Орталыктандырылган куш асери орисиндеги ашык н/е екпинди гидроциклондарда, коп ярустык гидроциклондарда ж/е центропугаларда жургизиледи

Кургак турде

Ылгалды

Электрофильтр

Фильтр

ар турли шан аула-тар, сонын ишинде электрофильтрлер ауадагы коспалар жог.концентрацияда болганда, ал фильтрлер коспанын н/е ауадагы коспанын аз концентрациясында, ягни 100 мг/м3-тан аз колданылады. Катты ж/е кул коспаларынан газды тазарту процестери ар турли аппараттарда тазалаудын жалпы тиимдилигимен сипатталады.

η=(Скир - Сшыг) / С кир - тазалаудын жалпы сипаттамасы

Шан тазалау процессинин тиимдмлмгмн багалауга шан аулагышка шан болигинин туспеу коэф-ти колданылады

К= Сшыг / Скир

К= 1 – η - аппараттын тазалау тиимдилиги

Шан аулагыштын гидравликалык кедергиси аппарат кириси ж/е шыгысындагы ауа агыны уысымдарынын айырмасы арк. аныкталады.

Δр=р(кир) – р(шыг)=γρω2 / 2

ρ-аппараттын есептеу кимасындагы ауанын тыгыздыгы

ω- жылдамдык, γ- гидравликалык кедерги коэф-ти.

Кургак ш.аулаг-га ауа агыннан коспа боликтери, гравитация, инерция куштери арк мех-к турде болинетин барлык аппараттык жатады. Курамы б-ша: циклонда, куйындык, ратациондык, рациалды, жалюздик болып болинеди. Газ агыны кубыр ишки кенистикке жанаса киреди ж/е корпус ишимен бункерге карай айнаалды. Орталык куштин асеримен шан боликтери циклон кабыргаларына жанасады ж/е ол газбен бирге бункерге туседи.

Ылгалды. Газды ылгалды турде тазалаушы аппараттар кен тараган. Ойткени олар киши шан боликтерин жогары тиимдиликте тазалайды. Сонымен бирге жарылыска кауипти ж/е жанатын газдардан шанды тазалауга мумкиндик береди. ылгалды тазалаушы аппараттар шан боликтеринин суйыктыктын тамшы бетинен н/е суйыктык кабатына шогу принципинен жумыс истейди. Шан боликтеринин суйыктыкка шогуи Броумдык козгалыс ж/е инерция кушинин асеринен болады.

Электрофильтр комегимен тазалау газдарды шаннан ж/е туманнан тазалаудын кедерги кундеги бирде-бир тури. Бул процесс карондык разряд зонасында газдын соккылык иондалынуына ж/е ион зарядтарынын боликтерге берилуин ж/е олардын электродтарга жабысуына негизделгени.

Фильтр ондирис орындарында вентиляция ауасын зиянды газдардан сонымен бирге газды зиянды заттардан ондиристик ж/е санитарлы турде тазалау ушин колданылады. Фильтрлеу процесси кауипти откелде зиянды заттар болшектерин устау аркылы журеди.зиянды заттар болшектери откелдин бетине жинакталады. Боликтердин фильтр элементинин бетине шогуи жанасу асеринен, сонымен бирге диффузиялык, инерциялык, гравитациялык шогуи аркылы болады. Фильтр элементтерин ар турли маталардан ж/е кииздерден жасайды.

20. Құрғақ түрде шаң аулағыштар (жұмыс істеу принциптері, түрлері)

Кургак ш.аулаг-га ауа агыннан коспа боликтери, гравитация, инерция куштери арк мех-к турде болинетин барлык аппараттык жатады. Курамы б-ша: циклонда, куйындык, ратациондык, рациалды, жалюздик болып болинеди. Газ агыны кубыр ишки кенистикке жанаса киреди ж/е корпус ишимен бункерге карай айнаалды. Орталык куштин асеримен шан боликтери циклон кабыргаларына жанасады ж/е ол газбен бирге бункерге туседи. Шан боликтери циклон кабыргаларына жанасады ж/е ол газбен бирге бункерге туседи. Шан боликтеринин газдан ажырауы газ агынынын бункерде 180 градус айналуынын асеринен б-ды. Шаннын ажыраган газ агыны сол кезде куйынды пайда етип шыгыс кубырынан циклоннан шыгады. Газды шаннан тазалау б-ша жаксы натиже беретин циклондарга цилиндлик ж/е конустык циклондар жатады. Цилиндрлик циклондар аспирация жуйесиндеги кургакшанды катты отынмен жумыс истейтин ошактан шыккак тутинди газды кептиргиштеги шанды ж/е т.б 0,-400 г/м3 аулау ушин колданылады. Оган тусетин газ кысымы 2500 Па-дан аспауы. Газдын Температурасы 30-50 градус.

Конустык циклондар газдан ысты тазалау ушин колданылады. Кирис концентрациясы 30-50 г/м3.

Тура далдик циклондар. Айырмашылыгы: гидравликалык кедергиси киши, габарити киши, тазалау тиимдилиги аз.

Улкен массадагыгаздарды тазалау ушин батареялык циклондар колд. Олар коп санды параллель турде орналаскан циклондык элементтерден турады.

Ратациондык шан аулагыштар. Олар орталыктан асер етуши акпараттарга жатады. Олар ауаны урлеу барысында салыстырмалы ири шаннан тазалайды. Баска курылгыларга караганда ыкшамды ойткени, вентлятор ж/е шан аулагыш бир агрегатта орналаскан. Бул ратациондык шан аулагышта тазалау тиимдилиги жогары. Ратациондык типти оратлыкты ратациондык шан болгиштер коп колданылады. Тазалау тиимдилиги 100% тен.

Кемшилиги: конструкциясы курдели ж/е пайдалануда мех-лык заттардан газды кургак тазалау киын. Куйындык шан аулагыштарда жука болшектерден газды тазалауда тиимдилиги жог. Корпус диаметри 40-2000 мм-ге дейин б-ды.

21. Ылғалды түрде шаң аулағыштар (жұмыс істеу принциптері, түрлері)

Газды ылгалды турде тазалаушы аппараттар кен тараган. Ойткени олар киши шан боликтерин жогары тиимдиликте тазалайды. Сонымен бирге жарылыска кауипти ж/е жанатын газдардан шанды тазалауга мумкиндик береди. ылгалды тазалаушы аппараттар шан боликтеринин суйыктыктын тамшы бетинен н/е суйыктык кабатына шогу принципинен жумыс истейди. Шан боликтеринин суйыктыкка шогуи Броумдык козгалыс ж/е инерция кушинин асеринен болады.инерция куштери шан боликтерине ж/е суйыктык тамшыларына олардын бир-бирине жакындаган кезинде асер ол куштер тамшынын ж/е боликтердин массасына ж/е олардын козгалыс жылдамдыгына асер етеди. Киши олшемдеги шан боликтери жеткиликти кинетикалык энергияга ие емес.сонд.,броундык козгалыс осы киши олшемдеги боликтерге тан. Броундык козгалыс есебимен газды шан боликтеринен тиимди тазалау ушин аппараттагы газ агыны козгалысынын жылдамдыгын азайту кажет. Жогарда айтылган 2 куштен баска шогу процесине турбулентти диффузия электрлик зарядталган болшектердин озара катынасы, конденсация, булану процестери ж/е асер етеди. Курылымы б-ша ылгалды шан аулагыштар Вентур Скруббери форсундык ж/е орталыктандырылган Скрубберлер соккы инерция туриндеги аппараттар Барботажды кобиктик аппараттар ж/е т.б. болып болинеди.

22. Электр фильтрлері (жұмыс істеу принциптері, түрлері)

Электрофильтр комегимен тазалау газдарды шаннан ж/е туманнан тазалаудын кедерги кундеги бирде-бир тури. Бул процесс карондык разряд зонасында газдын соккылык иондалынуына ж/е ион зарядтарынын боликтерге берилуин ж/е олардын электродтарга жабысуына негизделген. Электрофильтрге тусетин ластанган газдар сырткы асердин есебинен иондалган болады. (рентген саулелери, радиоактивти саулелер, космостык саулелер, газдын кызуы ж/е т.б.). сондыктанда олар еки электрод арасында калып электр тогын откизуине кабилети бар. Токтын шамасы иондар санымен электродатр арас-гы кернеуге байл. Крнеу кобей сайын электродтар арас-гы козгалыстар сол козгалыска коп иондар катысады ж/е токтын шамасы газдагы барлык иондардын осы козгалыска катысуына дейин оседи. Кернеудин осуине карамастан токтын шамасы туракты болады, оны каныгу тогы д.а. корондык ж/е шогу электрод арк арасында электр ориси туындайды. Шогу электроннан корондык электродка багытталган жел куши кернеуликти азайтады. Электродка кернеу тузеткиш арк. бериледи.

Uкр = Екр*R1*ln R2 / R1

Екр – корона пайда болатын эл. Орисиндеги критикалык кернеу (В/м)

R1,R2 – корондык ж/е шогу электродтардын радиусы.

23 Фильтрлер (жұмыс істеу принциптері, түрлері)

ондирис орындарында вентиляция ауасын зиянды газдардан сонымен бирге газды зиянды заттардан ондиристик ж/е санитарлы турде тазалау ушин колданылады. Фильтрлеу процесси кауипти откелде зиянды заттар болшектерин устау аркылы журеди.Зиянды заттар болшектери откелдин бетине жинакталады. Боликтердин фильтр элементинин бетине шогуи жанасу асеринен, сонымен бирге диффузиялык, инерциялык, гравитациялык шогуи аркылы болады.

Откелдин турлери:

1. зернистик кабатты (козгалмайтын еркин жайылган материал)

2. майысатын откелден жасалган(мата, войлук, резина,пенополиурутан).

3. жартылай катты материалдар.(токылган торлар, пресстелген спиральдар)

4. катты материалдар.(кауипти керамика, кауипти металлдар)

Фильтр элементтерин ар турли маталардан ж/е кииздерден жасайды.

24. Туман аулағыштар(талшықты фильтрлер) Ауаны қышқыл, майлы туманнан ж\е басқа сұйықтардан тазалауға талшықты фильтрлер қолданылады. Олардың жұмыс істеу принципі—ауырлық күшінің әсерінен кеуектің бетіне талшықтардың түсуімен түсіндіріледі. Туман аулағыштар 2-ге бөлінеді.

1. Төмен жылд-ты()

2. үлкен жылд-ты()

Талшықты төмен жылдам-ты туман аулағыштар өте үлкен тиімділікті(0,99-ға дейін) қамтамасыз етеді. Сонымен қатар бөлшек размері 3 мкм болса да, сол бөлшектерді толығымен жұтады.

Ал жоғарғы жылд-ты туман аулағыштар кіші габаритті размерде болады ж\е газды туманның 3 мкм өлшемінен аз болатын бөлшектерін тазалауды қамтамасыз етеді. Олардың тазалау тиімділігі 0,9-0,92.

25. Өндірістік тастанды заттарды газ ж\е бу тәрізді қоспалардан тазалау әдістері. Өндірістік тастанды заттардан тазалау әдістерін физ-қ ж\е хим\қ сиппаттамалары б\ша 4 топқа бөлуге болады:

1. Абсорбция —бұл әдіс зиянды қоспалардың сол қоспадағы бір н\е бірнеше газдық компонентерін ерітіп, жұту жолымен құрамдық бөліктерге бөлу арқылы жүреді.

2. Хемосорбция —газ ж\е буларды, қатты ж\е сұйық жұтқыштармен аз еритын хим-қ қосындысын пайда етіп, жұтулуға негізделген.

3. Адсорбция —бұл әдіс кейбір ультрамикроскоптық құрылыстағы қатты дененің өз бетінде газ қоспасының кейбір компоненттерін шығарып тастау ж\е бір деңгейде ұстап тұру б\ша физ\қ қасиетіне негізделген

4. каталиттік —бұл әдіспен өндірістік тастанды заттардың улы компонентерін тазалау жүйесіне катализаторды қосып, қоршаған ортаға зияны аз заттарға айналдырамыз.

26. Зиянды заттардың атмосфераға таралуы. Санитарлы-қорғаныс зонасы. Зиянды заттар конц-сы атмосфераның ж\е бетіндегі қабатын ШРК максималды бірлік конц-сынан аспау үшін шаң, газ қоспалары атмосфераға мұнаралар арқылы таралады. Оның мұнаралардан шығып таралуы турбуленттік диффузия заңдарына бағынады. Таралу процесі атмос-а жағдайында кәсіпорынның орналасуына, зиянды заттардың физ\қ-хим\қ қасиетіне, мұнаралардың биіктігі ж\е оның диаметріне байланысты болады.

мұндағы А-атмосфераның температуралық градиентіне байланысты(А=200), ж\е зиянды заттардың көлденең ж\е жатық түрде таралу жағдайда анықтайтын коэф-т.

R_F—атмосферада тастанды шөгуі жылдамдығын ескеретін коэф-т

Q--ауа шығыны; M—атмосфераға тастанды зиянды заттардың саны; m,n—газ ауа қоспалардың шығу жағдайын ескертіп өлшемсіз коэф. R_F=1 газ үшін, R_F=0,75-3 басқа зат үшін; -ішкі ж\е сырқы температуралар айырмасы;

C_max—конц-я.

Өндірістік кәсіпорындарын жобалаудағы санитарлық нормалар талаптарына сәйкес қоршаған ортаға зиянды заттарды шығаратын кәсіпорындарды тұрғылықты үйлерден санитарлық-қорғаныс зонасы арқылы бөлу керек.Санитарлық-қорғаныс зонасының тұрғылықты үйлерге дейінгі ара қашықтығы өндіріс орнының қуатына, технологиялық процестердің жүргізілу жағдайына ж/е зиянды заттардың қоршаған ортаға таралу саны ж/е сипатына байланысты болады.

1—1000м 3—300м

2—500м 4—100м

27. Шаң концентрациясын бақылау әдістері. Зиянды заттар концентрациясы бақылау әдістеріне гравитациялық, радиоизотоптық ж/е оптикалық әдістерді жатқызуға болады.

Гравитац болып табылады. Өлшеу процесі күрделі.

Радиоизотоптық әд іс – радиоактивті сәулелену нәтижесінде шаң бөліктерінің сәулені қабылдауына ж/е сіндіруіне негізделген. Әдістің қателігі ±15%.

Оптикалық әдіс – бұл әдісте шаңдалған газ ағынының шаң концентрациясына тәуелділігі н/е физикалық қасиетінің шаң қалдықтарына тәуелділігі қолданылады.

28. Газ ж/е бу қоспалары концентрациясын бақылау әдістері. Атмосфералық ауаның газ құрамының анализі газ анализаторының көмегімен іске асады.Зиянды заттарды экспресті анықтауышы ретінде универсалды газ анализаторлары (УГ-2,ГХ-2) қолд\ды. Универсалды УГ-2 газ анализаторы 16 түрлі газ ж\е бу конц-сын анықтай алады. Хим\қ, термохим\қ, хромотографиялық ж\е т.б. деп бөлеміз. Кең қолданысқа ие болған әдіс-оптикалық әдіс. Бұл әдістің жұмыс принципі газ инфрақызыл сәуле энергиясын өзіне жұтады.

29. Өндірістік ақаба сулардың классификациясы. Ақаба су деп бұрын өндірісте, тұрмыста н/е ауыл шаруашылығында пайдаланылған, сондай—ақ қандай да бір лас аймақ, оның ішінде елді мекен (нөсер,коммуналдық тұрмыс) ағындылар арқылы өткен су. Өндірістік ақаба су ластанған ж/е нормативті таза болып бөлінеді.Өндірістік ақаба сулар:

1. Минералды қоспалармен ластанған (металлургиялық, қышқыл шығару зауыты, құрылыс зат).

2. Органикалық қоспалармен ластанған (етті, балықты өндіру орындары, сүт өнімдері,тамақ өнімдерін өндіру зауыттары, хим-лық өндіріс орындары, каучук өндіру зауыттары).

3. Минералды ж/е органика-лық қоспалармен ластанған ақаба сулар (мұнай өңдеу ж/е мұнай өндіру кәсіпорындары, жеңіл фармацевтика өнеркәсібі, қант өндіру зауыты, органикалық синтез азық-түлік өндіру зауыты т.б.)

Сонымен қатар, су қоймаларда жылыған суларды төгу де жылулық ластануларға жатады.

30. Ақаба суларды тазалау әдістері.

Акаба су деп бурын ондиристе, турмыста н/е ауыл шаруашылыгында пайдаланылган,сондай-ак кандай да бир лас аймак, онын ишинде елди мекен аркылы откен су. Баскаша айтканда адамнын турмыста ж/е ондиристик ис-арекетинде пайдаланылганнан кейин шыккан су. Акаба су гетерогенди курдели жуйе болып саналады, онын курамында болатын органикалык ж/е болып саналады,онын курамында болатынорганикалык ж/е минералды коспалар еримейтин,коллоидты ж/е еритин турде кездеседи.курамы мен пайда болган турине байланысты акаба сулар 3 негизги категорияга: шаруашылык-турмыстык,ондиристик,атмосфералык.

Шаруашылык-турмыстык ластагыш турине байланысты зар-нажистик ластанган ж/е шаруашылык ластанган болып ажыратылады. Минералды заттектермен катар олардын курамында органикалык заттектер, бактериалар,микроорганизмдер болады.

Ондиристик акаба су ластанган ж/е нормативти таза болып ажыратылады.Атмосфералык акаба су носер (жанбыр) ж/е кар суы болып болинеди.

Табигатты,коршаган ортаны ластанудан коргау мен табиги ресурс ретинде тимди пайдалану максатында кайтарылып колдану ушин акаба су курамындагы ластагыш заттардын тури мен молшерине карай артурли адиспен тазаланады. Буларга механикалык(тундыру,сузу,флотация), физ.-хим, химиялык адистери жатады. Механикалык адисте акаба судагы ири ж/е усак туирли тез тунатын болшектерди оздигимен тундырып н/е оларды ж/е калкып шыгатын заттектерди тундыргыш, сузгиш, кумустагыш аркылы откизип, н/е артурли конструкциялык техника куралдарын колданып, ал беттик ластагыштарды – мунайустагыш,май мен смолаулагыш жабдыктар мен материалдарды пайдалану аркылы жояды.

Сузип алу – ол акаба суларда олшеми 25 мм-ге дейинги ири еримейтин коспаларды ж/е оте киши талшыктык заттарды ажыратуга арналган.

Торлар аралык санылауы 5-25 мм болган, металды-октадан жасалады ж/е олар акаба судын коллекторында тигинен н/е 60-70 градус кисайтылып орнатады. Колденен кимасынын олшеми, тордагы агын кысымынын шыгынын аз болатындай етип алынады.

Тордын октамалары арасындагы санылауда агынды судын жылдамдыгы максималды шыгынды 0,8-1 м/с аспауы керек.

Ерекшелиги: сузип алганда миндетти турде торларды тазалап отыру керек.

Талшык аулагыштар. акаба суларындагы талшыкты заттарды аулау ушин колданылады. Онын жумыс истеу принципи Акаба суды конус таризди диски аркылы н/е арнайы фильтрлер аркылы сузип алуга негизделген.

Тундыру. Акаба судан еримейтин ж/е кейбир минералды, ж/е органикалык турдеги мех/лык заттарды ажыратуга арналган.Акаба суларды тундыру арк. Тазалау кум аулагыштар мен мунай ж/е май аулагыштармен тазалайды.

Кум аулагыштар. Ауыр,еримейтин коспаларды аулау ушин колданылады.агыннын багытына карай олар вертикаль, горизонталь, тура ж/е айнымалы козгалыстар болып болинеди.

Орталыктандырылган куш асери орисиндеги ашык н/е екпинди гидроциклондарда, коп ярустык гидроциклондарда ж/е центропугаларда жургизиледи.

Ашык гидроциклон – ири мех-лык коспаларды ажыратуга колд. (шогу жылдамдыгы0,02 м/с).

Жетистиги: онимдилиги жогары, шыгыны аз,екпинге караганда.

31. Өндірістік қалдықтарының классификациясы. Адам баласы кез-келген шар-лық іс-әрекеті әртүрлі қалдықтармен биосфераны ластайды. Бұл халықтың денсаулығы мен өміріне қауіп тудырады. Қалдықтар шығатын негізгі көздерге өнеркәсіп, ауылшар-ғы, үй жай шаруашылығы жатады. Өнеркәсіп мөлшері бір адамға шаққанда тұрмыс қалдықтары 20 еседен артық келеді. Шыққан көздеріне бай-ты өндірісті қалдықтар 2-ге бөлінеді:өндіріс және тұтыну. Өндіріс қалдықтарынан бұйым алу процесінде шыққан ж/е жартылай немесе түгелімен өзінің бастапқы тұтыну сапасын жоғалтқан шикізаттың,шама бұйымдардың қалдықтары жатады. Барлық өндіріс қалдықтары қатты ж/е сұйық болып бөлінеді. Қатты қалдықтарға металл, ағаш, пластмасса қалдықтары жатады. Ал сұйық қалдықтарға ақаба сулар, шлемдер жатады.

32. Радиоактивтік қалдықтарды залалдандыру және көму

Радиоактивті қалдықтарды жинастыру оның физ-қ жағдайына,жарылысты өрт қауіптілігі б/ша ж/е ыдырау периоды б/ша реттеледі. Радиоактивті қалдықтарды арнайы жерге жинайды. өндіріс орындарында радиоактивті қалдықтарды шығаруға арнайы бір типті тасымалдаушы заттар пайдаланылады. Олар бір рет пайдаланылған ж/е бірнеше рет пайд-ған болып бөлінеді. Қалдықтарды көму орындарына арнайы кузовы жабық н/е цистерналы автокөлікпен жеткізіледі. Тасымалданғаннан кейін автокөлік ж/е барлығы залалсыздандырылуы керек. Радиоактивиі калдықтарды залалдандырудың 4 әдісі бар: 1) жағу,2) хим-қ,3)биол-қ жолмен нейтралдау,4)көму. Радиактивтілігі жоғары қалдықтарды заладандыру оларды тығыздап қалыңдығы 1 метрдей саздан н/е бетоннан жасалған шұңқырларға көму арқылы жүзеге асырылады.

33. Ақаба сулардың қалдықтарын жою ж/е утализациялау. Табиғатты қоршаған ортаны ластанудан қорғау ж/е табиғи ресурс ретінде тиімді пайдалану мақсатында қайтарылып қолдану үшін ақаба су құрамындағы ластағыш заттардың түрі мен мөлшеріне қарай әртүрлі әдіспен тазаланады.Бұларға хим/лық (тұндыру,сүзу, флотация),физикалық, хим/лық,биологиялық ж/е түйректелген әдістер жатады.

Утилизация алдында қалдықтар реттеліп ұсақталуы қажет. Осыдан кейін міндетті түрде: компостерлеу, өрттеу, гидролиз ж/е өңдеу дайындық тәсілдерін қолдану қажет.

34Табиғатты қорғау мен тұрақты даму

Табиғатты қорғау экономика тұрғысынан басқарылуы қажет, яғни зиян келтіруші орган іс әрекетінен көрген пайдасы қоршаған орта мен басқа мекемелерге әсері арқылы есептелініп, құқықтық және нормативтік тұрғыдан үлкен көлемде салық салынуы керек. Екіншіден өнеркәсіп орындары зиянды шығаруды азайтса, оларға көптеген экономикалық жеңілдіктер қарастырылуы керек.

Әрбір елде табиғатты қорғауға арналған қаржы қоры құрылуы қажет. Осы қор арқылы алдыңғы қатарлы технологияларды пайдалану, сүзгіштерді қолдану және алдыңғы қатарлы құрал жабдықтар мен механизмдерді сатып алуға, зиянды әсерді азайту жолдарын қарастыратын ғылымды дамытуға болады.

35 Ішкі суларды ластаушы көздер

Судың ластануы деп қатты, сұйық және газ түріндегі заттардың әсерінен оның физикалық, химиялық және биологиялық қасиеттерінің өзгерісін айтады. Жер асты және үстіндегі сулардың ластануын мынандай түрлерге болады:

механикалық – механикалық қоспалардың су құрамында көбеюі;

химиялық – су құрамында органикалық және органикалық емес улы және улы емес заттардың болуы;

бактериалдық және биологиялық - су құрамында әртүрлі микроорганизмдер мен су өсімдіктерінің болуы;

радиоактивтік - су құрамында радиоактивтік заттардың болуы;

жылулық – суға жылу және атомдық электростанциялардың ысыған суларын жіберу.

Адамдар өзінің шаруашылығымен әртүрлі ластанған сұйықтарды суларға ағызады, олардың құрамында ауыр металлдар да болады..

36 Альтернативті экологиялық таза энергия көздері. Дүниеде энергияға деген сұраныс жылдан жылға өсіп келеді. Ал энергияны өндіру қайта толмайтын қорларды жағу арқылы алынып келеді. Бірінші мәселе осы қорлардың азаюы, ал екіншісі қоршаған ортаға тигізіп отырған зияны. Бұл мәселелерді шешудің бірден бір тиімді жолы дәстүрлі емес (күн, жел, су) энергия көздерін пайдалануды енгізу және энергияны аз мөлшерде пайдаланатын құрылғыларды тұрмыста және өнеркәсіпте қолдану. Қазақстан уран қоры мен оны өндіру бойынша әлемде көш басында тұр, соған қарамастан елде әлі жұмыс істеп энергия шығаратын бір де бір атом электр станциясы жоқ. Егер жоспарланып отырған АЭС салынса және олардың саны мен сапасын болашақта арттырсақ, онда Қазақстан электр энергиясымен өзін өзі толық қамтамассыз етіп қана қоймай, оны экспортқа шығарушы елге айналады.

38 Глобалды экодинамиканың келесі әлеуметтік экологиялық мәселелерін талдап қарастыруға болады. Олар таза су, теңіздер мен мұхиттар, ауылшаруашылығы мен ормандар, атмосфера, қалдықтар, энергетика, транспорт,радиоактивті қалдықтар, жердің шөлге айналуф, биотүрлердің азаюы, табиғи апаттар, техногендік зіл залалар.

Әрқайсысының жағдайы мынандай мәселелерге алып келіп отыр:

Таза су – жоғары приоритеттік мәселе.Глобалды қарағанда су қоры өте көп. Мәселенің ең қиыны су сапасы мен дамушы елдердегі су тапшылығы болып отыр. Жиырма сегізден астам елде су тапшылығы сезіліп отыр, ал дамушы елдерде бір млрд астам адам су жетіспеушілігінен зардап шегуде. Соның кесірінен санитарлық– гигиеналық жағдай өте нашар. мен теңіздер. Балықтар қорының азаюы мен теңіз қоршаған ортаны қорғау мәселелері сақталып отыр. Алдыңғы қатардағы мәселеге мұхит жағалауындағы ластану жағдайы мен оған антропогендік әсерлердің ұлғаюы жатады. Теңіз бен мұхиттардың қорын пайдалану мен оны сақтау экономикалық сараптамадан өткізуді талап етуде. Барлық теңізбен шектесетін елдер бірлесе отырып осы мәселелерді шешуге жұмыла кірісулері керек.

Ауылшаруашылығы мен ормандар. Азық түлік шығару жерді құнарлануды қажет етеді, бірақ көп жағдайда тыңайтқышты қолданудан астық өнімінің артуы байқалмайды. Азық түлікпен қамтамассыз ету барлық елдерде бірдей біркелкі емес. Дамыған елдермен салыстырғанда дамушы елдердегі халық пайдаланатын азық калориясы төмен. Тағы бір мәселе ол ормандардың өртке жиі ұшырауы мен ағаштарды заңды және заңсыз кесудің үлкен дәрежеде жүргізілуі де болып отыр.

Энергетика. Дүниеде энергияға деген сұраныс жылдан жылға өсіп келеді. Ал энергияны өндіру қайта толмайтын қорларды жағу арқылы алынып келеді. Бірінші мәселе осы қорлардың азаюы, ал екіншісі қоршаған ортаға тигізіп отырған зияны. Бұл мәселелерді шешудің бірден бір тиімді жолы дәстүрлі емес (күн, жел, су) энергия көздерін пайдалануды енгізу және энергияны аз мөлшерде пайдаланатын құрылғыларды тұрмыста және өнеркәсіпте қолдану.

Транспорт. Әлемдегі елдерде транспорт түрі мен саны күрт көбейіп отыр. Соның әсерінен атмосфераға шығатын улы және зиянды заттар мөлшері артып отыр. Тарнспорт қолданатын жанар май сапасы да жақсармай отыр. Осы мәселерді шеу жолдары – жанар май сапасын арттыру, экономды және шағын тарнспорттарды шығарып пайдалану, кейбір жанар майды көп мөлшерде жағатын автотранспорттан бас тарту, электр және күн энергиясы арқылы жүретін автомобильдерді барлық елдерде пайдалану.

Атмосфера. Ең басты мәселе ауаға шығарылып жатқан зиянды заттардың мөлшерін күрт азайту жолдарын қарастыру, барлық сүзгіш әдістерді жүзеге асырып, өнеркәсіп орындарында пайдалану. Бұл мәселе барлық елдерге тән.

Қалдықтар. Өнеркәсіп орындарының өалдықтарымен қатар муниципалдық қалдықтарда көп мөлшерде шығарылуда. Қалдықтар қауіпті, уландырғыш, радиоактивті және аралас болып бөлінеді. Қалдықтар мәселесінің шешілу жолдары – қалдықсыз өндіріс санын арттыру, қалдықтарды өңдеуші заудтарды көптеп салу, қалдықтар полигондарын жабдықтау, өалдықты аз шығарушы текхнологияларды қолдану.

39 ) Табиғи қорлардың жіктелуі

Табиғи қорлар – адамның өз мақсаттары мен өмір сүруін қамтаммассыз ету мақсатында қолданатын табиғи заттар мен құбылыстар жиынтығы. Оған ауа, күн, жел, су, жер, ормандар, табиғи құрылыс материалдары, пайдалы қазбалар мен т.б. жатады.

Табиғи қорлардың бірінші белгісі олардың түрі. Сол бойынша олар табиғи құбылыстар (мысалы, күн энергиясы, жел, теңіз суының қайтуы мен келуі), жануарлар әлемі, өсімдіктер әлемі, табиғи заттар (су, ауа, топырақ) және пайдалы қазбалар (мұнай, алтын, темір және т.б.) деп бөлінеді. Сонымен қатар пайдалы қазбалар пайдалануға дайын (көмір, қымбат тастар мен минералдар, тұз) және өңдеуді қажет ететіндер (мұнай, руда, тыңайтқыштар) болып бөлінеді.

Табиғи қорлардың екінші белгісі олардың таусылып қалатындығы. Осы бойынша таусылатын және таусылмайтын, салыстырмалы таусылмайтын болып бөлінеді.

Таусылмайтын табиғи қорлар бұл ұзақ мерзімді табиғатты пайдаланғанда мөлшері мен сапасы өзгермейтін не өзгерісі сезілмейтін табиғи физикалық құбылыстар мен заттар. Мұндай қорлар күн энергиясы, жел энергиясы, қозғалыстағы су энергиясы, жер қойнауының энергиясы.

Таусылатын табиғи қорлар бұл ұзақ мерзімді табиғатты пайдаланғанда мөлшері мен сапасы өзгеретін табиғи физикалық құбылыстар мен заттар(мұнай, көмірруда т.б).

Салыстырмалы таусылмайтындарға өсімдіктер әлемі, жануарлар әлемі, топырақтың құнарлығы.

Үшінші белгі ол қорлардың орнының толыға алатындығы. Осы белгі бойынша қорлар:

- өзіндік орнын толтыра алатын (өсімдік пен жануарлар әлемі, микроАғзаов әлемі);

- өзіндік орнын толтыра алмайтын (қазба байлықтар);

- салыстырмалы өзіндік орнын толтыра алатын (құнарлы топырақ, кесілген ағаш).

Адамдар табиғи қорға жатпайды, олар табиғи қорды пайдаланады.

40 .Биосферада тұрақсыздықтар болуының антропогендік факторлары

Антропогендік фактор – адамның қызметі әрекетінен жаңа түрде туындайтын факторлар. Адамның шаруашылық іс-әрекеті салдарының қоршаған ортаның кейбір жерлерінің өзгерені соншалық. Табиғи құрауыштарының байланысы басқа болып, бұрынғы кешендермен салыстырғанда жаңа кешендер қалыптасады.
Антропогендік факторларға өнеркәсіп индустриясының барлық салалары, көлік, ауыл, орман шаруашылығы, энергетика, атом қаруын сынау, мұнай, газ және тау кен өндірісі салалары. т.б. жатады.Тек өндірістік кәсіпорындарының ғана қоршаған ортаға әсер етіп ластануын мынадай негізгі түрлерге бөлуге болады: шикізат материалдар, құрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтар, өнімдер, атмосфераға таралатын(газ, бу, ауа тозаңы),энергетикалық шығарындылар, шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, жарық,электромагниттік өріс,лазерлі сәулелер,иондағыш шығарындылар т.б.Антропогендік факторлар әсерінің артуынан күрделі экологиялық проблемалар; парник эфектісі, қышқыл жаңбыр, ормансыздандыру, ядролық қыс, озон қабатының жұқаруы мен тесілуі, шөлейттену т. б. атмосфераға антропогендік тікелей немесе жанама түрде болуы мүмкін.

Жер бетінің қасиеті мен сипатамасының өзгеруі жер атмосфера энергиялық жүйесіндегі алмасу процестеріне,альбедо шамасына, атмосфераға өтетін шығындыққа әсерін тигізеді.

Ал, тікелей әсерге мысал ретінде өндірістен шығатын тастанды заттектерді, күлді, металл оксидтері мен тұздарын, күкірттің газды қосылыстары, аммиакты, көмір сутектерін, радиоактивті газдарды, шаңдарды, озонды, суктекті қосылыстарды және тозаңды келтіруге болады.

41. Тұрақты дамуды сақтаудың халықаралық бірлесуі. Тұрақты даму анықтамасы қоршаған орта мен даму бойынша 1987 ж Халықаралық комиссия жасаған «Біздің ортақ болашақ» атты баяндамада берілді. Тұрақты даму анықтамасы былай қорытындыланды «осы күнгі сұранысты қамти отырып, болашақ ұрпақтарды да өз сұранысын қамтамассыз ете алатындай даму».

Үш жыл өткеннен кейін мынандай толықтама жасалды «Тұрақты дамуға талап - табиғи қорларды және жүйелерді жеткілікті түрде бұзбай, болашақта да экономикалық пайда табатындай сақтау».

Рио-де-Жанейрода 1992 ж. өткен Жер планетасы мәселелерін қарастырған жоғарғы деңгейдегі конференцияда «XXI ғасырдың күн тәртібі» деп аталатын жоспар қабылданды.
Заңдарды қайта құру мәселелері бойынша басқа халықаралық жобалармен өзара кеңес беру және материалдарға экспертиза жүргізілді:

- ҚР мен Алматы қаласындағы қалдықтарды басқару жүйесі бойынша және БҰҰ ТД жобасы және Чехиямен;

- БҰҰ ТД жобасымен глобалды конвенциялардың потенциялын бағалау бойынша;

- БҰҰ ТД жобасымен ИУВР бойынша;

- Астана қ. ТД стратегиялық жобасының экологиялық компоненті бойынша бөлімді редакциялау;

- ОА РЭО жобасымен Іле-Балқаш бассейнін экожүйелік басқару бойынша..

Тұрақты дамудың негізгі бағдарламасы адам өмірінің сапасын арттыру. Ол үшін адам өмірінің сапалық критерилерін, бағалануын қайта қарап, өзгерту керек.

42. Табиғи ресурстар және рационалды пайдалану

Табиғатты қолдану. Табиғатты қолдану – бұл адамның өмірін қамтамассыз етуі үшін қоршаған ортаның заттары мен құбылыстарын пайдалануы. Адамның табиғатты қолдануы төрт түрлі формада жүреді: өмірін қамтамассыз ету, шаруашылық-экономикалық, денсаулықты түзеу, мәдени.

Адамның табиғатты қолдану формалары екі түрде жүзеге асады: жалпы және арнайы табиғатты қолдану.

Жалпы табиғатты қолдану ешқандай рұқсатты талап етпейді (суды, ауаны пайдалану). Арнайы табиғатты қолдану мемлекеттік рұқсатты талап етеді.

Ал шаруашылықты жүргізу нәтижелері негізінде табиғатты қолдану тиімді және тиімсіз деп бөлінеді.

Табиғатты тиімсіз пайдалану табиғи қорлардың азаюына, экожүйедегі тепе теңдіктің бұзылуына, ал ең соңында экологиялық дағдарыс пен катастрофаға алып келеді.

Бұның бәрі басшылардың қызықпаушылығынан, экологиялық мәдениеттің төменділігімен, экологиялық процесстерді жете білмеуінен, қоршаған ортаны қорғаудың принциптерін білмеуден туындайды.

Табиғатты тиімді пайдалану мына ерекшеліктермен сипатталынады:

1) Табиғат қорларын пайдалану оны толықтырып отырумен бірге жүруі керек (орны толатын қорлар үшін);

2) Табиғат қорларын кешенді пайдалану;

3) Табиғат қорларын қайталап пайдалану;

4) Табиғатты қорғайтын шаралар жүргізу;

5) Қоршаған табиғи ортаға антропогендік әсерді азайту үшін жаңа технологияларды енгізіп отыру.

43. Тұрақты даму деңгейлері: локалды, аймақтық, ұлттық, халықаралық, глобалдық. Тұрақты даму факторлары: экологиялық, экономикалық, әлеуметтік.

Қазақстанда да экологиялық тұрақты даму бағдарламасы жүзеге асырылуда. Бағдарлама келесі бағыттарды қамтиды:

Тұрақты даму мақсатында қоршаған ортаны басқару жүйесін жетілдіру. Бұл бағытта экологиялық жобалар өз ара үйлестіріледі және «ҚР кедейшіліктен арылу бағдарламасымен» байланыстырылады, аймақтық қоршаған ортаны қорғау іс әрекеттер жоспары, сонымен бірге Біріккен Ұлттар Ұйымы тарапында жүзеге асырылатын «Экономикалық дамудың жетістіктеріне шолумен» де байланысты орындалады. Жоспарлы түрде жергілікті,әкімшілік, ұлттық және халықаралық тұрғыдағы тұрақты дамумен байланысты жүргізілетін бағдарламалар мен жобалар мониторингі де орындалып отырады.

Тұрақты даму үшін байланыстар орнату. Бұл бағыттың негізгі идеясы әртүрлі секторлар арасындағы тосқауылдарды тұрақты даму үшін жою болып табылады. Қазақстанның «Күн тәртібі – 21» жобалары сала аралық және сектор аралық сипатымен ерекшелінеді, мысалы:

- Іле-Балхаш бассейінінің тұрақты дамуы;

- экологиялық туризм, тұрақты қалалар мен елді мекендер, экологиялық таза үйлер салу,толықтырылып отыратын энергия көздері;

- биосфералық қорларды сақтау, экология- экономикалық аумақтар, ғылыми бау бақшалар;

- әлемдік стандарттарға көшу, жалпылай сапаны басқару;

- экологиялық іскерлікті арттыру;

- тұрақты даму заңын дайындап, қабылдау.

44. Тұрақты даму принциптері және стратегиялары:Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясы, Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық жоспары, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық даму стратегиясы, Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға дейінгі экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы қабылданды, Қазақстан Республикасының тұрақты даму жөніндегі кеңесі және «Қазына» тұрақты даму қоры» АҚ құрылды.

Тұрақты даму келесі принциптерге негізделеді:

- табиғатпен гармонияда болу және баянды өмір сүру құқығын сақтау;

- дамудың бөліп алынбайтын құрамасы қоршаған ортаны қорғау;

- жайлы қоршаған ортамен қазіргі және болашақ ұрпақтарды да қамтамассыз ету;

- халықтар арасындағы өиір сүру деңгейіндегі алшақтықты, кедейлер мен байлар арасындағы теңсіздікті азайта отырып жою;

- табиғатты қорғау туралы заңдылықты жетілдіру;

- тұрақты даму принциптеріне қайшы келетін өндіріс пен сұраныстарды жою.

Тағы үш өз ара келісілген және тарихи маңызы зор құжаттар да қабылданды:

1 қоршаған орта мен даму туралы Декларация;

2. барлық ормандардың тұрақты дамуын, басқарылуын және сақталуын белгілейтін глобалды консенсус туралы құжат;

3. XXI ғасырдың күн тәртібі, немесе 21 күн тәртібі.

45. Биосфера және оның тұрақтылығы

Биосфера биос – өмір және тіршілік, «Sphaira» (сфера) – шар, қоршаған орта деген сөздерінен алынған, яғни жер шарындағы адамзаттың, жан-жануарлардың, өсімдіктердің және басқа тірі ағзалардың тіршілік ететін ортасы деген мағына береді.

Бұл терминді 1875 жылы бірінші рет Австрияның атақты геологы Э. Зюсс ғылымға енгізді. Бірақ биосфера және оның жер бетінде жүріп жатқан процестері туралы ілімнің негізін салған академик В.И. Вернадский болды. Осы ілім бойынша, биосфера +50 %-дан – 50 % -ға дейін температурасы болатын термодинамикалық қабат болып саналады. Биосфера негізінен үш қабаттан құрылады. Олар: атмосфера (газ күйіндегі), гидросфера (су), литосфера (қатты) қабаттар (5 сурет)

Атмосфера жер шарын түгелден орап тұрады. Ол гректің «atmos» - бу, «sphairi» (сфера) сөзінен шыққан. Оның қалыңдығы 100 км-ге дейін жетеді. Атмосфераның негізгі құрамында оттегі (20,95 %), аргон (1,28 %), азот (75,50 %), және басқадай газдар кездеседі\

Гидросфера – табиғи су қоймаларынан (мұхиттардан, теңіздерден, көлдерден, өзендерден) құралады. Бұл құрлықтың 70 % алып жатыр. Гидросфераның ауданы 400 млн. шаршы км.

Литосфера – жердің қатты қабаты. Ол екі қабаттан құралған. Үстіңгі қабаты граниттен, оның қалыңдығы 10 км-ден 40 км-ге дейін жетеді. Ал астыңғысы базальттан тұрады. Қалыңдығы 30-80 км.

Жоғарыда айтылғандай минералды қабаттардан басқа, жерді ерекше тағы бір қабат – биосфера қоршап тұрады. Ол тірі ағзалар тараған аймақтардың бәрін қамтиды. Биосфераның пайда болуымен бірге, жер бетінде тірі ағзалар өсіп-өніп, сыртқы қоршаған ортаның эволюциялық дамуына сәйкес қалыптасады. Биосфера теңіз тереңінен бастап, тау жоталарының шыңдарына дейін бүкіл құрғақ жерді алып жатыр. Гидросферадағы биосфераның шегі 11 км-ге дейінгі тереңдікке жетеді. Теңіз жануарлары және өсімдіктері (қызыл, жасыл, қоңыр балдырлар) үшін су өте қолайлы орта. Таза, мөлдір болғандықтан күн сәулесі оның 200 метр тереңдігіне дейін тарайды. Бұдан кейінгі судың қабаттарын мәңгілік қараңғылық басып тұрады. Мұндай қабаттарда да тіршілік ететін ағзалар болады.

46. Түр экологиясы – аутоэкология. Аутоэкология -түр өкілінің оны қоршаған табиғи ортамен байланысын зерттейді, жалпылама экологиялық факторлардың жеке ағзаға әсерлерін және оның оған жауабын да зерттейді.

Биосфера түрлілігінің негізгі көзі – бұл тірі ағзалардың тіршілігінің нәтижесі. Ағза мен оны қоршаған тірі емес орта арасында үзіліссіз зат алмасу жүреді. Биосферада 2 миллионнан астам тірі ағза бірлестіктері бар. Көптеген бірлестіктер өзіне миллиондаған жеке түрлерді енгізген, олар кеңістікте белгілі бір заңдылықпен таралған. Әрбір түр қоршаған ортамен өзінше байланыста болады.

Биосфера аумағында негізгі төрт тіршілік ортасы бар, олар: су, жер беті, топырақ және тірі ағза құраған орта.

Әрбір ортада өзінің биотасы (тірі ағзалар жиынтығы) бар, ол өз тіршілігің жасайды. Кез келген тірі ағза өзі тіршілік ететін ортаның экологиялық шарттарына ыңғайланады.

Табиғи орта ұғымына тірі және тірі емес табиғаттың барлық жағдайлары кіреді. Табиғи орта тура немесе жанама түрде биотаның қасиеттері мен тіршілік жағдайына әсер етеді.

47. Тұрақты даму анықтамасы қоршаған орта мен даму бойынша 1987 ж Халықаралық комиссия жасаған «Біздің ортақ болашақ» атты баяндамада берілді. Тұрақты даму анықтамасы былай қорытындыланды «осы күнгі сұранысты қамти отырып, болашақ ұрпақтарды да өз сұранысын қамтамассыз ете алатындай даму». Үш жыл өткеннен кейін мынандай толықтама жасалды «Тұрақты дамуға талап - табиғи қорларды және жүйелерді жеткілікті түрде бұзбай, болашақта да экономикалық пайда табатындай сақтау». Рио-де-Жанейрода 1992 ж. өткен Жер планетасы мәселелерін қарастырған жоғарғы деңгейдегі конференцияда «XXI ғасырдың күн тәртібі» деп аталатын жоспар қабылданды.

48. Тұрақты дамудың негізгі бағдарламасы адам өмірінің сапасын арттыру. Ол үшін адам өмірінің сапалық критерилерін, бағалануын қайта қарап, өзгерту керек. Сонымен қатар материалдық емес бағалымдарды енгізу, олар: жеке қауіпсіздігін арттыру, білім сапасын арттыру, емдеу сапасын жақсарту, мәдени деңгейін көтеру, информацияны алу жолдарын көбейту, ыңғайлы қоршаған ортаны жасау.

Тағы да бір критерий – қоршаған ортаға антропогендік зиянды әсерді азайту.

Тұрақты даму келесі принциптерге негізделеді:

1) табиғатпен гармонияда болу және баянды өмір сүру құқығын сақтау;

2) дамудың бөліп алынбайтын құрамасы қоршаған ортаны қорғау;

3) жайлы қоршаған ортамен қазіргі және болашақ ұрпақтарды да қамтамассыз ету;

4) халықтар арасындағы өиір сүру деңгейіндегі алшақтықты, кедейлер мен байлар арасындағы теңсіздікті азайта отырып жою;

5) табиғатты қорғау туралы заңдылықты жетілдіру;

6) тұрақты даму принциптеріне қайшы келетін өндіріс пен сұраныстарды жою.

Тағы үш өз ара келісілген және тарихи маңызы зор құжаттар да қабылданды:

1 Қоршаған орта мен даму туралы Декларация;

3. XXI ғасырдың күн тәртібі, немесе 21 күн тәртібі.
сонымен қатар екі конвенция дайындалды:

1. Климаттың өзгерісі жайлы конвенция;

2. Биологиялық түрлер туралы Конвенция.

Тұрақты даму деңгейлері: локалды, аймақтық, ұлттық, халықаралық, глобалдық.

Тұрақты даму факторлары: экологиялық, экономикалық, әлеуметтік.

49. Популяциялар экологиясы – демэкология. Демэкология түрдің жекелеген өкілдерінің құрылымы мен динамикасын зерттейді.

«Популяция» терминін ғылымға алғаш 1903 ж. В.Иогансен енгізді.
Экологияда популяция дегеніміз – бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және бір территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы.

С.С.Шварцтың берген анықтамасы бойынша популяция – бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайында санын тұрақты ұстап тұруға қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдің ағзаларының элементарлық тобы.

Популяция немесе түрдің өз тіршілігінің соңына дейін мекен ететін жері және таралу аймағы ареал деп аталады.

Популяция динамикасының сипаты: көбею, өлу, тіршілік ету қисықтары, өсу жылдамдығы. Динамикалық көрсеткіштері белгілі бір уақыт ішіндегі популяция ішінде болып жатқан процесті көрсетеді:

- көбеюі – туылу арқылы белгілі бір уақыт аралығындағы жаңа жеке түрлер саны;

- популяцияның өсу жылдамдығы – бірлік уақыттағы популяцияның көбею қарқындығы. Популяцияның өсу жылдамдығы оң, теріс, нөлдік болуы мүмкін. Бұл көрсеткіш көбеюдің, өлімнің және орын ауыстырудың көрсеткіштеріне байланысты.

өлу көрсеткіші – бірлік уақыттағы популяцияның жеке түрлерінің азаю саны.

Белгілі түрдің аса көбейіп кетпеуін реттейтін физикалық және биологиялық факторлардың жиынтығы ортаның қарсылығы деп аталады. Олар: азық тапшылығы, су тапшылығы, тіршілік ортасының тапшылығы, қолайсыз ауа райы, жыртқыштар, ауырулар, паразиттер және бәсекелестік. Ал тіршілік ету қабілеттілігі биотикалдық потенциалмен анықталады, олар – көбейуі, таралу қабілеттілігі, жаңа жерлерді тартып ала алу қабілеттілігі, қорғану механизмдері, қолайсыз жағдайларға төзу қабілеттілігі.

Популяцияға әсер ететін экологиялық факторлар: биотикалық, абиотикалық және антропогендік.

50. Биосфераның пайда болуы,биосфера эволюциясы

Биосфера бірден пайда болған жоқ. Ол өте көне заманнан бері қарай күні бүгінге дейін біртіндеп дамып келеді. Биосфераның ең бірінші заманы Архей деп аталады.

Протерозой эрасы – биосфераның екінші дәуірі боп есептеледі. Бұл заман 700 млн. жыл бойына созылған. Протерозойда тірі ағзаның қарапайым түрлері тіршілік еткен.

Биосфераның Палеозой эрасы немесе ертедегі тіршілік кезеңі. Бұл дәуір шамамен алғанда бұдан 570 млн. жыл бұрын басталып, 300 млн. жылға созылған. Бұл эра кембрий, ордовик, силур, девон, карбон және пермь дәуірлері болып бірнешеге бөлінеді.

Кембрий дәуірінде барлық өсімдіктер теңіз суларында өскен. Олар көк жасыл балдырлар болатын. Силур кезеңінде өсімдіктер құрлыққа біртіндеп шыға бастап, дами түсті.

Пермь дәуірінің бас кезіндегі өсімдіктерде тас көмір дәуіріндегі өсімдіктерге ұқсас көптеген белгілер болды. Бірақ пермь дәуірінің ортасында жер бетіндегі өсімдіктерге кенет өзгеріс кірді. Ағаш тәрізді плаундар, каламиттер, папоротниктер мүлдем жойылып кетті. Бұлардың орнына жалаңаш тұқымды өсімдіктердің тұқымынан өсіп шыққан қылқандылар, цикада тәрізділер және шикгалар өсе бастады.

Мезозой эрасы немесе орта тіршілік кезеңі бұдан 135 млн. жыл бұрын басталып, 115 млн. жылдан астам уақытқа дейін созылған.

Кайназой эрасы бұдан 70 млн. жыл бұрын басталған. Осы уақыттан бері барлық эралар бойынша қазіргі кезден флораның қалыптасу процесі жүрді.

Биосфера – белсенді өмідің аумағы, Жер қабатының құрамы, құрылымы және энергетикасы өткен заман мен қазіргі кезде ағзалардің тіршілігімен байланысқан.

Ғалымдардың басым көпшілігі бойынша жердегі өмір дамуы үш этаптан тұрады:

1. биологиялыққа дейінгі - Жердің пайда болғанынан өмір пайда болғанға дейінгі аралық.

2. Биосфераның пайда болуы.

3. Ноосфераның құрылуы – ақыл ой сферасының пайда болуы (эволюция негізінде адам пайда болды).

Биосфера жердің ерекше қабығы, сондықтан біз жердің құрылысымен танысуымыз керек..

51. Биоценоздың трофикалық құрылымы: продуценттер, концументтер, редуценттер.

Биоценоз (биота) – бұл өсімдіктердің (фитоценоз), жануарлардың (зооценоз) және микроағзалардің (микробоценоз) ұйымдасқан популяциялар тобы, олар өзара байланыса отырып бірдей жағдайдағы ортада тіршілік етеді. Биотоп – бұл биоценоздың өмір сүру ортасы. Биоценоз биотоппен бірігіп биологиялық макрожүйе құрайды – ол биогеоценоз. Әрбір биогеоценозды экожүйе деуге болады, ал әрбір экожүйені биогеоценоз деуге бола бермейді. Себебі биогеоценоз – бұл экожүйенің бір бөлігі ғана.

Экожүйе – бұл бір-бірімен белгілі бір заңдылықтармен тығыз байланыста тіршілік етуші әртүрлі ағзалардың жиынтығы мен тіршілік ортасының жаңдайы.

Кез келген экожүйеде азық табу үшін әртүрлі өз ара қарым қатынастар орын алған. Оның құрамды бөліктері: фитоценоз – продуценттер (өсімдіктер), күн энергиясын қабылдау арқылы алғашқы азық қорын құрады; зооценоз – консументтер (жануарлар), екінші ретті азық қорын құраушылар; микробоценоз – редуценттер – өлі органиканы қорек қылып, оны қорыту негізінде өсімдіктер қоректене ала алатындай түрде минералды элементерге айналдырушы ағзалар. Экожүйелерде энергия азық арқылы таралады, яғни өсімдіктер жануарларға қорек, ал жануарлар бірі біріне азық, осы жалғасты азықтық тізбе (трофикалдық) дейді.

Экологиялық пирамида –продуценттер, консументтер және редуценттер арасындағы қатынастар, ол үш түрлі болады:

1. сан пирамидасы, жеке ағзалар саны;

2. энергия пирамидасы, яғни бір азық тобынан екінші азық тобына беріліп отыратын энергия мөлшері (1 сурет);

3. биомасса пирамидасы, яғни олардың құрғақ биомассасы, калориясы және жинақтаған энергиясы.

III 3,5 дж келесі консумент (мысалы, қасқыр)

II 500 дж алғашқы консумент (мысалы, қой

I 6200 дж өсімдіктер

2,6*10 дж жұтылатын күн энергиясы