Граматыка сучаснай беларускай мовы

1 2

Лекцыі па дысцыпліне

«Сучасная беларуская мова. Марфалогія»

Канспект лекцый

студэнта ІІ курса 11 групы

спецыяльнасці «Міжнародная журналістыка»

Марцішэўскага Вадзіма Віктаравіча

Выкладчык:

Самусевіч Вольга Міхайлаўна, дацэнт

Мінск

Граматыка сучаснай беларускай мовы

Тыпы граматыкі: нарматыўная, навуковая апісальная, гістарычная, параўнальная, тыпалагічная, структурная, трансфармацыйная.

Узроўні мовы:

1) Фанетычны.

2) марфалагічны

3) Лексічны

Значэнні слова:

1) Лексічнае. Індывідуальная уласцівасць слова. Канкрэтнае ці абстрактнае. Неабавязковае. Утвараюць адкрытае мноства.

2) Граматычнае. Надіндывідуальнае. Матэрыяльны падмурак – фармальныя паказчыкі. Абавязковае. Толькі абстрактнае. Уяўляюць сабой закрыты клас.

Граматычнае значэнне – агульнае, уласцівае цэламу класу слоў значэнне, неспасрэдна не звязанае з лексічным значэннем, але абавязкова спадарожнічае яму.

На аснове разгляду 2 ці больш супрацьпастаўленых форм: бінарныя, небінарныя, эквіпалетныя, прыватыўныя.

Слова разам з паказчыкам яго граматычнага значэння ўтварае граматычную форму.

Адзінства граматычнага значэння і граматычнай формы ўтварае граматычную катэгорыю, якая з’яўляецца двухбаковай. Яна абавязкова мае план зместу і план выражэння.

Граматычны спосаб – афіксацыя, суплетывізм, службовыя словы, рэдублікацыя, асноваскладанне, парадак слоў, інтанацыя. Тыпы: сінтэтычны і аналітычны. Моўныя сродкі: флексія, суфіксы, прэфіксы, націск.

Словаформа і форма слова

Слова ў тэксце выкарыстоўваецца намі ў пэўнай форме, адной з магчымых сваіх словаформ – марфалагічная адзінка, якая ўяўляе сабой адну з магчымых слоў канкрэтнай лексемы.

Марфаланічная парадыгма – строга арганізаваная сістэма ўсіх словаформ слова: поўная, няпоўная, збыткоўная.

Граматыкалізацыя – функцыянальны пераход лексічнай адзінкі у граматычную.

Граматычныя пытанні – марфалігчныя і сінтаксічныя.

Граматыка = марфалогія + сінтаксіс

Марфалогія – граматычнае вучэнне аб слове.

Аб’ект – асобнае слова і яго граматыныя формы.

Часціны мовы – лексіка-граматычныя класы слоў, якія характырызуецца:

1) Адзінствам абагульнага значэння;

2) Агульнасцю граматычных катэгорый

3) Характарам словазмянення

4) Пэўнай марфалагічнай структурай

5) Тоеснасцю сінтаксіных функцый

6) Спосабам словаўтварэння

Падзел на часціны мовы на аснове

- Катэгарыяльнага лексічнага значэння

- Марфалагічных прыкмет

- Сінтаксіных уласцівсцей

- Спосабаў словаўтварэння

Паўназначныя і непаўназначныя. Знамяльныя і указальныя. Імёны і дзеслоў.

Паўназначныя:

1) Выконваюць намінатыўную функцыю

2) Перадаюць паняцці

3) Маюць фанетычны і лагічны націск

4) Складаюцца з марфем

5) Маюць граматычныя катэгорыі

6) У сказе члены сказа

7) Можна задаць пытанне

Непаўназначныя:

1) Не выконваюць намінатыўную функцыю

2) Не выражаюць паняцці

3) Не падае лагічны націск

4) Няма марфалагічнай структуры

5) Няма граматычных катэгорый

6) Нязменны

7) Не з’яўляюцца членамі сказа

8) Нельга задаць пытанне

Пераходнасць у сістэме часцін мовы і з’ява сінкрэтызму:

- Субстантывацыя – S

- Ад’ектывацыя - Adj

- Нумералізацыя - Num

- Пранамілізацыя - Pron

- Вербалізацыя - V

- Адвербіялізацыя - Adv

- Мадаляцыя - Mod

- Прэпазіцыяналізацыя

- Кан’юкцыяналізацыя

- Інтер’екцывацыя

Назоўнік

Назоўнік – гэта часціна мовы з агульным значэннем прадметнасці, якое выражаецца ў марфалагічных катэгорыях роду, ліку, склону.

Прадметннасць – логіка-граматычнае паняцце

Прыкметы назоўніка:

- Мець азначэнне

- Нулевая суфіксацыя

- Абрэвіяцыя

- Пераноснае з начэнн

Лескіка-граматычныя разрады назоўнікаў:

- Агульныя і уласныя

- Канкрэтныя і абстрактныя

- Адушаўлёныя і неадушаўлёныя

- Асабовыя і несабовыя

- Зборныя

- рэчыўныя

Агульныя і ўласныя – ці назва класу аднародных прадметаў, ці індывідуальныя назвы асобных прадметаў

Асабовыя і неасабовыя

пераход уласных у агульныя!

Асаблівасці!!! Муж і жонка Сцяпанавы

Сям’я Жалцяковых

Браты Кавалеўскія

Адушаўлёныя і неадушаўлёныя (трэба паставіць наз у він.скл. калі супадае с р.скл – одушаўлёны, с наз. скл. – неадушаўлёны).

- у кантэксце ці сітуацыі

- ізаляцыя (семантыка!)

- у сказе.

Жывы/ нежывы; пытанне; граматычныя паказчыкі

Мысленне!!!

Зборныя – абазначаюць сукупнасць людзей, жывых істот, розных аднародных прадметаў, як адно непадзельнае цэлае + назоўнікі, якія абазначаюць зборнасць лексічна. Няма множнага ліку.

Рэчыўныя – хімічныя рэчывы выкапні, сельска-гаспадарчыя культуры, тканіны, розныя матэрыялы, лекі. Ці адз. л., ці мн. л.

Канкрэтныя і неканкрэтныя (абстр., рэчаўн., зборн.)

- граматыка. Калі могуць ужывацца з колькаснымі лічэбнікамі.

- Лексіка. Пераноснае значэнне. Сінкрэтызм.

сінгулятывы (грошы – купюра, бярвенне – бервяно).

Катэгорыі роду (дае магчымасць Ns граматычна дыктаваць пэўныя формы).

- Кваліфікуючая катэгорыя

- Парны род

- Агульны род

- Род складаных слоў

- Род нескланяльных назоўнікаў

- Род абрэвіятур