2015-10-22
724
Египеттiктердiң негiзгi шаруашылығы суармалы егiншiлiк пен мал бағу болды. Сонымен бірге ерекше құрылыс өнерi - тас қашау, қыштан ыдыс жасау кәсiптерi дамыды. Олар алғашқы рет күн күнтізбесін жасап, жылдың 3651/2 тәулiктен тұратынын дәлелдедi, «π» санын, шеңбердiң диаметрге байланыстылығын, әртүрлi пирамидалардың ауданын, көлемiн есептеп шығаруды енгiздi. Мифологиялық мазмұндарды дiни емес, философиялық тұрғыдан түсiндiру бiртiндеп өсе түстi. О дүниедегi мәңгi өмiрге сенудi сынап, еңбектi жеккөрушiлiктi жойып, осы дүниедегi өмiрдi түзетуге шақыратын бар шығармалар тарала бастады. Сондай еңбектiң бiрi - «Арфист өлеңi» о дүниеден қайтқан ешкiм жоқ, ол туралы адамның сезiмi мен ақылы да еш дерек келтiре алмайды, сондықтан ол ертегiлерге сенудi тоқтатып, жер бетiндегi өмiрiмiздi түзейтейiк деп шақырды. Кейiнiрек жазылған «Өмiрден түңiлгеннiң өз жанымен әңгiмелесуi» еңбегiнде жан өлмейдi деген қағида жан-жақты, ашық және логикалық сабақтастықты сақтай отырып қатты сыналды ол қағиданың әлеуметтiк-саяси құрылыммен, теңсiздiкпен, күш көрсетумен байланыстылығы айтылады. Ежелгi Египет мұраларында стихиялық материалистiк көзқарастар да кездеседi. Ондағы «барлық тiршiлiк салқын судан пайда болды» деген пiкiр, грек ғалымы Плутархтың айтуынша, кейiн Милет мектебiн құрған Фалес философиясының негiзгi идеясына айналды.
Ежелгi Үндi мен Қытай философиясының ерекшiлiгi туралы жүз жылдан артық уақыт екi түрлi көзқарас арасында (дискуссия) пікірталас жүрiп жатты.
1) Үндi мен Қытай нағыз философияны жасаған жоқ, олар оған жете алмады. Сондықтан, оларды философияның алдындағы немесе дiни-философиялық көзқарас деп атау керек дейдi.
2) Үндi мен Қытай ең жоғарғы философияны әлемге алып келдi. Батыс бұл деңгейге әлi жеткен жоқ дейдi.
Бұл секiлдi қарама-қарсы пiкiрдiң өмiр сүру себебi - философияның эталондық үлгiсi ретiнде Батысеуропалық философиямен шұғылдану вариантының алынуына байланысы. Ал Үндi мен Қытайлықтардың ойлау тәсілi бұл жүйеге келмейтіндіктен оны «алдыңғы» немесе «жоғарғы философия» деп атады.
Қытай мен Үндiлiк философия тәсiлiнiң Батыс Еуропалыққа сай келмеуiнiң нәтижесi оларды ерiксiз «Шығыс» деген атпен бiрiктiрiп, «Батысқа» қарсы қойғызды. Шын мәнінде әлемдiк философияның қайнар көзi екеу емес, үшеу екенiн айту керек. Қытай мен Үндi арасындағы ұқсастық, Батыс пен Үндiге қарағанда аз, Батыс пен Үндiлiктердi байланыстыратын, олардың арғы тегi мен тiлi. Үндi мен Қытайды рухани туысқандастырған буддизм, ол б.з.д. II ғасырда ғана Қытайға ендi. Көптеген философия тарихын зерттеушілер антикалық Батыс, Ежелгi Үндi және ежелгi Қытай үш әртүрлi, бiрақ теп-тең рухани дүние ретiнде қарайды.
Б. з. д. II мыңжылдығында солтүстiк Үндiстанға көшпендi мал шаруашылығымен шұғылданатын тайпалар қоныстана бастады. Олар Орта Азиядан, Ираннан, Волга бойынан келгендер деген де пiкiрлер бар. Олар өздерiн арийлықтар деп атады.
Үнді философиясы бiздiң жыл санауымыздан 3 мыңдай жыл бұрынғы Ежелгi Үндi жерiнде қауымдық қоғам ыдырап, оның орнына құлдық қоғам қалыптаса бастаған кезде пайда болды. Осыған орай Үндi қоғамы төрт варнаға бөлiндi. Олар брахмандар (абыздар) кастасы, кшатрийлар - әскери аристократиялық каста, вайшилер - басы бос қоғам мүшелерi, шудралар – төменгi каста, құлдар болады. Брахмандар – ой еңбегi, кшатрийлер - әскери қызмет, вайшилер ауылшаруашылық, қолөнер кәсiбi, саудамен айналысты, шудраларға қара жұмыс қана тидi. Ежелгi Үндi қоғамы дамуының осы кезiне сай мифологиялық, философиялық көзқарастар қалыптасты.
Үндi, Қытай философиясының генезисi (пайда болуы) өте күрделi мәселе, ол олардың бай мифологиялық түсiнiгi тәсiлдерiне қатысты. Қытайда мифологиялық сананы қатаң салт-жоралар ығыстырады. Философияда аңыз, ғылыми-теория, миф және логос арасындағы байланыс үзiлмедi. Қытай философиясы мифтан пайда болған, бiрақ Грек философиясындағы секiлдi оны тастап кетпейдi. Миф қытайлықтар үшiн танымның, өнердiң көкжиегi, ондағы ұлттық психология мен философияның қалыптасуының негiзi болды.
Философияның философия болып қалыптасуы үшiн, ол өзiнiң миф пен ғылымнан бөлек, ерекше шындықты ұғыну тәсiлi мен тiлiн жасайды. «Философия» терминi данышпандықты сүю, батысеуропалық мәдениеттiң негiзiнде пайда болды. Ол ежелгi Үндi ойшылдарының дүниетанымы мен көзқарастарының жүйесiн белгiлеуге аз қолданылады. Ежелгi шығыс мәдениетiндегi философияны жоққа шығару дұрыс емес. Данышпандық бұл жерде, алдымен теориялық концепцияны дәлелдеу емес, ақиқатты iздеуде эмпирикалық және рационалдық тәсiлдi бiрiктiру ретiнде көрiнедi. Ал жоғары таным мен өзiн-өзi тануда сопылық арқылы, тiкелей брахман және дара адамның бiрлiгiне жетудi түсiну де орын алады. Ақиқаттық жол – адамның әдептiлiкке жету жолы, ол теориялық таным жолы емес. Өндiрiс тәсiлiнiң баяу қалыптасуы - философиялық ойдың дiни-мифологиялық көзқарастан, күнделiктi әдептiлiк санадан толық арылуына мүмкiндiк бермедi.
Философияны ғылым ғана емес, дүниеге көзқарастық iлiм ретiнде қарастырып, оның негiзгi ерекшелiгiнiң бiрi - сыни пiкiрлердiң пайда болуы десек, философия тарихын таптық қоғамның пайда болу кезеңiмен ұзартуымыз керек. Таптық қоғам еңбек құралдарының дамуы еңбек бөлiнуiнiн нәтижесi, жекеменшiктiң тарауы, рулық сананың орнына жеке адам санасының алдынғы қатарға шығуына әкеледi. Яғни, ру мифологиясын өзгерту, оны жеке адам мүддесiне ыңғайландыру қажеттiгi туады. Ал көзқарасты өзгерту, әртүрлi деңгейдегi сыннан басталады. Мифология: «жан өлмейдi» - деген негiзгi қағидасын сынау, оны жүйелi түрде көрсете бiлу, алғашқы философиялық ойлардың қалыптасуының белгiсi.
Пуруша – мифологияда астан-кестеннен (хаос) пайда болған алғашқы адам, оны құрбан ету әлемнiң пайда болуына алып келедi (ол - адам түрiндегi әлем). Оның демiнен - жел, бiр көзiнен - күн, екiншiсiнен – Ай, т. б. пайда болады. Пируша философиялық түсiндiруде – барлық әлемге енген, өзiндiгi жоқ рухани бастама.
Алғашқы кездегi Үндiдегi философиялық ойлау - брахманизмге, яғни брахман iлiмiне (дiни қызметкерлер, абыздар) байланысты қалыптаса бастады. Брахманизм өзiнiң догмаларында ведаға (ежелгi Үндiден ауд. веда – бiлiм, басқару) сүйенедi. Үндi философиясы б.з.д. I мың жылдықтың ортасында ведалық мифологияның негiзiнде пайда болды. Ол көлемдi әнұрандар (гимндер) қосындысы. Онда: дуаларды үйрету, табиғат циклдерiн (айналымдарын) бақылау, әлемнiң пайда болуы мен жаралуы туралы түсiнiктемелер болды.
Қазiргi кезде бiзге белгiлiсі 4 веда: Ригведа, Самаведа, Яджурведа, Атхарваведа. Олар төрт бөлiмнен тұрады.
1.Самхит – құдайларға арналған әнұрандар (гимндер) жинағы.
2.Брахман – самхиттi түсiндiретiн әртүрлi мифологиялық әңгiмелер, салт-жоралар. (Үндi абыздарының өздерiне арналған салт-жоралар өткiзудiң дұрыстығы мен құрбандық жасау рәсiмдерi туралы кiтаптары).
3.Араньяктар (дүниеден безген диуаналардың орман кiтабы) брахманға тән салт-жоралардың орнына құдайларды iштей сыйлап-құрметтеу, оларды ойлап-толғану сияқты көзқарастар берiлген.
4.Ведалардың ең соңғы сатысы – «Упанишада» (санскр. Upa, sad - ұстаз қасында отырып дәрiс тыңдау) - өте терең бiлiмдi игеру үшiн, ұстаздан сабақ алу.
Упанишад - веда жүйесiндегi философия. Оның манызды ұғымдары «Сансара», «Карма» Упанишад жүйесiнде дүниеге келген. Сансара Карма заңына сай келедi. Карма - ұғымы ведалық түсiнiк «Ританың» негiзiнде қалыптасты.
,Рита – ғарыш тәртiбi, заң мен заттардағы заңдылық барысы. Рита – сезiмдiк дүниенiң алдында пайда болды, денелiк заттар тек қана ританың көрiнiсi. Рита – бұл тек физикалық заң ғана емес, оған барлық тiршiлiк иелерi бағынатын моральдық та болып саналады.
Сансара (санскрит бойынша дәлме-дәл бiрдемеден өту, қайта туу) – Сансара концепциясы барлық тiрi жанның туысқандығын тұжырымдайды және жаңадан пайда болудың арқасында, олардың түрiнiң арасындағы бiр-бiрiне ауысуын (адам, жануарлар, өсiмдiктер, тiптi құдайға да) айтады.
Карма (санскрит бойынша iс-әрекет, қимыл, iс, жеребе салу) – iс-әрекетiне сәйкес құрметтеу не жазалау заңы, индивидтiң (жеке адамның) келешектегi өмiрiн алдын ала толық мәнiнде анықтайды. Кең мағынада - әрбiр тiрi жанның жасаған iс-әрекетiнiң жалпы қосындысы, оның жаңа туғаннан кейiнгi (яғни, ары қарай өмiр сүруi) кезеңдердегi сипатын анықтайды.
Упанишаданың түп негiзі - Брахман. Ғарыштың негiзiнде мәңгi мәндiлiк – Брахман жатыр. Сондықтан одан барлық заттар дамиды. Брахман – барлық әлемнiң бастамасы және соңы. Брахманның екi түрi бар: 1) қозғалмайды, нақты өмiр сүредi, бiрақ жойылып кетуi мүмкiн – көптүрлi; 2) жойылмайды, өлмейдi, қозғалыста және ақиқат – жеке түрде. Брахман бұл дүниенiң рухани бастауы, ол адамның рухани мәнi атманмен тең. Атман бiр жағынан дене, екiншi жағынан рух секiлдi. Брахман мен Атман туралы iлiм Упанишадтың негiзгi сәтi, онда адам болмысының жалпы әлемдiк мәнмен сәйкестiгi бекiтiлдi.
Упанишадта сансара (қайта туылу жүйелерi) және карма (жазалау заңы) iлiмдерi байланыста болады. Сансара туралы iлiмде адам өмiрi шексiз қайта туудың анықтаушы түрi ретiнде түсiндiрiледi. Келешектегi индивидтің дүниеге келуi, карма заңымен себептеледi.
Адамның келешегi - оның өткен өмiрдегi iс-әрекетi мен қылығының нәтижесiне байланысты болады. Тек өткен өмiрде сыпайы өмiр сүргендер ғана келешектегi қайта тууында жоғарғы варна - әулиелер, кшатрийлер, вайшьилер, терiс өмiр сүргендер төменгi варна - шудралар кейпiнде келедi. Бәрiнен де қиыны, оның атманының жануар денесiне орналасуы болады.
Бостандыққа ұмтылатындар алдымен қалыптасқан әдептiлiк нормаларға (қағидаларға) және драхмаға (өмiр жолы, әлдебiр өмiр салты) жүгiнуi керек. Упанишадта таным және өзiн-өзi тану мәселелерi ең маңызды тақырып болып саналады. Алдымен сезiмдiк және рационалдық танымда: нағыз ақиқатты тану, Брахман мен Атманның бiрiгуi, толық қосылуын түсiну болады. Мұны кiм iстей алса, сол шексiз қайта туу, сансарадан құтылады. Мұндай адамның жаны Брахманмен қосылып, онда мәңгi қалады. Сонымен бiрге ол карманың да ықпалынан құтылады. Бұл ең жоғарғы мақсат және ең ақиқат жол – «құдайлар жолы».
Рухани Атман – тiршiлiктiң негiзi, барлық денелердiң iшкi бастамасы мен соңы болады. Атман тек бастама ғана емес, ол саналы тiршiлiк иесi, әлемдi жаратушы. Адамның ең маңызды мәселесi және Упанишадтың негiзгi категориясы - «Құмарлықтан босану». Бұл босану - Мокша, атманның брахманмен бiрiгуi, өзiңнiң жеке жаныңның әлемдiк жанмен сәйкестiгiн тану арқылы iске асады. Мокша - күнделiктi тұрақты әдепке жету, өнегелiктi жетiлдiру. Әркiм өз бақытының ұстасы, оның бақыты тәлiм-тәрбиесiне байланысты.
«Упанишад» философиясында «тiрек» түсiнiгi бар. Адамның негiзгi «тiрегi» туралы сұрақ, оның өзiнiң қай қасиетiнен айрылуына байланысты өмiр сүруiн тоқтатуы негiзiнде қойылды. Адам көзден, тiлден, естуден айрылса да өмiр сүре бередi, ал дем алу тоқталса, өмiр де тоқтайды. Демек, адамның тiрегi тыныс, денесi тек оны жасыратын қабығы. «Өмiр тынысы – Прану», кейiннен Прануды Атманмен (жанмен) теңдестiру басталады. Атман түсiнiгi жеке адамның Рухани «Менi» ретiнде барлық тiршiлiктiң бiрте-бiрте өзiндiгi жоқ себебiне - Брахманға айналады.
Упанишад iлiмiнде Веда тақырыбы дами бастады: барлық тiршiлiктiң бiрлiгi идеясы, космологиялық тақырып - құбылыстардың себептер мен саулдарының байланысын iздеу, т.б. М: мына сұрақтар: «түнде күн қайда болады?», «жұлдыздар күндiз қайда кетедi?» Упанишадта бұрынғы мәтіндерге қарағанда, болмыс пен құбылыстардың алдымен сыртқы жағына емес, iшiне көңiл аудару бар. Назарды адамға, оның танымына және алдымен өнегелiк жетiлуiне аударады. «Бiз кiмбiз?», «қайдан келдiк?», «қайда барамыз?» - мiне бұл сұрақтар Упанишад iлiмiне тән болды. Уапнишад әртүрлi философиялық жүйелерге әсерiн тигiздi. Атап айтқанда, индуизм мен буддизмге. Раммохон Рая, Ганди, Шопенгауэрге де ол өте зор ықпал еттi.
«Эпостық–дiни кезең» деп аталатын (эпос деген сөзден шыққан) философияның кезеңi - эпостық поэмалар «Рамаяна» мен «Махабхаратаға» байланысты, ол адамдық қатыныстағы батырлық пен құдайшылықты көрсетуге қызмет етедi. Бұл кезде (б.з.д. ҮI ғ.) Үндi қоғамында айтарлықтай өзгерiс болды: аграрлық пен қолөнер кәсібі дамыды, әлеуметтiк бөлшектену (дифференциация) ұлғайды, монархия билiгi күшейiп, тайпа билiгi жоғала бастады. Интуицияның, мифтiң орына зерттеу, философия келдi. Философияның өзiнде де әртүрлi, қарама-қарсы және бiр-бiрiмен жауласқан мектептер мен жүйелер туды, оларда сол кездегi өмiр шындығының қайшылықтары көрiндi. Олар 2 топқа бөлiндi: ортодокстік және ортодоксалдық емес мектептер болды. Ортодоксалдық негiзiнен Веда iлiмiн қолдап, ары қарай дамытуға тырысты:
1.Веданта брахманды әлемнiң абсолюттiк рухани негiзi ретiнде мойындайды. Жеке жандар (атмандар) тану немесе құдайға деген сүйiспеншiлiк арқылы құдаймен қосылады. Қайта туу айналымынан шығу және жоғарғы ақиқат бойынша барлық тiршiлiктi бiрлiкте қарауды қорытындылайды: адамды қоршаған сыртқы әлем - бұл сағым (иллюзорлық) әлемi, ал нағыз өзгермейтiн нақтылық - брахман, онымен атман теңестiрiледi. Упанишад мәтiндерiне сүйене отырып, бiр ғана жан Брахман бар дейдi. Бардың бәрi Құдай, Жан да - Құдай. Құдай бiр ғана ақырғы нақтылық. Осы ақиқат бiлiмге жетудiң негiзгi жолы - әдептiлiк қағидасын сақтау және медитация. Олай болса, бұл Веда мәселелерiн қарқынды ойлаудың маңыздылығын бiлдiредi. Бiлiмсiздiк адам жанын езедi, оның ләззатқа ұмтылуын күшейтедi. Ведантаны оқып бiлу, оның жанының босануының негiзгi құралы болады.
2.Миманса – (толғану, ойлау), құрбандық шалу туралы веда мәтелдерiн зерттеу. Миманса мектебi пiкiрiнше Веда мәңгi және өз бетiмен өмiр сүредi, олар кейде адамдарға қолайлы пайғамбарлар арқылы өзiн табуға мүмкiндiк бередi. Миманса - веданың салт-жораларын түсiндiруге тиiстi. Веда iлiмі дхарма-парыз идеясымен толық байланысты, оның парызын орындау барысында қармадан босану, қайта тууды тоқтату, әрі азаптан құтылуға жеткiзедi.
3.Санкхья (санк, бойынша санап шығу) - веданың мәтiндерiн тiкелей қабылдамайды, онда тәуелсiз тәжiрибе және толғану бар. Санкхьяның веданта мен мимансадан айырмашылығы осында. Бүкiл әлем екi субстанцияның - материя, табиғат (пракрти) және пурушидiң өзара әрекетi нәтижесiнде пайда болды. Пракрти - мәңгi және құбылмалы әрекеттегi энергия мен әртүрлi материалдық, объектiнiң бастау көзi болса, Пуруши - таза сананың немесе «менiң», рухтың жеке болмысы. Ол екеуi бiр-бiрiне себепкер және бастама. Осыдан санкхья - индуизм философиясындағы дуалистiк бағыт болып есептеледi.
4.Йога (зорлану, күштену, терең толғану). Негiзiн қалаушы Патаджами (б.з.д. II ғ). Йога - бұл философия және практика. Ол медитациялық сананың әдiсiн жасайды. Йога жүйесiнде құдайға сену - теориялық көзқарастың элемент пен практикалық iс-әрекеттің шарты ретiнде қаралды. Йога - адам миының жасырын мүмкiндiктерi туралы ойды қалыптастырып, экстрасенсорлық қабiлеттiң әдiс жүйесiн ойлап тапты, яғни адамның тынысын, демiн, тамақтануын реттеу ережесiн жасады. Йогамен шұғылданушылар екi түрге бөлiнедi: 1. өмiрден безу; 2. этикалық қатаң тәртiпке жүгiнiп, өзiн қыспақта ұстау. Йоганың этикалық қағидалары жоғарғы өнегелi тұлғаның қалыптасуымен байланысты болды.
5.Вайшешика (саскр. «вишеша» - ерекшелiк). Негiзiн қалаушы Канада (б.з.б VI-V ғ). Алғашқы кезде бұл жүйеде материалистiк сәттер көрiндi. әлемнiң атомдық құрылымы туралы ойды дамытты. Барлық заттар әрдайым өзгередi, бiрақ оларда тұрақты шар тәрiздi атомдар элементi бар. Атомдар мәңгi, оны ешкiм жаратпаған және көп сапалы (атомның 17 сапасы бар). Олардан әртүрлi жанды және жансыз заттар пайда болады. Әлем тек атомдардан тұрса да, оның дамуындағы қозғаушы күш құдай, ол карма заңына сәйкес әрекет жасайды.
6.Ньяя (ереже, логика) - ойлаудың түрi туралы iлiм. Ақиқатты танудағы шарт пен әдiс, босануға жетудiң құралы логика мен оның заңдарының көмегiмен анықталуы мүмкiн дедi. Ньяя философиясы рационалды таным қағидаларын қалыптастырады. Дәйектi таным көздерi, сезiмнен тыс қабылдау, сөйлемнiң логикалық құрылымы туралы iлiмдi енгiздi. Бұл мектепте дамыған таным теориясы болды. Формальдық логика заңдарына сүйенiп, танымдағы эмпирикалық (түйсiк, қабылдау) пен рационалдықтың (айғақ, теңестiру, дәлелдеу) тепе-теңдiгiн мойындады.
Жаңа көзқарасты жақтаушылар Веданың беделiне қарсы шықты. Олар: Чарвака (материалистер), жайнизм, буддизм. Олар ортодокстік мектептерге қосылмайды. Чарвака – бұл ежелгi Үндi iлiмi, кейiнгi философиялық концепцияның тектес бiр түрi – Локаята. Сондықтан, бұл мектептi «Чарвака-Локаята» деп атайды.
Чарвака - брахман, атман, сансара және карма концепциясын жоққа шығарады. Барлық тiршiлiктiң негiзi ретiнде материяның алғашқы төрт элементiн - жердi, суды, отты және ауаны алады. Өмiр және сана да алғашқы элементтердiң туындысы ретiнде қаралады. Оның негiзiн салушы - Брихаспати (б.з.д. ҮII-ҮI ғғ.). Оның пiкiрiнше, жан дегенiмiз - саналы дене. Материя ойлай алады. Ажал – сана мен жанның қирауы. Тек осы дүние бар, бұл дүние «Лока», ешқандай о жақтағы дүние жоқ. Құдай да, жан да және карма заңы да жоқ. Танымның негiзi - сезiмдiк қабылдау. Ақиқат тек тiкелей қабылдау арқылы танылады.
Дiн – орынсыз адасу. Адамның басқа өмiр сүру ортасы бар деуге ешбiр негiз жоқ. Ешқандай басқа әлемнiң бар болуы мүмкiн емес. Құрбандық шалу, ақылға сыймайтын әрекет. Бiздiң жақындарымыз үшiн ешқандай тамақтың қажетi жоқ, өйткенi қайтыс болған соң, дене құрылымы шiридi. Құдайға және о дүниеге сену, бұл мектеп өкiлдерiнiң пiкiрiнше, ақылдың кемдiгi, әлсiздiгi, жүрексiздiгiнiң белгiсi деп санайды.
Чарвактардың этикалық концепциясының негiзi - гедонизм (hedone – рахаттану).Тiршiлiктiң қызығын көрiп өмiр сүру қажет, ажал қадалып келiп тұрғанда ешкiмнiң одан құтылу мүмкіндігі жоқ, ол бәрiбiр алып тынады. Олар адамның мақсаты - байлық пен рахат өмiр сүру деп санады. Бұл теория, осылайша, адамды эгоизмге баулып, тiршiлiктiң қызығын қалауыңша көр деп насихаттайды.
Олардың iлiмiн бағалауда олардың дiн мен ескi философияны сынап, Веданың ақиқатқа сыймайтын қайшылықты iлiмiнiң абыройын төгуде көп еңбек еттi деп айта аламыз. Бұл философияда бiржақты көзқарас болды. Танымда интеллект пен ақыл-ойдың рөлiн жоққа шығарды. Сондықтан, көзқарас тұрғысынан абстракты, жалпы идеяларға сүйенiп, субъективизмдi тудырады. Сезiмдiк мүше әр адамға тән болғандықтан, әр адамның өз ақиқаты болады деп санады. Бұл бiржақтылықтың нәтижесiнде, олар жоғарғы әдептiлiк мақсаты мен құндылықты жоққа шығарады. Кейбiр маңызды кемшiлiктерiне қарамай, бұл бағыт Үндi философиясының ары қарай дамуына мүмкiндiк бердi.
Жайнизм – идеалистiк философия және этикалық iлiм, б.з.б. ҮI-Ү ғғ. пайда болды. Оның негiзiн қалаушы Вардхамана, соңынан Махавира (Ұлы батыр) және Джина (жеңiмпаз – қайту туу шеңберiн жеңген). Жайнизм буддизм сияқты жанның ауысуы туралы iлiм, карма заңын, жанның мәңгiлiгiн мойындайды. Нирвана болса болмыс емес, мәңгiлiк шаттық ретiнде көрiнедi. Карма заңынан құтылудың негiзгi құралы - аскетизм. Әлем екi мәңгiлiк негiздiң өзара әркетiнен пайда болды. Жайнизмнiң пiкiрiнше тұлғаның мәнi дуалистiк: рухани (джива) және материалдық (аджива) болады. Джива мен адживаны байланыстыратын Карма. Бiрақ, карманың өзi, упанишадтағыдан ерекше, жұқа материя, ол жазалау заңы емес.
Тiршiлiктiң де, жердiң де жаны бар. Жалпы алғанда тiршiлiк мәңгi, бiрақ ол материалдық көптеген денелi жандарға бөлiнiп кетедi де, бiр денеден екiншi денеге ауысып отырады. Жанның жетiлген жағдайына өтуi үшiн өте қатаң әдептiлiк қағиданы сақтау керек. Меншiктен, кей жағдайда киiмнен безу, сонымен бiрге ахимсаны (жердегi - өмiрдiң барлық түрiнiң бiрлiгi), ұстану – қоршаған ортаға залал жасамау принципi. Құрт-құмырсқаға зияндық жасамау мақсатымен, тiптi жер өңдеуге де болмайды. Монахтар майда тiршiлiк иелерiн өлтiрмеу үшiн жүрген жерлерiн сыпырып жүредi. Олардың апатқа ұшырауынан өз өмiрiн қию артық деп санайды. Бұл аскетизмге, тiршiлiктен безуге алып келедi.
Буддизм – (санскр.- жарықтану, жарық болу). Б.з.б. ҮI-Ү ғ дiни iлiм ретiнде дүниеге келдi. Оның негiзiн салған - Сиддхартха Гаутама Будда (б.з.д. 563-483 жж). Гималайдағы Үндi алқабындағы шакья (сак сөзiнен шыққан деген болжам бар) тайпасының патша отбасында дүниеге келген. Буддизм теориялық философиядан гөрi, дiни этикаға негiзделген. Буддизмде қаталдық жоқ, сенгiң келсе сен, сенгiң келмесе сенбе. Буддизм – адам қандай әлеуметтiк сатыда тұрса да аурудан, кәрiлiктен құтыла алмайды. Тiптi құдайға арналған құрбандық та көмектесе алмайды дейдi. Азаптан құтылудың жолы - сансарадан (жанның бiр денеден екiншi денеге ауысып отыруы) толық азат болу. Будда үшiн философия – Нирванаға жету құралы. Бiрақ, нирванаға жетпей тұрып, адам «төрт игiлiктi ақиқаттың» мәнiн ұғынуы керек:
