Больцман коэффициенттері

Жок

1. Теориялық биология пәні, мақсаты мен міндеттері.

Биологиялық ғылымдардың негізі. Тір организ/де байқалатын биологиялық заңдылықтардың әртүрлі көріністері.Теориялық биология курсы- теориялық бағыттағы пән, магистранттарға тірі организмдер қызметінің негізгі заңдылықтарымен таныстыруға арналған. Жалпы бұл курс биожүйелер фнкцияларын ретту, үлгілеу және оларды басқарудың жаңа жолдарын іздестірудің негізін қалайды. Міндеті- теориялық биологияның жетістіктерімен және оның даму преспективасымен таныстыру. Жалпы теориялық аксиомалар мен биожүйелердің спецификалық ерекшеліктерін түсінуді қамтамасыз ету. Жалпы биологияның негізгі бөлімдері бойынша жалпы биологиялық теориялық білім беру және оларда теориялық ойлау процестерін қалыптастыру. Теориялық биологияның пәнаралық және іргелі ғылым болуына байланысты оның мазмұны жекелеген заңдар мен болжамдарды ғана есте сақтаумен қанағаттанбай, керісінше оларды тұсіну физикадан, математикадан, информатикадан, химиядан, биофизикадан, биохимиядан, молекулалаық биологиядан, генетикадан, физиологиядан, ботаникадан, генетикадан студенттердің алған теориялық және тәжірибелік мәліметтермен тығыз байланыста болуы керек. теориялық биология- үлгілі-жүйелі ғылым. Ырғақтылық, энергия, ақпарат, уақыт, функция, құрамы, генетика, эволюция ұғымдарытолардың өзара байланыстылығы мен өзара тәуелділіктері тек функционалдық, гетерогендік арнаулылық, кез-келген тірі жүйенің динамизмі жөніндегі айтылып қойма, оқу процесі барысында көптеген ұғымдарды теориялық жағынан байыту керек.

2. Теориялық биология пәні қарастыратын негізгі заңдары қандай? Түсініктеме беріңіз

Теориялық биология- биологиялық ғылымдардың негізі. Тір организ/де байқалатын биологиялық заңдылықтардың әртүрлі көріністері.Теориялық биология курсы- теориялық бағыттағы пән, магистранттарға тірі организмдер қызметінің негізгі заңдылықтарымен таныстыруға арналған. Жалпы бұл курс биожүйелер фнкцияларын ретту, үлгілеу және оларды басқарудың жаңа жолдарын іздестірудің негізін қалайды. Міндеті- теориялық биологияның жетістіктерімен және оның даму преспективасымен таныстыру. Жалпы теориялық аксиомалар мен биожүйелердің спецификалық ерекшеліктерін түсінуді қамтамасыз ету. Жалпы биологияның негізгі бөлімдері бойынша жалпы биологиялық теориялық білім беру және оларда теориялық ойлау процестерін қалыптастыру. Теориялық биологияның пәнаралық және іргелі ғылым болуына байланысты оның мазмұны жекелеген заңдар мен болжамдарды ғана есте сақтаумен қанағаттанбай, керісінше оларды тұсіну физикадан, математикадан, информатикадан, химиядан, биофизикадан, биохимиядан, молекулалаық биологиядан, генетикадан, физиологиядан, ботаникадан, генетикадан студенттердің алған теориялық және тәжірибелік мәліметтермен тығыз байланыста болуы керек. теориялық биология- үлгілі-жүйелі ғылым. Ырғақтылық, энергия, ақпарат, уақыт, функция, құрамы, генетика, эволюция ұғымдарытолардың өзара байланыстылығы мен өзара тәуелділіктері тек функционалдық, гетерогендік арнаулылық, кез-келген тірі жүйенің динамизмі жөніндегі айтылып қойма, оқу процесі барысында көптеген ұғымдарды теориялық жағынан байыту керек.Теориялық биология қолданбалы биофизика, қолданбалы экология,теориялық және практикалық биофизика, қолданбалы биохимия,биометрия және математикалық биофизика тәрізді пәндермен байланысты. Жалпы бұл пәннен төмендегі сұрақтарға жауап іздеуге болады.1.Теориялық биологияның теориялық және методолгиялық негіздері туралы. Термодинамиканың және информатиканың теориялары.2. Тіршіліктің бірлігі және ерекшелігі туралы Сент – Илердің заңы.3. Вернадскийдің өмірдің глобалдығы жәйлі заңының принцптері.4. Вернадскийдің екінші заңы.5. Дарвиннің сұрыпталу заңдылықтары.6. Ж.Б Ламарктың заңдары.7. Онтогенездік қартаю және жаңару жәйлі Кренкенің заңы.8.Онтогенездің бірліктігі жәйлі Дриш заңы.9. Тірі организмнің химиялық құрамы жәйлі Ф.Энгелстің бірінші заңы.10. Опариннің жерде тіршіліктің пайда болуы жәйлі концепциялары.11. Адамның қалыптасуына еңбектің атқарған рөлі.12. Биохимиялық процестер туралы Берталанфи заңы.13. Биологиялық құбылыстардың ақпараттық заңдылығы.14. Уақыт пен сағаттың теориялық биологиядағы проблемалары.15. Теориялық биологияның методологиясын білу және меңгеру.16.Курстан алған теориялық білімін өмірде және ғылыми зерттеу жұмыстарына пайдалана білу.

Теориялық биология пәні биология ғылымының негізгі саласы. Биологияның негізгі түсініктері,оның теориялары арқылы тірі организмде болып жататын биологиялық құбылыстар мен процестер туралы білімін жетілдіріп, түсінігін кеңейту, тиянақты білімін қалыптастыру.Теориялық биология қолданбалы биофизика, қолданбалы экология, теориялық және практикалық биофизика, қолданбалы биохимия,биометрия және математикалық биофизика тәрізді пәндермен байланысты. Теориялық биология – биология ғылымдарының негізі болып табылады. Ал биология - жаратылыстану ғылымдарының бір саласы. Тірі организмдерді және олардың қоршаған ортамен арақатынасын зерттейтін ғылым. Биология жанды нәрселерде тіршіліктің барлық көріністерімен айналысады. Биология ғылымы тірі организмдердің құрылысын, функциясын, өсіп-жетілуін, шығу-тегін, эволюциясы мен Жер бетінде таралуын қарастырады. Бұл ғылым организмдердің классификациясын жасап оларды суреттейді, олардың функцияларына үңіледі, түрлердің қалай пайда болатынын сипаттаумен қатар организмдердің бір-бірімен қатынасын және табиғи ортасымен арақатынасын зерттейді. Ұсынылған заңдар жүйесі бізді айтылған мақсаттарға жақындата түскенмен әлі де шешілмеген көптеген мәселелер жеткілікті.

3. Тірі материя құрылымының негізгі топтарына сипаттама беріңіз. Жер бетіндегі тіршіліктің қалыптасуы адамзаттан вирустарға дейінгі аралықты қамтиды.Бұл көптүрлілік иерархиялық топтарды,яғни әртүрлі рангалы таксондар-табиғи таксондар жүйелерін қалыптастырады.Биологиялық патшалықты классификациялау құрылымдық морфологиялық критерийлерге негізделген болуы қажет,осыған байланысты тірі материя құрылысының 1. Ацеллюлярлы 2.квазицеллюлярлы 3.протоцеллюлярлы 4.моноцеллюлярлы 5.полицеллюлярлы (целлюла-клетка) сияқты негізгі формаларын ажыратуға болады. Ацеллюлярлық құрылымдар вирустар мен олардың гипотетикалық аналогтарына ж/е И.А. Опариннің тіршіліктің пайда болуы теориясындағы концервативтік белок тамшыларына тән.Биологиялық объектілердің бұл аралас топтары протобионттар патшалығын құрайды. Квазицеллюлярлық құрылымдар жабынды қабығы болмайтын ұсақ бактериялар-микоплазмаға тән.Осы тәріздес топтағы организмдер эволюциялық дамудың нәтижесінде археобионттар патшалығының өтпелі кезеңіндегі түрлі протобионттардан п.б. ықтимал. Протоцеллюлярлық құрылымдар (алғашқы клеткалар)-нағыз бактериялар,мұндай қасиеттер археобактериялар мен цианобактерияларға тән.Протоц/қ құрылымдар археобионттар ж/е олардың кейбіреулерінде клетка қабығы п.б. байланысты клетка көлемінің үлкеюі негізінде п.б. Бұл топтағылар протокариоттар н/е бактериялар патшалығын құрайды. Эукариоттардан жоғары деңгейде тұрған моно-ж/е полоцеллюлярлы құрылымдар (бір ж/е көп клеткалы)прокариоттардың түрлі өкілдерінің симбиоздық эволюциясы нәтижесінде п.б.Мұның өзі төменгі эукариоттарды біріктіретін зоофитоидтар патшалығын туындатты.Жоғары сатылы өсімдіктер мен клеткалы жануарлар патшалығы олардың түрлі деңгейдегі патшалығынан п.б.Бұл гипотездік схема филогенетикалық туыстығы жағынан өз-ара бір-бірімен тығыз байланысты тірі материяның құрылымдық формаларын тұтастай қамтып отыр.Тіршіліктің біртұтастығы мен көптүрлілігі жөніндегі заңдылық организмдердің жекелік дамуындағы кейбір ерекшеліктерімен байқалады. Жасуша - тірі ағзалардың (вирустардан басқа) құрылымының ең қарапайым бөлігі, құрылысы мен тіршілігінің негізі; жеке тіршілік ете алатын қарапайым тірі жүйе. Жасуша өз алдына жеке ағза ретінде (бактерияда, қарапайымдарда, кейбір балдырлар мен саңырауқұлақтарда) немесе көп жасушалы жануарлар, өсімдіктер және саңырауқұлақтардың тіндері мен ұлпаларының құрамында кездеседі. Тек вирустардың тіршілігі жасушасыз формада өтеді. «Клетка» терминін ғылымға 1665 жылы ағылшын жаратылыстанушысы Р.Гук (1635 – 1703) енгізген. Тіршілікті Клетка тұрғысынан зерттеу – қазіргі заманғы биологиялық зерттеулердің негізі. Клетканың диаметрі 0,1 – 0,25 мкм-ден (кейбір бактерияларда) 155 мм-ге (түйеқұстың жұмыртқасы) дейін жетеді. Көпшілік эукариотты азғалар Клеткасының диаметрі 10 – 100 мкм шамасында. Жаңа туған жас сәбилерде – 2×1012 Клетка, ал ересек адамның ағзасында – 1014 Клетка болса, ағзаның кейбір тіндерінде Клетка саны өмір бойына тұрақты болады. Клетканың тірі заты – протоплазма. Ол биол. мембраналармен (жарғақтармен) шектелген биополимерлердің тәртіптелген құрылымдық жүйелері – цитоплазма және ядродан тұрады. Клетка ядросының құрамындағы әмбебап органоидты хромосома, ал цитоплазма құрамындағыларды – рибосома, митохондрия, эндоплазмалық тор, Гольджи кешені, лизосома, клеткалық мембрана деп атайды. Рибосома Клеткадағы ақуыздың түзілуін қамтамасыз етеді, ақуыз синтезі орт. деп қаралады. Оның диаметрі 20 – 25 нм. Рибосома цитоплазмада бос күйінде де, жалғасқан түрде де, сондай-ақ барлық тірі ағзалардың Клеткасында кездеседі. Цитоплазма – ядроны қоршап жатқан Клетка бөлігі. Оның құрамындағы химиялық макро және микроэлементтерден күрделі органикалық қосылыстар (ақуыздар, көмірсулар, липидтер, нуклеин қышқылдары, гормондар, ферменттер, витаминдер, тағы басқа) және минералдық заттар түзіледі. Митохондрия – Клетканың тыныс алу процесін қамтамасыз ететін органоид. Митохондрияның ұзындығы 10 мкм-дей, диаметрі 0,2 – 1 мкм, саны 1-ден 100 мыңға дейін болады. Клеткадағы негізгі энергия тасушы зат – аденозин үш фосфор қышқылы. Бактерия, көк-жасыл балдырлар, т.б. тыныс алу процесін Клетка мембранасы атқаратын ағзаларда митохондрия болмайды. Ядро – ағзадағы ақуыздық алмасуды реттеу арқылы тұқым қуалаушылық қасиеттерді ұрпақтан ұрпаққа жеткізетін жасушаның негізгі бөлігі.Эндоплазмалық тор – цитоплазмадағы көпіршіктердің, жалпақ қапшықтардың және түтікше құрылымдардың торлы жүйесі. Бұл әр түрлі иондарды, қоректік заттарды тасымалдайды, липидтер

мен көмірсулардың (полисахаридтер) алмасуына және улы заттарды залалсыздандыруға қатысады. Гольджи кешені – бір-бірімен қабаттаса тығыз орналасқан жалпақ жарғақты 5 – 10 «цистернадан» және олардың шетіндегі ұсақ көпіршіктерден құралған органоид. Мұнда өндірілген өнімдер жинақталып, пісіп жетіліп, сыртқа шығарылады, Клетка лизосомаларының түзілуіне қатысады. Лизосома – қабырғасы мембранамен шектелген, қуысында ас қорыту ферменттері (протеиназа, нуклеаза, глюкозида, фосфатаза, липаза, тағы басқа) бар ұсақ көпіршіктер. Көпіршіктердің диаметрі 0,2–0,8мкм. Лизосома ферменттерінің (20-дан астам) көмегімен Клетка ішіндегі ас қорытуға және Клетка құрамындағы жарамсыз құрылымдарды ыдыратуға қатысады. Клеткалық мембрана – Клетка цитоплазмасын сыртқы ортадан немесе Клетка қабықшасынан (өсімдіктерде) бөліп тұратын Клетка органоиды. Оның қалыңдығы 7 – 10 нм. Негізінен Клетка мен оны қоршаған сыртқы орта арасындағы метаболизмге (зат алмасуға) қатысады, сондай-ақ, Клетканың қозғалуы мен бір-біріне жалғануында үлкен рөл атқарады. Клетканың жалпы құрылысы жануарларға да, өсімдіктерге де тән. Бірақ өсімдік Клеткасының құрылымы мен метаболизмінде жануарлар Клеткасына қарағанда біраз айырмашылық бар. Өсімдіктер Клеткасының біріншілік плазмолеммасы күрделі полисахарид негізінде (матрикс) орналасқан целлюлозды микрожіпшелерден құралған. Микрожіпшелер өсімдік Клеткасы қабырғасының тіректік қаңқасын түзеді. Көп өсімдіктер беріктік қасиет беретін – екіншілік Клетка қабықшасын (целлюлозадан) түзеді. Өсімдік Клетканың целлюлоза талшықтары күрделі полимерлі зат – лигнинді сіңіріп, қатаяды да Клетка қабықшасы беріктенеді. Өсімдік Клеткасының цитоплазмасында арнайы органоид- пластидтер – хлоропласт, хромопласт, лейкопласт бар.

4.Тіршіліктің глобальдылық туралы заңына сипаттама беріңіз.

Жердің барлық экожүйелері планетаның бетін алып жатқан бір үлкен экожүйенің құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл әлемдік экожүйені биосфера деп атайды. Биосфера туралы ілімді орыс геохимигі В.И. Вернадский жасады. В.И. Вернадскийдің айтуы бойынша, биосфера – жалпы планеталық қабықша, тіршілігі бар және оның әсеріне ұшырап отырған Жер бөлігі. Биосфера құрлықтың, теңіздің және мұхиттың барлық ауданын алып жатыр, және тірі организмдер қызметімен жасалынған жыныстары бар Жер бөлігі кіреді.

Принциптері

„ 1. Тірі организмдердін көбею және таралу қабілеттігінің нәтижесінде Жердің барлық бөлігінде тіршілік кең таралған. Органикалық дүние жұқа планеталық биомассаның қабаты биосфераны түзеді.

„ 2. Биосфера атмосферамен, гидросферамен, литосферамен өте тығыз байланыста болып, планетадағы заттар мен энергияның алмасуын қамтамасыз етеді.

„ 3. Жердегі заттардың биологиялық айналымы өсімдіктердің, жануарлардың және микроорганизмдердің әсері арқылы жүреді. Олардың глобальдық рөлі олардың қоршаған ортамен байланыстылығымен анықталады.

„ 4. Жасыл өсімдіктер Жер атмосферасын молекулалық оттегімен қамтамасыз етеді.

„ 5. Жануарлардың биосфералық ролі олардың биогеоценоздағы қоректік тізбекте аралық және жоғарғы мүшелері ретінде қатысуымен байланысты. Олар биосферада заттар мен энергияның алмасуын қамтамасыз етеді.

„ 6. Микроорганизмдер органикалық заттардың минералдану процесіне, тау жыныстарының түзілуіне, топырақтың түзілуіне қатысады, басқа организмдерге патогендік әсер етеді.

Глобальдық масштабта тіршіліктің пайда болуын зерттеу, организм топтарының рөлін анықтау, заттар айналымы көптеген зерттеулерді қажет етті. Осы зерттеулер нәтижесінде биоценоз және экожүйе туралы түсініктер қалыптасты. Жердің геологиялық тарихын анықтайтын биосфераның концепциясы жасалды. Бұл концепция – тіршіліктің глобальдық заңы.

5. Органикалық мақсатқа дайындық немесе Аристотель заңы. Мысал келтіріңіз Мақсатқа лайықтылық барлық түрлерге тән. Ол тірі формалардың сыртқы орта жағдайына бейімделуіне, жеке дамудың табиғи бағыттылық ерекшеліктеріне, биологиялық түрдің мінез-құлқына байланысты биологиялық объектінің құрылымы мен белгілерінің сәйкес келуімен түсіндіріледі. Тірі организмдердің қоршаған ортаға сәйкес келуі, яғни организм мен ортаның гармониясы – “органикалық мақсатқа лайықтылық” – туралы сұрақтар философтар мен биологтарды қызықтырды. Аристотель “негізгі себеп” принципімен “организмдегі мүше не үшін пайда болды” деген сұраққа жауап бергісі келді. Ол барлық тіршілік иесі бағынатын табиғатты қарастырды. Бұл тірі табиғаттың пайда болуына арналған телеологиялық ықпал болып табылады. Телеология теологиямен (грек. Teos – құдай) тығыз қарым-қатынаста болып өзінің позициясын биологияда ұзақ уақыт ұстады. Теологияның мәні – орнатылған мақсатқа лайықтылықты мойындау. Цитологияда өсімдіктер мен жануарлардың клеткаларының бөлінуі органикалық мақсатқа лайықтылықтың айқын мысалы. Органикалық мақсатқа лайықтылықтың кең ауқымды мысалдарын тірі клеткалардың көбеюге және таралуға қабілеттілігі көрсетеді. Мысалы, бактерияның спора түзуі жағымсыз жағдайларға төзімділігі жоғары. Сонымен қатар гүлді өсімдіктер жәндіктер арқылы тозаңданады. Ал, кейбір өсімдіктердің ұрығы мен тұқымы жануарлар арқылы таралады. Жыныстық интинкт пен қамқор жасаушы инстинкт әр түрлі жануарлардың ұйымдасуында түрлі белгілерге ие. Уылдырық пен жұмыртқаның құрылымы жануардың сәйкес ортадағы дамуына байланысты. Сонымен қатар сүтқоректілерде толық қоретенуді сүт бездері қамтамасыз етсе ал бал аралар бейімделудің белгілі тобын инстинкт арқылы көрсетеді. Осы жерде құстар мен жыртқыштар тобының мінез-құлқында айтып кеткен дұрыс. Бейімділік ерекшеліктер қатарына суда тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлардың құрлыққа шығуына да байланысты. Дәнді дақылдардың, бауырымен жорғалаушылардың, сүтқоректілердің судан тыс ортада көбею қабілеті морфофизиологиялық өзгерістермен байланысты. Өсімдіктер мүшелерінің – гүлдің, ұрықтың, тұқымның дамуы, жануарларда – жоғары сатыдағы омыртқалыларға тән ұрық қабықшысының пайда болуын, тері жамылғысының жаңа типтерін, жылықанды құстардың және сүтқоректілердің пайда болуымен түсіндіруге болады. Мұның барлығын органикалық мақсатқа лайықтылықтың белгілері ретінде қабылдауға болады.

6. Табиғи сұрыпталу заңы немесе Дарвин заңын сипаттаңыз

Табиғи сұрыпталу табиғи популяцияларға тән үдеріс. Қолдан сұрыптауды адам өз мүддесі үшін жүргізеді. Ч. Дарвин теориясының пайда болуына тарихи алдын ала жағдайлардың бірі XIX ғасырдың басы мен ортасында Англиядағы өнеркөсіптік төңкеріс болды. Сол кезде ауыл шаруашылық өндіріс тұңғыш рыноктың талабына тез және тиімді жауап қайтаруға үйренді. Үй хайуанаттарының жаңа қолтұқымдары және өсімдіктер жаңа іріктемелері көптеп шығарылды. Сонымен бірге өндірушілер бір маусымда (керме аралығындағы мерзім - бір жыл) қалаған белгілері бар жануарларды немесе өсімдіктерді шығаруға қол жеткізді. Бұдан соң гүлдердің ғажап түсі мен пішіндері сәнге айнала салысымен қалаған белгілері бар толып жатқан өсімдіктер кермелерден орын алды. Жылма-жыл орасан қосымша салмак беретін ірі қаралардың бірегей қолтұқымдары (қолда бағылған кездегі ересек дарақтың салмағы 600-1000 келіге дейін жеткен) шығарылды (8-кесте).

Сұрыптау - бұл адам басқаратын эволюция. Сендер кестені талдау арқылы қолдан сұрыптаудың адам әрекетінің нәтижесі екеніне көз жеткізіңдер. Адам қандай да бір іріктемені (қолтұқымды) шығару үшін пайдаланатын белгілер дарақтардың жалпы тіршілікке бейімділігін едәуір төмендете алады. Көптеген қолтұқымды иттерде иммунитет әлсіреп, ауруға көбірек шалдығады. Алайда адам олардың ата тектерін тіршілікке бейімділік дәрежесі бойынша емес, сыртқы бітім сапасы бойынша сұрыптады. Мәдени өсімдіктердің барлық түрлері адам араласпаса, тіршілік үшін күресте өздерінің жабайы туыстарынан ұтылады. Олар жеміс мөлшері немесе гүлінің сәнділігі, тағы басқа белгілері бойынша сұрыпталды. Адам жағымсыз белгілері бар есімдіктерді іс жүзінде көбеюден үнемі толық қағыс қалдырады. Сүтті аз беретін сиырдан - төл, аз жұмырт- 8-кесте. Сұрыптау түрлерін салыстыру

Қолдан сұрыптау	Белгісі Табиғи	Табиғи сұрыпталу
Адам	1. Кім жүргізеді?	Табиғат
Адамға қажетті белгісі бар дарақтар	2. Нәтижесінде қайсысы тірі қалады?	Қоршаған орта жағдайларына жақсы бейімделетін дарақтар
Төмен	3. Тіршілікке бейімділік дәрежесі	Жоғары
Бірнеше жылдан бірнеше ондаған жылдарға дейін	4. Үдеріс жылдамдығы	Жүздеген немесе мыңдаған жылдар
Жағымсыз белгілері бар бірде-бір дарақ көбеюге рұқсат етілмейді	5. Әр түрлі жылдамдықта болу себептері	Көбеюге ұзак уақыт жағымсыз белгілері бар дарақтар (оңай кездейсоқтық) қатыса алады
Әсімдіктер іріктемесі және жануарлар қолтұқымы	6. Қандай жаңа формалар түзіледі?	Жануарлар мен өсімдіктердің жаңа түршелері және түрлері
Төмен. Бір түрдің әр алуан іріктемелерімен және қолтұқымдарымен арасында жұптасу (шағылысу) болады жөне тіршілікке бейім, өсімтал бұдан алынады	7. Жаңа формалардың генетикалык дербес жекеленушілігі	Жоғары. Тіпті жақын туысты түрлер арасында жұптаса (шағылыса) алмайды немесе жұптасса (шағылысса) ұрпағы тұкым бермейді
Тұқым қуалайтын өзгергіштігі бар дарактар	8. Сұрыптауға арналған материал	Тұқым қуалайтын өзгергіштіті бар дарактар
Бір тип	9. Сұрыпталу типтері (сақталатын белгісінің керсеткішіне тәуелді)	Үш тип

қалайтын тауықтан мол жұмыртқа алуды ойлаған зоотехник немесе сұрыптамашы жағдайының қандай екенін елестетудің өзі қиын. Тек жағымсыз белгілері бар дарақтарды қатыстырмай, толық шығарып тастау арқылы ғана өте шапшаң жылдамдыкпен қолдан сұрыптауға мүмкіндік болады. Алайда жылдамдық, үшін генетикалық дербестікті төмендетіп алуға тура келеді. Үй хайуанаттары қолтұқымының кепшілігі, көптеген өсімдік іріктемелері тәрізді өзара ойдағыдай жұптаса (шағылыса) алады. Атап айтқанда шағылыстырудан пайдалы сапалары үйлескен жаңа қолтұқым немесе іріктеме калыптасады. (Мәскеулік күзетші ит - қаскыр ит пен сенбернарды шағылыстыру нәтижесі.)

Тұқым қуалау өзгергіштігі кезінде дарақ өз туыстастарынан ғана ерекшеленіп қоймай, осы өзгерістерді тұқым қуалауға береді. Өзгергіштіктің бұл түрі ағзаның тұқым қуалау белгілеріне қатысымен байланысты. Ол еселену немесе мейоздың жүрісі бұзылған кездейсоқ үрдістер нәтижесінде және жаңадан тұқым қуалау көрініс берген кезде мутациялық езгеріс болады. Сондай-ақ ата-енелері және ата тектерінің гендері мен белгілері жаңадан үйлескенде үйлесімді (комбинативной) тұқым қуалау өзгергіштігі пайда болады.

Тұқым қуалау өзгергіштігінен басқа модификациялық та өзгергіштік бар. Мұндай кезде езгеріс ДНҚ молекулаларына - гендер мен хромосомаларға қатысы болмайды. Жаңа тұқым қуалау қасиеттері пайда болады. Ата-енелерінде бұрыннан бар және олардың ата тектерінщ гендері мен белгілері ұрпақтарында құрамаланған болса, онда ол уйлесімді өзгергіштік болады.

Тұқым қуалау өзгергіштігінен басқа модификациялық тұқым қуаламайтын езгергіштік те болады. Ондайда ДНҚ молекуласына - гендер мен хромосомаларға әзгерістің катысы болмайды. Өзгергіштік сұрыптауға материал жеткізіп береді. Өзірге тіпті бір түр дарактарының өзгергіштігі болып түрса да жыныстары жөне жастары бәрібір біркелкі болмайды. Демек жабайы табиғатта дарақтардың біреуі жақсы, екіншілері нашар бейімделеді. Сөйтіп сұрыптау қайсысында тұқым қуалау сапасы жақсы болса, сонымен бірге сапасы нашарларды жойып, дарақтардың көбеюін сақтап қалады.

7. Онтогенездік қартаю мен жаңару заңы немесе Кренке заңына анықтама беріңіз

Тіршілік – өлшемді процесс, оның ұзақтығы тұқым қуалаушылық пен организмнің тіршілік ортасына байланысты. Өлім – кәріліктің нәтижесі. Түрлердің тіршілік ұзақтығы жекеленген особьтармен салыстырғанда уақытпен шектелмейді, қолайлы жағдай сақталса олардың тіршілік етуі жалғаса береді. Түрлер тіршілігінің үзіліссіз жалғасуын оларда өсімталдығы қамтамасыз етеді. Репродукция құбылысы организмнің жеке-дара дамуының маңызды жақтарының бірі. Бұл процесс организмде жүріп жататын жаңару процесімен тығыз байланысты. Жаңару дегеніміз жаңа заттардың түзілуі, клеткалардың көбеюі, морфогенез және регенерация мен ұрықтану процестері. Жаңару қартаюға қарама-қарсы процесс. Бұл екі процестің арасындағы қарама-қарсылық жеке-дара дамудың негізін қалайды. Сыртқы ортаның түрлі факторлары жаңару процесіне кері әсерін тигізуі немесе оны тездетуі мүмкін. Осыған байланысты организмнің жеке-дара дамуында ол түрліше көрініс береді. Көпклеткалы организмнің түрлі клеткалары жалпы жас мөлшерінен анық байқауға болады. Бұл мүшелердегі жасқа байланысты өзгерістер заңды түрде морфологиялық, физиологиялық және биохимиялық өзгерістер түрінде көрінуі мүмкін. Бұл белгілі бір жасқа сәйкес организмнің қандай орта жағдайында дамығандығын және оның қартаю мен басқа да тұқым қуалаушылық ерекшеліктерін білуге мүмкіндік береді. Онтогенездегі қартаю мен жаңару заңы совет ботанигі Николай Петрович Кренкстің (1892-1939) өсімдіктердің циклды қартаюлары мен жаңаруы жөніндегі теориясының жалпы биологиялық тұжырымдарының негізін қалады. Кренкс анықтаған өсімдіктердің жасқа байланысты өзгеру заңдылықтарын жойылу мен жаңаның үздіксіз пайда болу процесінен даму деген ұғым негізінде түсінуге болады. Қартаюдың 200-дей гипотезасы белгілі. Олардың көпшілігі тарихи тұрғыдан ескірген болжамдар. Мысалы, ол гипотезалар қартаю, көбіне организмнің өздігінен улануымен, денедегі ферменттер қорының таусылуымен түсіндіріледі. Қазіргі кезде қартаюды молекулалық механизм деңгейінде, яғни ДНҚ деструкциясымен байланысты түсіндіреді. Бірақ, Кренкс теориясына жүгінсек қартаю процесі жаңару процесімен қатар жүреді. Осыған байланысты онтогенездегі ДНҚ деструкциялық процесіне репарация процесі мен ДНҚ қалпына келу құбылысы қарсы тұруы керек. Дегенмен ДНҚ репарациясы репарациялық ферменттердің әсерімен жүретіндігі кездейсоқ құбылыс емес екендігі жөнінде қорытындыға келуге онтогенездік қартаю мен жаңару заңының жалпы биологиялық ерекшеліктері мүмкіндік береді. Организмнің жаңаруы мен қартаюын тежейтін процестеріне тікелей ДНҚ репарациясы жеке-даралық дамуда іргелік роль атқарады. Онтогенездік қартаю мен жаңару заңы индивид тіршілігінің мерзімін бейнелейтін уақыт ұғымының биологиялық көрінісін ашады. Қазіргі биологияда уақыт ұғымының физикадағы сияқты іргелік мағызы бар. Биохимиялық реакциялар, нервтік қозудың берілуі, жүректің ырғақты жұмысы, эволюция этаптары, яғни тірі табиғатта молекулалық деңгейде жүретін кез келген процесс белгілі бір уақыт мөлшерімен өлшенеді. Тірі жүйелердегі тұқым қуалаушылық ерекшеліктері мен сыртқы өзгерістердің ықпалымен туындайтын өзгерістер биоритм ретінде сипатталады. Биологиялық объектілер мен процестердің уақытша өзгерістері – аса маңызды сандық белгілер қатарына жатады. Бұл проблемаларды хронобиология зерттейді. Биология және геология ғылымдарының түйіскен жерінде органикалық дүниенің даму кезеңдерінің ұзақтығы мен көнелігін анықтайтын геохронология ғылымы тұр. Хронобиологияның қалыптасуына 1931 ж. В.И.Вернадский СССР ҒА-ның жалпы жиналысында жасаған «Қазіргі ғылымдағы уақыт проблемалары» атты докладының маңызы зор болды. Вернадский уақыт проблемасын физиканың дәстүрлі шеңберінен басқа ғылым салаларына қатысты жаратылыстану мен философиялық проблема деңгейіне көтерді.

8. Ақыл-ойдың биосфералық рөлі заңы немесе Вернадскийдің екінші заңы туралы не білесіз? Сипаттаңыз.

Вернадский биосфераны жаңа сатыға, жаңа жағдайға ноосфераға өтетіндігі туралы өз ілімін ұсынды. Ол ноосфера туралы адамзаттың ақыл- ойының әрекетімен өзгеріске ұшыраған жердің биологиялық қабығы деп түсіндірді. Ноосфераныі пайда болуы өндіргіш күштер дамуының кездейсоқ нәтижесі емес, өйткені мұндай нәтижелер, негізінен биосфераның теріс, деструктивтік өзгерістерінен пайда болады. Ал, биосферадағы оң өзгерістер экологиялық жағдайдың кең көлемді жақсартумен байланысты. Ол экономикалық пайданың соңына түсіп, өндіріс пен халық шаруашылығын ырықсыз пайдалану емес, керісінше жаңа технологияны өндіре отырып, өндірістің зиянсыз жақтарын енгізумен тығыз байланысты.

Ноосфера (гр. νόος – сана және σφαῖρα – орта, шар) немесе Антропосфера (грек. antһropos — адам, spera — қабық) — биосфераның жаңа жағдайға көшкен деңгейі; адамның саналы түрде жүргізген іс-әрекеттерінен туындайтын жер сферасындағы барлық өзгерістер мен олардың дамуын анықтайтын басты фактор;ғаламдағы адамзаттың мекендейтін аясы. Адам баласы уақыт пен кеңістікке қатысты биосфера шегінде және ғарышта өмір сүре алады. Бірақ адамзаттың тұрақты мекені — Жер.

Ноосфера – ақыл-ой сферасы деген түсінікті алғаш 1927 жылы француз ғалымдары Э.Леруа (1870 – 1954) мен Тейяр де Шарден Пьер (1881 – 1955) енгізген. XX ғасырдың 30 – 40-жылдары ноосфераны материалистік тұрғыдан сипаттап жазған В.И. Вернадский болды. Ол ноосфераны биосфера мен қоғамның өзара қарым-қатынасынан туындайтын тіршіліктің жаңа формасы, бұл саналы, ақыл-ойы жетілген адамзаттың бағыттауымен қалыптасатын биосфераның жаңаэволюциялық жағдайы деп түсіндірді.
Ноосфера – табиғат заңдылықтарының қоғамның ойлау заңдарымен және әлеуметтік-экономкалық заңдылықтармен тығыз байланысып жататын біртұтастығын (бүтіндігін) басқарушы жоғарғы тип. Ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуы бұрын игерілмеген жерлерді игеріп, бұрын пайдаланылмай келген табиғат байлықтарын пайдаға асырып қоймай, ғарыш кеңістігін, ғаламшарларды игеруге, ядролық қарулар жасауға мүмкіндік берді.

Жер ғаламшарындағы органикалық дүние эволюциясының бірнеше кезеңдерін ажыратады. Бірінші кезең — заттардың биологиялық айналымы пайда болып, биосфераның қалыптаса бастауы. Екінші кезең — тіршіліктің күрделене түсіп, көп жасушалы организмдердің пайда болуы. бұл екі кезеңді ғылымдабиогенез, яғни тіршіліктің толық мәнінде пайда болу кезеңі деп атайды. Биосфера эволюциясының үшінші кезеңі — адам қоғамының пайда болуымен ерекшеленеді.

Биосфера эволюциясының келесі жаңа кезеңі — қазіргі деңгейі. Мұны ғылымда ноосфера кезеңі деп атайды. Грекше "noos" ақыл-ой, сана, "sphaira" — шар деген ұғымды білдіріп, "саналы қабық" деп аталады. Ноосфера — адамның санасы, ақыл-ойы шешуші рөл атқаратын биосфераның жаңа эволюциялық деңгейі.

Ноосфера ұғымын ғылымға 1927 жылы француз ғалымдары Э.Лepya мен П.Тейяр де Шарден енгізді. Олардың ұғымы бойынша ноосфера биосферадан да жоғары деңгейдегі, бүкіл ғаламшарды қамтитын "ойлау қабығы".

1930—1940 жылдары В.И. Вернадский ноосфера туралы ілімді дамытып, терендете түсіндірді. Ол ноосфераны биосфера эволюциясының жаңа сапалы деңгейі, биосфера мен адам қоғамының байланысында пайда болған деп қорытынды жасады.

В.И. Вернадскийдің пікірі бойынша: "Ноосфера — табиғат пен қоғам заңдылықтары өзара бірігіп әсер ететін біртұтас жоғары жүйе". Биосфераның ноосфераға ұласуы кезінде бүкіл адамзат бірігіп шешетін мәселелерге ерекше көңіл бөлу қажеттігін ғалым атап көрсетті.

Ноосфера кезінде бүкіл адам баласының ақыл-ойы, санасы, ғылымы және әлеуметтік еңбегі бір арнаға түсуі керек. Адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынасты адамның саналы ақыл-ойы басқарған кезде ғана жеңіске жетеді деп атап көрсетті. Ноосфера кезінде табиғат пен қоғам арасындағы өзара байланыс айқын байқалады. Бұл кезде бүкіл адамзат үшін ғылымды дамытып, табиғаттың да, қоғамның да бір-бірімен үйлесімді өркендеуіне жол ашылу керек. Бұл кезде әрбір жеке тұлғаның да өсуіне көңіл бөлінеді.

Биосфераның ноосфераға ауысу кезеңіне орыс ғалымы М.И.Будыко терең талдау жасаған (1984 ж.). Ол биосфераның қалыптасуында адамзат қоғамының біртұтас екендігін ұмытпау керектігін ерекше ескертті. Қазіргі кезде ғылыми-техникалық прогресс бүкіл Жер шарын қамтып отыр. Энергияның жаңа көздерін бүкіл адамзат бірлесе отырып, пайдалануға басты назар аудару көзделуде. Ноосфера кезінде Жер бетіндегі барлық халықтың тіршілік деңгейін және қоғамның қажетін көтеру үшін биосфераның қалыпты жағдайын сақтауға айрықша көңіл бөлінеді.

Соңғы жылдары экологиялық мәселелер — бүкіл адамзатты толғандырып отырған күрделі мәселелердің біріне айналып отыр. Қоғамның өркендеп дамуы, табиғат байлықтарын ұқыпты пайдаланумен тығыз байланысты. Қазір табиғат байлықтарын дұрыс пайдаланбаудан және технологиялық процестердің жетілмегендігінен қоршаған ортаның ластануы адамның денсаулығына да қауіп төндіруде. Адам денсаулығын сақтау, адамның үзақ өмір сүруіне кажетті жағдай жасау — қоғамның басты міндеті. Ол үшін қоғам мен табиғат арасындағы үйлесімді байланысқа ерекше назар аударылады. Осыған сәйкес казіргі кездегі әлеуметтік экология ғылымының басты мәселесінің бірі—адам денсаулығына зиянды жағдайларды болдырмау.

XX ғасырдың 60-жылдарынан бастап ауқымды түрде экология ғылымы да қалыптасып келеді. Оның зерттейтін басты бағыттарына да әлеуметтік экологияжәне адам экологиясы жатады.

Ноосфераның қалыптасуы – адамзат дамуының қазіргі кезеңдегі глобальды міндеттерінің бірі. Адам – табиғаттың бір бөлігі, мұны түсіне білу, қоршаған ортаны қорғау, оны келешекке таза күйінде жеткізу ұрпақ алдындағы жауапкершілік болып табылады.

Ноосфераны қалыптастыруға бағытталған экологиялық мәселелерді игеру- табиғатты қорғау мен бақылауды күшейту жөніндегі заңдылықтарды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Ноосфераның қалыптасуы- табиғат пен қоғам дамуының объективті заңы. Бірақ, оның жүзеге асырылуында субъективтік факторлардың ролі зор. Сондықтан қоршаған табиғатты саналы түрде қорғау- қазіргі заманғы адамзаттың интеллектуальды және өнегелі көрсеткіштерінің қатарына жатады.

9. Теориялық биология – биология ғылымдарының негізі туралы анықтама келтіріңіз.

Теориялық биология- биологиялық ғылымдардың негізі. Тір организмдерде байқалатын биологиялық заңдылықтардың әртүрлі көріністері. Теориялық биология курсы- теориялық бағыттағы пән, магистранттарға тірі организмдер қызметінің негізгі заңдылықтарымен таныстыруға арналған. Жалпы бұл курс биожүйелер фнкцияларын ретту, үлгілеу және оларды басқарудың жаңа жолдарын іздестірудің негізін қалайды. Міндеті- теориялық биологияның жетістіктерімен және оның даму преспективасымен таныстыру. Жалпы теориялық аксиомалар мен биожүйелердің спецификалық ерекшеліктерін түсінуді қамтамасыз ету. Жалпы биологияның негізгі бөлімдері бойынша жалпы биологиялық теориялық білім беру және оларда теориялық ойлау процестерін қалыптастыру. Теориялық биологияның пәнаралық және іргелі ғылым болуына байланысты оның мазмұны жекелеген заңдар мен болжамдарды ғана есте сақтаумен қанағаттанбай, керісінше оларды тұсіну физикадан, математикадан, информатикадан, химиядан, биофизикадан, биохимиядан, молекулалаық биологиядан, генетикадан, физиологиядан, ботаникадан, генетикадан студенттердің алған теориялық және тәжірибелік мәліметтермен тығыз байланыста болуы керек. теориялық биология- үлгілі-жүйелі ғылым. Ырғақтылық, энергия, ақпарат, уақыт, функция, құрамы, генетика, эволюция ұғымдарытолардың өзара байланыстылығы мен өзара тәуелділіктері тек функционалдық, гетерогендік арнаулылық, кез-келген тірі жүйенің динамизмі жөніндегі айтылып қойма, оқу процесі барысында көптеген ұғымдарды теориялық жағынан байыту керек. Теориялық биология-биожүйелер функцияларын реттеу,үлгілеу ж/е оларды басқарудың жаңа жолдарын іздестірудің негізін қалайды.Ол биологиялық құбылыстар мен процестердің түсіну жолдарының теориялық негіздері жөнінде мағұлыматтар қалыптастыру:теориялық биологияның негізгі заңдары мен аксиомалары мен таныстыру.Теориялық биологияның пән аралық ж/е іргелік ғылым болуына байланысты оның мазмұны жекеленген заңдар мен болжамдарды ғана есте сақтаумен қанағаттанбай керісінше,оларды түсінуді физикадан, математикадан, информатикадан, химиядан, биофизикадан, биохимиядан, молекулалық биологиядан, эволюциялық биологиядан, зоологиядан, ботаникадан, генетикадан, физиологиядан,гистологиядан, экологиядан, микробиология ж/е т.б. пәндерденн жұмыстарынан алынған т еориялық ж/е тәжірибелік мәліметтермен тығыз байланыста.Теориялық биология үлгілі-жүйелі ғылым.Ырғақтылық,энергия, ақпарат, уақыт, функция құрамы, генетика ж/е эволюция ұғымдары, олардың өз ара байланыстылығы мен өзара тәуелділіктері функционалдық, гетерогендік, арнаулық кез келген тірі жүйенің динамизмі жөнінде айтылып қоймай, пәнді оқу барысында жоғарыда көрсеттілген ұғымдарды интеграциялау ж/е оларды теориялық жағынан байыту.Биологиялық эксперименттердегі кибернетикалық биоэнергетикық, математикық ж/е физика-химиялық үлгілеу –бұл пәндердің өзара байланыстылығы мен олардың теориялық жағынан ұгынуды қамтамасыз етеді.Теориялық биологияның заңдар жүйесі жалпы биологияға да ортақ болуы шарт, Яғни жалың философиялық ұғымнан жалпы биологиялық қасиеттерді қамтиды.Бұл талаптар жалпы биологиялық ғылыми концепцияларды іріктеу арқылы қанағаттанады.Теориялық биология заңдарынң жинақтылығына байланысты ол біртұтас ғылыми жүйе.Ғылым заңдары тарихи негіздерін басқа ғылым салаларымен ұштастығын сақтай отырып өзінің даму барысында өзгеруі мүмкін.Теориялық биология басқа да заңдылық варианттарын құруы мүмкін.

10.Термодинамикалық жүйелер. Ашық жүйе дегеніміз қандай жүйе. Мысал келтіріңіз.

Жүйе дегеніміз –көп микробөлшек заттар, осы форманы алып жинайды. Бұл жүйе болмайды. осы микробөлшектерді алып, осы жиынтық қоршаған ортадан шектелсе онда бұны жүйе дейміз. Биологияда тірі ағзалардың бәрін жүйегежатқызамыз. Термодинамикалық жүйе ұғымының астарында біршама шектеулікеңістікте қамтылған макроскопиялық дене бар. Бұл кеңістіктің шекарасы ретінде жүйені қоршаған әлемнен немес қоршаған ортадан бөліп түрлерге жіктеледі. математикалық жаықтық алынады. Термодинамикалық жүйелер қоршаған ортамен алмасу сипаты бойынша оқшауланған, тұйық және ашық түрлерге жіктеледі. Оқшауланған жүйелер деп сыртқы ортамен салмағыменде қуатымен де алмаспайтын жүйелерді айтмыз. Табиғатта мұндай жүйелер болмайды, сондықтан оқшауланған жүйелер деп қоршаған ортамен зат және қуат алмасуын осы талап шеңберінде сақтауға болатын жүйелерді түсінеміз. Тұйық жүйелер деп сыртқы ортамен салмағымен емес, қуатымен алмасатын жүйелерді атайды. Тұйық жүйе мәңгілік емес.мысалы, биожүйеге жұмыртқаны жатқызуға болады,яғни оған температура әсер еткенде ол бізге затын яғни балапан береді.Бұл жүйе мәңгілік емес көп уақыт 1000000 жыл өмір сүруі мүмкін. Биоинформацияны сақтауда маңызы өте зор. Ал ашық жүйелер сыртқы ортамен салмағыменде, қуатыменде алмасады. Мысалы ашық жүйеге барлық тірі организмдер жатады. Классикалық термодинамика оқшауландырылған және тұйық жүйелерді сипаттаумен айнаысады. Ашық жүйелер теориясы 20ғасырдың 30- жылдарында пада болды.

Термодинамикада қуаттың 4 түрі болады: - Химиялық қуат;- Энергетикалық қуат; - Механикалық қуат;- Кинетикалық қуат. Бұл қуаттың 4 түріде жұмысқа жұмсалынады. Тек кинетикалық қуат қана жұмысқа жұмсалынбайды. Себебі, ол хаостан туған,яғни ретсіз қуат, қуаты аз болады. Биожүйеде ретсіздік болады. Абсолюттік ретсіздік – өлген био объект, өлген күй. Ал, реттіліктен туатын қуаттар сапалы болады. Біз оны жұмысқа пайдаланамыз. Реттік дегеніміз ол – заңдар. Өмірде табиғаттың заңы бізді ретсіздікке итермелеп, тартып тұрады. Ретсіздіктің мөлшерін dS – энтропия арқылы көрсетеді. Адам өмір сүруі үшін dS – энтропияға қарсы жүруі керек. Энтропия іштен туады.

Қайтымды және қайтымсыз термодинамикалық процестердің айырмашылығы. Мысалдыр. Тұйық жүйеде тепе теңдік үдерісі қайтымды болып табылады. Қайтымды үдеріс дегенімыз қоршаған ортада ешқандай озгеріс болмайтын процесс. Егер үдеріс тепе-теңдік түрде өтсе яғни тепе-теңдік күйлердің үздіксіз бір ізділігі болып табылса онда бұл бір ізділіктін әрбір нүктесінде жүйеде де, қоршаған ортада да озгеріс болмайды. Сондай-ак бұл үдерісті кері бағытта да жүзеге асыруға болады, мұның барысында қоршаған ортада ешбір озгеріс орн алмайды. Осылайша бір температурада екіншісіне кошу барысында квазистикалық үдерісте жүйе қабылдаған жоспар бойынша осы қайтымды үдерістін әрбір нүктесінде қоршаган ортаға кері бірізділікпен оралуы тиіс. Классикалық термодинамикалық қайтымды үдерістерге толық сипаттама береді. Еш жәрдемсіз өзі комегінсіз етсе онда ол қайтымды термодинамикалық процес. Қоршаған ортаға еш әсерін,өзгерісін енгізбейді.Себебі оқшауланған жүйе болады.Табиғатта кездеспейді,өзгерістерін енгізбейді. Қайтымсыз үдерістер үшін белгілі бір теңсіздіктерді ғана анықтайды, және тепе-теңдікке қозғалыстын бағытын көрсетеді. Қайтымсыз процес қоршаған ортаға өзгеріс енгізеді.Себебі сырттан қосымша көмек алмайды.Ол кезде барлық процес кайтымсыз болады. Мысалы тірі жүйедегі процестің бәрі қайтымсыз.Суды алсақ ол буланганда ол кайтадан суга айналу үшін сыртқы орта температурасы әсер ету керек.

11.Гомологтік қатар заңы немесе Н.И.Вавилов заңына анықтама беріңіз.

Атақты орыс генетигі Н.И Вавилов Жер шарының бес континентінің мәдени өсімдіктері және олардың жабайы түрлерін ұзақ жылдар бойы зерттеді. Осы зерттеулердің нөтижесінде, ол 1920 жылы тұқым қуалайтын өзгергіштіктің гомологтік катарлар заңын ашты.

Бұл заңның мәні мынада: Генотиптері жакын, шыққан тегі бір, туыстык, катынасы бар түрлер мен туыстардың түкым куалайтын өзгергіштігі ұксас келеді. Мысалы, астық түқымдас өсімдіктердің зерттелген 38 белгілерінің гомологтік катарлары карабидайда — 37, бидайда — 37, сұлыда — 35, тарыда — 27, жүгері мен күріште — 32 ұқсас белгілері табылған. Гомологтык қатарлар заңын өсімдіктер селекциясында колданып, қант қызылшасының бір ұрықтыкка негізделген сорттарын шығарды. Н.И. Вавилов өзгергіштік тек гомологтық қатарлары жакын өсімдіктерде ғана емес, сонымен катар сүтқоректілерде де кездесетінін көрсетті. Мысалы, қысқа саусақты белгі ірі қара малда, койда, итте және адамда, ал альбинизм белгісі барлық омыртқалы жануарлар кластарында кездеседі. Гомологтық қатарлар заңы көмегімен әлі ғылымда белгісіз мутация түрлерінін болуын алдын ала болжауға болады. Бұл өсімдіктердід жаңа сортта- рын және жануарлардың асыл тұқымын шығаруға мүмкіндік береді. Осы заңньщ көмегімен бүрын белгісіз болып келген катты бидайдың күздік формасын болжап, ол бірнеше жылдан кейін Түрікменстан жерінде табылды. Н.И. Вавиловтың пікірі бойынша, адамда туатын мута- циялар жануарларда да кездеседі. Шынында, жануарларда кездесетін көптеген мутациялық өзгерістерді адамның түқым қуалайтын ауруының моделі ретінде қарауға болады. Мысалы, иттерде жыныспен тіркесіп тұқым қуалайтын гемофилия ауруы болады. Тұқым қуалайтын тас керең ауруы теңіз шошқасында, тышқандар мен иттерде болады. Сонымен гомологтік катарлар заңы тұқым қуалау өзгергіштігінің жалпы заңдылығы бола отырып, селекция үшін теориялык және практиканың маңызы зоМәдени өсімдіктердің шығу орталықтарын анықтауға Н.И.Вавилов зор еңбек сіңірді. Ол дүние жүзі бойынша экспедициялар ұйымдастырып, мәдени өсімдіктердің алуан түрлері мен олардың географиялық таралу аймақтарын зеріт-теді. Н.И.Вавилов мәдени өсімдіктердің барлық географиялық аймақтарға бірдей тарамайтынын және әр дақылдың өзінің шығу орталығы болатынын анықтады.

Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік — бірімен-бірі қатар жүретін, бір жағынан бір-біріне қарама-қарсы, өзара тығыз байланысты процестер.
Организмдердің тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігі туралы ғылымды генетика деп атайды (грекше "genetіkos” — шығу тегіне тән). Бұл атауды 1906 жылы ағылшын биологы У.Бэтсон ұсынды.
Тұқым қуалаушылық туралы алғашқы түсініктер ежелгі дәуірде — Демокрит, Гиппократ, Платон және Аристотель еңбектерінде кездеседі. Гиппократ жұмыртқа клеткасы мен сперма организмнің барлық бөліктерінің қатысуымен қалыптасады және ата-ананың бойындағы белгі-қасиеттері ұрпағына тікелей беріледі деп есептеді. Ал Аристотельдің көзқарасы бойынша белгі қасиеттердің тұқым қуалауы тікелей жүрмейді. Яғни тұқым қуалайтын материал дененің барлық бөліктерінен келіп түспейді, керісінше, оның әр түрлі бөлшектерін құрастыруға арналған қоректік заттардан жасалады.

Тұқым қуалаушылық сияқты өзгергіштік те барлық тірі организмдерге тән. Өзгергіштік дегеніміз — организмнің бойындағы түрлі белгілер мен қасиеттердің сыртқы орта факторларының әсерінен өзгеруі, соған байланысты ол жаңа белгі-қасиеттерге ие болады немесе өзінің кейбір белгі-қасиеттерін жоғалтады. Өзгергіштіктің екі түрі бар, олар: 1) фенотиптік немесе тұқым қуаламайтын өзгергіштік, бұған модификациялық өзгергіштік жатады; 2) генотиптік немесе тұқым қуалайтын өзгергіштік; бұған мутациялық және комбинативтік өзгергіштіктер жатады.
Генотиптік өзгергіштік.Организмнің белгілері мен қасиеттерінің өзгеруіне геннің немесе жасушадағы генетиаклық аппараттың басқада элементтерінің өзгеруіне байланысты. Мұндай өзгергіштікті мутация деп атайды. Кейбір жыныс жасушаларында пайда болатын мутация келесі ұрпақтарда да сақталады. Мысалы, гомозиготалы ақ үй қояндарынан қара түсті ұрпақтарының өсіп жетілуі. Генотиптік өзгергіштік кейде гендердің арасында болатын әртүрлі комбинацияларғада байланысты. Яғни гендер бір-бірімен орын алмастырғанда жаңа белгілер мен қасиеттер пайда болуы мүмкін. Мұндай өзгергіштікті комбинативтик өзгергіштік деп атайды. Мутациялық және комбинативтік өзгергіштік тек қана генотиптің өзгеруіне байланысты және ұрпаққаберіледі. Сондықтан оларды генотиптік немесе тұқым қуалайтын өзгергіштік деп атайды.

12 Биологиялық ақпараттардың үзіліссіздігі мен дискреттілік заңы туралы сіздің пікіріңіз қандай? Тұқымқалаушылықтың дискреттік қасиеттерінің негізгі- тұқымқалаушылықтың хромосомалық теориясының және ДНҚ табиғатының ашылуына байланысты құрылды. Бұл бағытта ағылшындық биолог- ғалым Томас Хант Морган және оның мектебі көптеген ізденістер жүргізіп, белсенді жұмыс атқарды. Басқа жағынан алып қарағанда организмнің белгілері бойынша ген әсерінің биохимиялық табиғатын зерттеу- генетиканың биологиялық табиғатын зерттеу-генетиканың биологиямен байланыстылығын анықтаудың алғы шарты болады, өйткені онсыз биологиялық ақпараттардың үздіксіздігінің мәнін ашу мүмкін емес еді.

Томас Хант Морган (1866-1945) Америкалық генетик. Алғаш рет өз зерттеулерінде жеміс шыбыны дрозофиланы (Drosofula melanogaster) пайдаланды. Морган өз кызметкерлерімен бірігіп, тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясын ашып, гендердің хромосомаларда орналасатындығын дәлелдеді. Нобель сыйлығының лауреаты (1933 ж.).

Тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясы

Томас Морган және оның шәкірттері тіркес тұқым қуалауды зеріттеу бағытында жүргізген тәжрибелерінің нәтижесін қорытындылай келіп тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясын жариялады. Теорияның негізгі қағидалары:

 Тұқым қуалауда негізгі ролді хромосомалар атқарады;

 Гендер хромосомалар бойымен белгілі кезекпен тізбектеле орналасады;

 Әр геннің хромосомада нақты белгілі орында (локуста) орналасады; аллельді гендер гомологтық хромосомалар бірдей локустарда орналас