Глава 3 навучальныя і дзіцячыя кнігі

СІМЯОНА ПОЛАЦКАГА

Прыбыўшы ў Маскву, Сімяон Полацкі прыняў удзел у падрыхтоўцы да выдання буквара 1664 г., для якога напісаў дзесяць прывітанняў, звернутых да дзяцей, іх бацькоў і дабрадзеяў. У 1667 г. ён выдаў новы, цалкам ім складзены буквар, які быў перавыдадзены ў 1669 г. Вучэбны матэрыял быў узяты для яго ў асноўным з “Маскоўскай азбукі” 1637 г. выдання. Асабліва выдзялялася ў ім прадмова, якая з’яўляецца першым друкаваным педагагічным трактатам на рускай мове.

Праз 10 гадоў, у 1679 г., Сімяон склаў і выдаў новы буквар, які з’яўляецца вынікам больш чым векавога развіцця рускага падручніка.

Для гісторыі дзіцячай літаратуры найбольшую цікавасць маюць два вершы, змешчаныя ў чытанцы 1679 г. Гэта “Прадмова да юнакоў, што хочуць вучыцца” і “Пераконванне”.

Па сваёй кампазіцыі “Прадмова” нагадвае верш Савація, апублікаваны ў “Маскоўскай азбуцы” 1637 г. У абодвух творах усхваляецца асвета і распавядаецца пра сапраўдную кнігу. Як і ў іншых сваіх творах, Сімяон Полацкі заклікае дзяцей пастаянна працаваць, бо той, хто працуе з юнацтва, будзе жыць у спакоі ў старасці. Грамата, з яго слоў, вялікі дар, асяроддзе мудрасці. Хоць яна не мае голасу, але разносіцца бязмежна далёка. Усё тое, што адчувае сэрца, пра што разважае розум, − усё гэта праз грамату становіцца вядома іншым. Калі голас таго, хто стаіць побач чуваць нямногім, то думкі таго, хто піша, могуць быць дастаўлены куды заўгодна. У кнізе, як у люстэрку, адлюстроўваецца жыццё чалавека і ўсяго чалавецтва. Гэта “лекі ад усіх ран”. Іншая роля пісьменнасці − захаваць тое, што адбываецца, быць помнікам і паказаць шлях у будучыню.

У пачатку і ў канцы “Прадмовы” паэт непасрэдна звяртаецца да дзіцяці:

Отроче юный, от детства учися,

Письмена знати и разум почтися.

Заключаны ў такую кампазіцыйную рамку верш выглядае больш цэласным і духоўна насычаным.

Па сваёй паэтыцы верш гэты адрозніваецца ад іншых твораў паэта, напісаных для дарослых. Тут няма звычайных для яго гістарычных або біблейскіх паралеляў, прыпадабнення, спасылак на антычных і візантыйскіх аўтараў, ўскладненых стылістычных канструкцый. Гэта цёплая, адкрытая гутарка з дзіцяці, на даступнай яму мове і на блізкую яму тэму.

Другі верш − “Пераконванне” − змешчаны ў канцы кнігі і прызначаецца не ўсім, а толькі гультаям і свавольнікам. У ім выказаны адзін з педагагічных поглядаў Сімяона Полацкага − прызнанне фізічных пакаранняў. Паэт пераконвае маленькага чытача: калі ён хоча быць адукаваным і разумным, то павінен пастаянна працаваць, выконваць пэўныя патрабаванні. А той, хто парушае правілы, вымушаны будзе атрымаць пакаранне розгамі, таму што

Те орудия глупых исправляют,

Плоти целости ничтоже вреждают.

Розга ум острит, память возбуждает

И волю злую в благу прелагает.

У канцы верша паэт зноў заклікае дзяцей працаваць, каб не атрымліваць пакаранняў.

Цар Фёдар Аляксеевіч спецыяльна для выдання твораў свайго любімага настаўніка адкрыў так званую Верхнюю друкарню. Ёй Сімяон Полацкі кіраваў, у ёй выдаў дзве кнігі для дзіцячага і юнацкага чытання: “Тастамент, або Запавет Васіля, цара грэцкага, для сына яго Льва Філосафа” (студзень 1680 г.) і “Аповесць пра Варлаама і Іасаафа” (верасень 1680 г.).

Першую кнігу можна аднесці да вядомага з самых старажытных часоў жанру павучання. Акрамя іншых шматлікіх настаўленняў у ёй выдзелены спецыяльныя главы пра кнігі і чытанне. Сімяон Полацкі напісаў да “Тастамента” вялікую вершаваную прадмову, звернутую да юных чытачоў. У ёй гаворыцца пра ролю чытання ў жыцці чалавека, а таксама пра дадзеную кнігу: каментуецца яе змест, падкрэсліваюцца галоўныя моманты, каб акцэнтаваць на іх асаблівую ўвагу дзіцяці і праз гэта зрабіць кнігу больш даступнай. Паэт пераконвае, што “кніжыца гэтая дабру навучае”, але не ўсякага, а толькі таго, хто будзе не толькі чытаць, але і прытрымлівацца яе парадаў.

Фотаздымак адной са старонак кнігі Сімяона Полацкага “Тастамент, або Запавет Васіля, цара грэцкага, для сына яго Льва Філосафа” (Масква 1680).

Звычайна грандыёзныя паэтычныя кнігі “Рыфмалагіён” і “Вертоград многоцветный” (“Сад шматколерны”) Полацкага не звязвалі з дзіцячай літаратурай. Між тым паэт ствараў іх у тыя гады свайго жыцця, калі займаўся актыўнай педагагічнай дзейнасцю, што не магло не адбіцца на іх змесце і на іх структуры. Большасць твораў, перш чым ўключыць у кнігі, аўтар чытаў сваім вучням. У падзагалоўку да “Рыфмалагіёна” гаворыцца, што вершы гэтыя складзеныя “на карысць юных і старых”.

Асноўнае месца ў “Рыфмалагіёне” займаюць вершы, прысвечаныя падзеям з прыдворнага жыцця, а таксама пасланні і прывітанні. Сярод іх нямала прывітанняў ад дзяцей да розных асоб: вершы ад сына да бацькі, вершы да царэвіча, ад ўнука да дзядулі, да бацькоў, да дабрадзея. Як у гэтых, так і ў іншых вершах паэта адбіліся асаблівасці дзіцячай літаратуры, своеасаблівасць дзіцячага ўспрымання свету, дзіцячай гаворкі. Над некаторымі з іх Сімяон Полацкі працаваў з такім стараннем, што ствараў па 20 і больш варыянтаў.

Многія прывітання ад дзяцей адрозніваюцца цеплынёй, душэўнасцю. У іх выяўленыя дзіцячая непасрэднасць, жвавасць і наіўнасць, што робіць іх яшчэ больш даступнымі дзецям,

Желаю тебе многодетно жити,

А ты изволь мя внука си любити,

гаворыць маленькі ўнучак, звяртаючыся да свайго дзеда.

Отче мой честный, мне любимый зело,

Живи век долгий здраво, весело.

А мене изволь в любви си хранити,

Иже тя имам сынолюбно чтити,

звяртаецца сын да бацькі.

Зборнік вершаў “Вертоград многоцветный” (“Сад шматколерны”), выдадзены амаль адначасова з “Псалтыр’ю...”, на той час служыў ледзьве не адзінай энцыклапедыяй ведаў па гісторыі, антычнай міфалогіі, натурфіласофіі, касмалогіі, тэалогіі, маралі і хрысціянскай сімволіцы. У яго Сімяон Полацкі ўключыў і цыкл вершаў прыродазнаўчага зместу.

Звернемся да дыдактычных твораў паэта, прызначаных для выхаваўчага чытання. Так, думкі пра адноснасць прыгажосці зямной і несмяротнасць духоўнай ён выклаў у вершы “Прыгажосць”:

Аще тя красота лиц чуждых прелщает,

помяни, какова по смерти бывает...

Риза шелковая аще ти любися,

помни, шелк из червя скаредна родится...

Не шелком и златом каждо красен буди,

но добродетели: ублажат тя люди...

Тленно благо красота, недолго блистает,

в един час огневица ону истребляет.

Многим красота лица погибель родила,

купно души с плотию смертно повредила.

Адрозніваючы вонкавую матэрыяльную красу і духоўную прыгажосць, асветнік звяртаўся да сваіх вучняў і чытачоў:

Зря во зерцало, аще красна тебе зриши,

точне дела красная в мире да твориши:

Красная бо прекрасным дела подобляют,

скаредная же душу и плоть погубляют

Аще паки не красно лице ти узриши,

ту красотою нравов скудность да полниши.

Тако красен будеши. И во красном небе

красота превечная даруется тебе.

У “Вертограде многоцветном” шмат твораў, даступных дзецям. Вершы, якія ўвайшлі ў гэтую кнігу, размешчаны ў алфавітным парадку. Такі кампазіцыйны прыём запазычаны аўтарам з акравершаваных азбук. Ужо гэтым “Вертоград” звязаны з дзіцячай літаратурай. У “Прадмове да набожнага чытача” прама паказваецца, што кніга гэтая прызначаная чытачам усіх узростаў. Паэт хацеў, каб дзіця вучыўся па ёй чытаць, абдумваць і разумець прачытанае.

У цэлым у “Вертограде” шмат пазнавальнага матэрыялу. Звесткі пра планеты, мінералы, сузор’і, раслінны і жывёльны свет, з усеагульнай гісторыі, геаграфіі − усё мільгае перад чытачом нібы ў энцыклапедыі. Але веды не заўсёды з’яўляюцца самамэтай аўтара. Нярэдка яны служаць толькі падставай для маральна-этычных высноў. Такія, напрыклад, падобныя на казкі сюжэтныя вершы пра жывёл. У вершы “Дапамога” распавядаецца пра сланоў. Адзін са статка сланоў трапіў у яму-пастку. Усе астатнія сланы дапамагаюць выбрацца небараку: яны носяць дрэвы, галінкі, зямлю і пясок, а той, які ў яме, прымінае ўсё гэта, і, нарэшце, выбіраецца на паверхню. Паэт захапляецца высакароднасцю жывёл і дакарае людзей, якія не дапамагаюць адзін аднаму ў небяспецы, а, наадварот, штурхаюць свайго брата ў яму.

Некаторыя вершы пра жывёл ўяўляюць сабой своеасаблівыя вершаваныя навелы або балады з легендарнымі сюжэтамі. Так, у вершы “Леў” распавядаецца, як беглы раб Андрод выцягнуў стрэмку з лапы льва, за што той носіць выратавальніку ў пячэру здабытую ежу і, нарэшце, ратуе яго ад смерці, калі Андрода злавілі і кінулі ў клетку да ільвоў.

Фотаздымак адной са старонак кнігі Сімяона Полацкага “Вертоград многоцветный” (“Сад шматколерны”).

Нямала ў “Вертаградзе” чыста пазнавальных вершаў пра Зямлю, мінералы, магніт, Сонца, планеты. Вось радкі пра Зямлю з верша “Стыхіі чатыры”:

Земли три части мокнут под водами,

Четверта токмо суха под ногами.

Всех есть ходящих, и разум имущих и зверей сущих.

У вершы “Сонца” гаворыцца, што яно напаўняе святлом свет, ажыўляе ўсё, што расце на зямлі: “усялякія плады з зямлі выводзіць”; усё добрае і прыгожае на зямлі ствараецца ім.

Не божым намерам, а з’явай прыроды малюецца вясёлка ў чатырохрадковым вершы “Дуга”:

Дуга в облаци родится,

Егда на нее сияние солнца изводится.

Во дузе три суть цвета: багряный, зеленый,

Третий им примесися видом сый — червленый.

Сустракаюцца тут і пейзажныя вершы, у якіх робіцца спроба намаляваць карціны прыроды ў розныя поры года.

Пазнавальнае значэнне мае цэлы цыкл вершаў пра старажытнарымскіх і візантыйскіх імператарах. Вершы гэтыя будуць кароткія, выразныя, апавядальныя па стылі, часам нават інфармацыйныя. Вось невялікі верш пра Юлія Цэзара:

Иулию Кесарь сильный Рима покоритель,

Непобедимый родов браньми укротитель.

От ближних ков сотворивших живота лишенный,

Во претории мечами многими пронзенный.

У вершах пра Актавіяна Аўгуста адзначаецца, што пры ім

Мир бяше во вселенной, даже се коваху

Лемеши из оружия и тем ораху.

У многіх вершах “Вертограда многоцветного” ўсхваляюцца асвета, веды, грамата, кніжная мудрасць і чытанне. Большасць твораў з гэтай велізарнай кнігі былі даступныя дзецям і ствараліся для іх.

Сімяон Полацкі вядомы і як нястомны эксперыментатар у галіне вершаскладання. Вось, напрыклад, яго вершы з рыфмаванымі паўрадкоўямі:

Не люби цела и будет цела

Душа, конечно, поживёт вечно.

Три жизни, хлебе, со Христом в небе…

А вось узор верша, у якім рыфмуюцца не толькі канцы радкоў, але і канцы пэўных слоў унутры радка:

Есть прелесть в свете, як в полном цвете, ту ты остави.

Возлюбленные, душе грешная, от зноб воспряни.

Приходит время, а грехов бремя тя угнетает,

демон же смелый на тебе в стрелы яд свой впущает.

Ёсць у Сімяона Полацага і вершы ў два слупкі, якія чытаюцца і паасобку і разам:

Бог сый в небе Боже благий

Радость в тебе Свете драгий

Да дарует Да храните

Честь и славу Марфу здраву

Мужу праву За тваю славу

Да готуем Юже зримее

За то, яко Тя, любяшу

Всем благ всяко И служашу

Бываеши Сердцем правым

Бедным милость Умом десным

Скорбным радость Словом честным…

Як і іншыя кнігі паэта, “Вертоград многоцветный” (“Сад шматколерны”) і “Рыфмалагіён”, цесна звязаныя з яго асветніцкай дзейнасцю, з дзецьмі, з педагагічнай практыкай. Усё гэта дае права лічыць Сімяона Полацкага выдатным педагогам, дзеячам асветы і дзіцячым паэтам XVII стагоддзя. Ён нібы падсумаваў дасягненні дзіцячай літаратуры і педагогікі за ўсё папярэднія стагоддзі іх развіцця і падрыхтаваў глебу для дзеячаў наступных эпох.