай працавітасці, настойлівасці ў пошуку цікавых тэм, актуальных праблем. Толькі ж ніякая архітэктоніка, ніякая вышуканая вершаваная форма не выручаць па­эта, калі твор будзе зроблены метадам «халоднай штампоўкі», калі форма станец­ца дзеля формы, мастацтва — дзеля мастацтва. Больш таго, паўторы аднаго і таго ж радка не толькі не прыхаваюць няўдалы выраз або вобраз, але і памножаць няўдаласць гэту на колькасць паўтораных радкоў.

Санетная форма сама па сабе ўжо схіляе паэта да роздуму, развагі. Вянкі санетаў -- гэта своеасаблівыя паэмы-медытацыі. Кожны з іх патрабуе значнай, грамадска цікавай праблемы і яе арыгінальнага выяўлення. Калі параўнаць лірыку Марозава з мазаічным пано, то вянкі санетаў (а вянок вянкоў санетаў -- тым больш) у першую чаргу просяцца на такое параўнанне. Сапраўды, кожны санет -- гэта не раў­ну­ючы як асобны, аднолькавы па велічыні, форме, але не па афарбоў­цы (сэнсу) каменьчык. Усе ж санеты разам і складаюць тое пано, што імкнецца вы­явіць наш час, яго праблемы, клопаты, мэты, а таксама нас у гэтым часе, з нашымі перажы­ваннямі, думкамі, надзеямі. Бацькаўшчына-Беларусь і краіны-суседзі, увесь свет, вострыя грамадска-палітычныя праблемы і жыццё прыроды, блізкая, далёкая гісторыя і сённяшні дзень, мірны час і ваенныя катаклізмы, матэрыяльнае і духоўнае, праўда і мана, культура і быт народа, этычнае і эстэтычнае — усё гэта і многае іншае з’явілася прадметам разваг Марозава як паэта-санетапісца. Не ўсюды гэтыя развагі, магчыма, забяспечаны чыстым золатам паэзіі, не з усімі можна безапеляцыйна пагадзіцца. Але ў большасці выпадкаў мы, чытачы, атрымліваючы эстэтычную асалоду, узбага­­ча­емся разам з тым духоўна і душэўна. Што, трэба думаць, і ўваходзіць у задачу сапраўднай паэзіі.

Зерне ўпала не на камень. Пачатае Марозавым знайшло працяг. У 1999 г. вянок вянкоў санетаў “Загойвай боль, сінь яснавокай зоркі” надрукаваў М. Віняцкі [1]. А затым, пачынаючы з 2000 г., са зборніка “Адухаўленне” [5], таленавітая паэтка са Светлагорска С. Шах пачала ледзь не кожны год выдавць у кніжным выглядзе па вянку вянкоў санетаў – “Прысвячэнне” [5], “Прызначэнне” [5], “Увасабленне” [5], “Спасціжэнне” [5]… Гэта, па празнанні яе мужа, вядомага рускамоўнага паэта і адначасова аўтара прадмовы да “Адухаўлення” І. Катлярова, толькі першыя “з пяці ўжо напісаных ёю вянкоў вянкоў санетаў. Яшчэ чатыры, напісаныя пазней і… больш дасканалыя, яшчэ прыйдуць да чытача, Апрача таго, Соф’я Шах мае ў рукапісах 136 вянкоў санетаў” [6, 5]. Сам жа І. Катляроў таксама выдаў вянок вянкоў санетаў (дарэчы, першы ў рускамоўнай паэзіі Беларусі) «Земля простит, но не прощает небо» [3].

Несумненна, з’явяцца новыя санетапісцы, напішуцца новыя вянкі вянкоў санетаў. Але слава родапачынальніка беларускага і ўвогуле славянскага вянка вянкоў санетаў назаўсёды застанецца за беларускім паэтам, чалавекам “ад плуга, ад луга” Змітраком Марозавым.

Л і т а р а т у р а

1. Віняцкі, М. Загойвай боль, сінь яснавокай зоркі: вянок вянкоў санетаў / Мікалай Віняцкі. – Мінск, 1999.

2. Катляроў, І. Санет – яе стыхія / Ізяслаў Катляроў // Соф’я Шах. Адухаўленне: вянок вянкоў санетаў / Соф’я Шах. – Мінск, 2000.

3. Котляров, И. Земля простит, но не прощает небо: венок венков сонетов / Изяслав Котляров. – Минск, 2001.

4. Марозаў, З. Апакаліпсіс душы (вянок вянкоў санетаў) / Змітрок Марозаў. – Мінск, 1991.

5. Марозаў, З. Апакаліпсіс душы (вянок вянкоў санетаў) / Змітрок Марозаў. – Мінск, 1997.

6. Марозаў, З. Апакаліпсіс душы: вянок вянкоў санетаў / Змітрок Марозаў; пер. на рус. мову А. Цяўлоўскага; уступ і заключ. арт. В. Рагойшы. – Мінск, 2006.

7. Мартынов, А. Благовест: корона венков сонетов / Анатолий Мартынов; вст. слово автора. – 2-е изд. – С.-Петербург, 1996.

8. Сушко, А. Виктор Кторов: роман (венок венков сонетов) / Александр Сушко; послесл. А. Нестеренко. – С.-Петербург, 1997.

9. Шах, С. Адухаўленне: вянок вянкоў санетаў / Соф’я Шах. – Мінск, 2000.

10. Шах, С. Прысвячэнне: вянок вянкоў санетаў / Соф’я Шах. – Мінск, 2001.

11. Шах, С. Прызначэнне: вянок вянкоў санетаў / Соф’я Шах. – Мінск: Беларускі кнігазбор, 2002. – 156 с.

12. Шах, С. Увасабленне: вянок вянкоў санетаў / Соф’я Шах. – Мінск, 2003.

13. Шах, С. Спасціжэнне: вянок вянкоў санетаў / Соф’я Шах. – Мінск, 2004.

Пытанні і заданні для самаправеркі

1. Што вы ведаеце пра Змітрака Марозава як пра арыгінальнага паэта? 2. Гэта выпадковасць ці заканамернасць, што менавіта З. Марозаў стаў аўтарам першага вянка вянкоў санетаў (ВВС) у славянскай паэзіі? 3. Што ўяўляе сабой ВВС як архітэктунічная санетная канструкцыя? 4. Дайце характарыстыку першым ВВС у рускай паэзіі. 5. Ахарактарызуйце здабыткі беларускіх санетапісцаў у напісанні – услед за З. Марозавым – вянкоў вянкоў санетаў.

АсноўнЫя ВЫДАННІ па вершазнаўству

1. Баевский, В. С. Лингвистические, математические, семиотические и компьютерные модели в истории и теории литературы / В. С. Баевский. – М., 2001.

2. Барычэўскі, Я. Паэтыка літаратурных жанраў / Я. Барычэўскі. – Мінск, 1927.

3. Барычэўскі, Я. Тэорыя санету / Я. Барычэўскі. – Мінск, 1927.

4. Бейли, Дж. Избранные статьи по русскому народному стиху / Джеймс Бейли. – М., 2001.

5. Бейли, Дж. Избранные статьи по русскому литературному стиху / Джеймс Бейли. – М., 2004.

6. Белый, А. Ритм как диалектика и «Медный всадник» / А. Белый. – М., 1929.

7. Богомолов, И. А. Стихотворная речь / И. А. Богомолов. – М., 1995.

8. Борисенко, К. Prosimetrum в української літературі барокової доби / К. Борисенко. – Донецьк, 2008.

9. Брюсов, В. Я. Ремесло поэта: статьи о русской поэзии / В. Я. Брюсов. – М., 1981.

10. Бунчук, Б. І. Віршування Івана Франка / Б. І. Бунчук. – Чернівці, 2000.

11. Верына, У. Ю. Верлібр у паэзіі беларусквага авангарду 1980—1990 гг. / У. Ю. Верына. – Мінск, 2005.

12. Вишневский, К. Д. Мир глазами поэта: начальные сведения по теории стиха / К. Д. Вишневский. – М., 1979.

13. Владимиров, С. В. Стих и образ / С. В. Владимиров. – Л., 1968.

14. Гармония противоположностей: аспекты теории и истории сонета. – Тбилиси, 1985.

15. Гаспаров, М. Л. Метр и смысл: об одном механизме культурной памяти / М. Л. Гаспаров. – М., 1999.

16. Гаспаров, М. Л. Очерк истории европейского стиха / М. Л. Гаспаров. – М., 1989.

17. Гаспаров, М. Л. Очерк истории русского стиха: Метрика. Ритмика. Рифма. Строфика / М. Л. Гаспаров. – 2 изд. (доп.). -- М., 2000.

18. Гаспаров, М. Л. Русский стих начала ХХ века в комментариях / М. Л. Гаспаров. – М., 2001.

19. Гаспаров, М. Л. Современный русский стих: метрика и ритмика / М. Л. Гаспаров. – М., 1974.

20. Гаспаров, М. Л. Статьи о лингвистике стиха / М. Л. Гаспаров, Т. В. Скулачева. – М., 2004.

21. Гілевіч, Н. С. Паэтыка беларускай народнай лірыкі / Н. С. Гілевіч. – Мінск, 1975.

22. Гілевіч, Н. С. Паэтыка беларускіх загадак / Н. С. Гілевіч. – Мінск, 1976.

23. Гиршман, М. М. Ритм художественной прозы / М. М. Гиршман. – М., 1982.

24. Гончаров, Б. П. Звуковая организация стиха и проблемы рифмы / Б. П. Гончаров. – М., 1973.

25. Гончаров, Б. П. Стихотворная речь: Методология изучения. Становление. Художественная функция / Б. П. Гончаров. – М., 1999.

26. Гординський, С. Український вірш / С. Гординський. – Мюнхен, 1947.

27. Грынчык, М. М. Шляхі беларускага вершаскладання / М. М. Грынчык. – Мінск, 1973.

28. Гуляк, А. Б. Основи віршування / А. Б. Гуляк, І. В. Савченко. – Київ, 1997.

29. Дей, О. І. Поетика української народної пісні / О. І. Дей. – Київ, 1978.

30. Дуброўскі, А. У. Паэтыка Рыгора Барадуліна: рытмічная арганізацыя верша / А. У. Дуброўскі. – Мінск, 2006.

31. Єрмоленко, С. Я. Синтаксис віршової мови / С. Я. Єрмоленко. – Київ, 1969.

32. Жирмунский, В. М. Теория стиха / В. М. Жирмунский. – Л., 1975.

33. Жовтис, А. Л. Стихи нужны… / А. Л. Жовтис. – Алма-Ата, 1968.

34. Жук, І. В. Празаічны тэкст: дынаміка рытмавага існавання / І. В. Жук. – Гродна, 2003.

35. Жураўлёў, В. П. Пытанні паэтыкі / В. П. Жураўлёў, І. С. Шпакоўскі, А. С. Яскевіч. – Мінск, 1974.

36. Илюшин, А. А. Русское стихосложение / А. А. Илюшин. – М., 1988.

37. Исследования по теории стиха. – Л., 1978.

38. Кабаковіч, А. К. Беларускі свабодны верш / А. К. Кабаковіч. – Мінск, 1984.

39. Калачева, С. В. Стих и ритм: о закономерностях стихосложения / С. В. Калачева. – М., 1978.

40. Калачева, С. В. Эволюция русского стиха / С. В. Калачева. – М., 1986.

41. Карпов, А. С. Стих и время: проблемы стихотворного развития в русской советской поэзии 20-х годов / А. С. Карпов. – М., 1966.

42. Качуровський, І. Фоніка / І. Качуровський. – Мюнхен, 1984.

43. Качуровський, І. Нарис компаративної метрики / І. Качуровський. – Мюнхен, 1985.

44. Качуровський, І. Метрика /І. Качуровський. – Київ, 1991.

45. Качуровський, І. Строфіка / І. Качуровський. – Київ, 1994.

46. Ковалевський, В. Ритмічні засоби українського літературного вірша: спроба систематики / В. Ковалевський. – Київ, 1960.

47. Ковалевський, В. Рима: ритмічні засоби українського вірша / В. Ковалевський. – Київ, 1965.

48. Ковтунова, И. И. Поэтический синтаксис / И. И. Ковтунова. – М., 1986.

49. Кожинов, В. Как пишут стихи: о законах поэтического творчества / Вадим Кожинов. -- М., 1980.

50. Кормилов, С. И. Маргинальные системы русского стихосложения / С. И. Кормилов. – М., 1995.

51. Костенко, Н. В. Микола Бажан: Життя. Творчість. Особливості віршостилістики / Н. В. Костенко. – Київ, 2003.

52. Костенко, Н. В. Поетика Павла Тичини: особливості віршування / Н. В. Костенко. – Київ, 1982.

53. Костенко, Н. В. Українське віршування ХХ століття / Н. В. Костенко. – 2-е вид., випр. та доп. – Київ, 2006.

54. Красноперова, М. А. Модели лингвистической поэтики: ритмика / М. А. Красноперова. – Л., 1989.

55. Красноперова, М. А. Основы реконструктивного моделирования стихосложения / М. А. Красноперова. – СПб., 2000.

56. Красноперова, М. А. Основы сравнительного статистического анализа ритмики прозы и стиха / М. А. Красноперова. – СПб., 2004.

57. Кудрашова, М. В. Паэтыка беларускіх замоў у аспекце літаратуразнаўства: Вобразны свет. Гукавая арганізацыя тэксту / М. В. Кудрашова. – Мінск, 2005.

58. Лилли, И. Динамика русского стиха / И. Лилли. – М., 1997.

59. Лотман, Ю. М. Анализ поэтического текста: структура стиха / Ю. М. Лотман. – Л., 1972.

60. Лотман, Ю. М. О поэтах и поэзии / Ю. М. Лотман. – СПб., 1999.

61. Михайлов, Ал. Азбука стиха / Ал. Михайлов. – М., 1982.

62. Мысль, вооруженная рифмами: поэтическая антология по истории русского стиха / Сост. В. Е. Холшевников. – 2-е изд. – М., 1987.

63. Никонов, В. А. Строфика: изучение стихосложения в школе / В. А. Никонов. – М., 1960.

64. Овчаренко, О. А. Русский свободный стих / О. А. Овчаренко. – М., 1984.

65. Орлицкий, Ю. Б. Стих и проза в русской литературе / Ю. Б. Орлицкий. – М., 2002.

66. Орлицкий, Ю. Б. Динамика стиха и прозы в русской словесности / Ю. Б. Орлицкий. – М., 2008.

67. Проблемы теории стиха. – Л., 1984.

68. Рагойша, В. П. Гутаркі пра верш: Метрыка. Рытм