2017-11-01
4712
Лексіка беларускай мовы развівалася і ўзбагачалася на працягу многіх стагоддзяў. Паводле паходжання яна падзяляецца на дзве групы: спрадвечна беларуская і лексіка іншамоўнага паходжання (гл.: Мал. 3.).
Мал. 3. Лексіка беларускай мовы паводле паходжання
| Лексіка паводле паходжання |
 |
|
Лексіка
  іншамоўнага
 паходжання
|   
| Іншамоўная лексіка |
| Экзатызмы |
| |||
 | |||
|
 Украпванні
|
| Варварызмы |
 | |||||||
| |||||||
| |||||||
 |
|
Агульнаславянскія словы сустракаюцца ва ўсіх славянскіх мовах (напрыклад: усходнеславянскіх (беларускай, рускай, украінскай), паўднёваславянскіх (балгарскай, славенскай), заходнеславянскіх (польскай, чэшскай)).
Гэта назвы асоб: маці, сын, сястра, брат, дзед; частак цела: глотка, калена, валасы; свойскіх жывёл: авечка, бык, карова, кабан, кабыла, конь, каза; дзікіх звяроў: воўк, ліса, заяц; птушак: бусел, галка, варона; прадметаў: калода, валун, жэрдка, вулей; раслін: асака, бяроза, ліпа; адзення, абутку: кабат (безрукаўка), кашуля; адцягненых паняццяў і з’яў прыроды: заўтра, імгла, агонь; дзеянняў, стану: ісці, гаварыць, маўчаць.
|
|
|
Агульнаўсходнеславянскія словы – з’яўляюцца здабыткам трох блізкароднасных моў: беларускай, рускай, украінскай: валачобнік, вяроўка, блёкат, бугор, засень, бязь, вулка, загана і інш.
Уласнабеларускія словы – складаюць самабытнасць і непаўторнасць беларускай мовы: вадзянік, ільнішча, каліва, чарніцы, векапомны, красамоўства, спаконвечны і інш.
Усе словы, якія беларуская мова захавала з перыяду агульнаславянскага, агульнаўсходнеславянскага адзінства, а таксама ўласнабеларускія, называюцца спрадвечна беларускімі, бо карысталіся імі носьбіты беларускай мовы здаўна – спрадвеку.
Акрэсліць час узнікнення спрадвечна беларускіх слоў, выявіць іх сувязі з блізкародаснымі мовамі дапамагаюць слоўнікі(“Этымалагічны слоўнік беларускай мовы”, “Гістарычны слоўнік беларускай мовы”.
Запазычаная лексіка – гэта вынік эканамічных, палітычных і культурных сувязей з іншымі народамі, а таксама цесных моўных кантактаў:
са славянскіх моў: - русізмы: аплот, аказаць, бальшавік, дзекабрыст, саратнік
і інш.;
- украінізмы: боршч, журыцца, чупрына і інш.
з неславянскіх моў: грэцызмы: акіян, этап, эпоха;
лацінізмы: акварыум, агітатар;
германізмы: штык, шпіль;
галіцызмы: суфлёр, пляж, сурвэтка і інш.
|
|
|
Экзатызмы – словы і выразы, якія запазычаны з малавядомых моў, звычайна неіндаеўрапейскіх, і ўжываюцца для надання мове асобага каларыту (цюркізмы, арык, кішлак, джыгіт) (Сцепанчук, 2002, 13).
Украпванні – гэта словы ці цэлыя выразы з якой-небудзь мовы, што захоўваюць сваю іншамоўную форму без усялякага змянення або транслітарыравана (warum? – з нямецкай – чаму?; white witch – з англійскай – белая ведзьма) (Сцепанчук, 2002, 13-14).
Варварызмы – іншамоўныя словы ці выразы, якія ў выніку афектацыі атрымоўваюць больш ці менш рэгулярнае ўжыванне ў мове – рэцэптары, але не засвойваюцца ў ёй да канца, часцей за ўсё ў сувязі з цяжкасцямі граматычнага засваення (сэ ля ві – з французскай – такое жыццё; о’кэй – з англійскай – усё добра, Dum spiro, spero – з лацінскай – пакуль дыхаю, спадзяюся) (Сцепанчук, 2002, 14).
Асноўныя прыметы запазычаных слоў наступныя:
1) наяўнасць у слове ф: фарба, шафа, фасоля, Фёдар, Соф′я;
2) пачатковыя э, о і непрыставачнае а: эра, Эма, ода, опера, атака, Аляксей;
3) спалучэнні ге,ке, хе ў корані: агент, кельма, схема, Яўген;
4) спалучэнні бю, вю, кю, мю, пю, фю ў корані: бюро, рэвю, кювет, капюшон, камюніке, фюзеляж;
5) спалучэнні двух галосных у корані: аул, ідэал, дуэт, гуаш;
6) цвёрдасць зычных д і т у спалучэннях дэ, ды, тэ, ты: дэтэктыў, дывідэнт, дыфтэрыя, дыван, дысцыпліна, медыцына, Атэла, Адэса, тыгр;
7) прыстаўкі а-, ант(ы)-, архі-, контр-, рэ-, дэ-, дыс-, амфі- і інш.: амаральны, антыцыклон, архіважны, контрмера, рэфармацыя, дэгазацыя, дыспрапорцыя, амфітэатр;
8) суфіксы -ізм, (-ызм), -іст (-ыст), -ір (-ыр) і інш.: арганізм, сацыяліст, капіраваць.
Лінгвістычнае запазычанне заўсёды было нармальнай функцыяй лінгвістычнага жыцця любой мовы. Гэта даволі працяглы моўны працэс, вынікам якога з’яўляецца паступовае засваенне слоў і структурных элементаў адной мовы іншай. Апраўданае выкарыстанне слоў іншамоўнага паходжання, правільнае іх асваенне не толькі не парушае нацыянальнай самабытнасці беларускай мовы, але і ўзбагачае яе лексічную сістэму.
9. ЛЕКСІКА БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ ПАВОДЛЕ СФЕРЫ ЎЖЫВАННЯ
Лексіка сучаснай беларускай мовы ў залежнасці ад сферы ўжывання падзяляецца на агульнаўжывальную лексіку (пашыраную ва ўсіх без выключэння сферах грамадскага жыцця) і лексіку абмежаванага ўжывання (ужывальную пераважна ў межах пэўнай прафесіі, галіны навукі, асобнай групы людзей). Да лексікі абмежаванага ўжывання адносяцца спецыяльная лексіка (наменклатура, прафесіяналізмы і тэрміны), дыялектная лексіка, жаргонная лексіка і аргатычная (гл.: Мал. 4.).
Мал. 4. Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання
| Лексіка паводле сферы ўжывання |
| Агульнаўжывальныя словы |
| Словы абмежаванага ўжывання |
 |
| Спецыяльная лексіка |  Дыялектная лексіка
|
| Жаргонная лексіка |
| Аргатычная лексіка |
| Тэрміны |
| Намен-клатура |
| Прафе- сіяналізмы |
Наменклатура – гэта сукупнасць уласных імёнаў і назваў, прысвоеных разнастайным рэаліям і аб’ектам навукі і тэхнікі (лазер “Дыполь”, Стрымер-499, супер-камп’ютэр “Скіф”).
Прафесіяналізмы – гэта спецыяльныя словы і выразы, якія ўжываюцца ў маўленні прадстаўнікоў пэўных прафесій (будаўнікоў, шахцёраў, пчаляроў і інш., напрыклад: бучы, таптухі, кашалі, крыгі – назвы розных прылад для лоўлі рыбы; майна, віра – у будаўнікоў і г.д.). Значэнні гэтых слоў не ўключаюцца ў слоўнік.
Тэрміны (лац. terminus – мяжа) – словы або словазлучэнні, якія абазначаюць пэўнае паняцце ў галіне навукі, тэхнікі, культуры (інтэграл, сінус – у матэматыцы, марфема, прыслоўе – у мовазнаўстве і г.д.).
Дыялектызмы – гэта словы, якія бытуюць у пэўных гаворках на пэўнай тэрыторыі і не ўваходзяць у склад літаратурнай мовы (картопля – бульба, тавар – карова на Палессі і г.д.).
|
|
|
Жарганізмы (фр. jargon – умоўная гаворка) – гэта сукупнасць слоў, зразумелых вузкаму колу людзей, аб’яднаных пэўнымі інтарэсамі (“дзед” – салдат апошняга году службы, “хвост” па лабах, атрымаць “пару” у студэнтаў і г.д.).
Аргатызмы (франц. argot. – замкнуты, нядзейны) – спецыяльны моўны код, незразумелы для іншых людзей, адна з разнавіднасцей жаргоннай лексікі, умоўная, тайная мова, характарызуецца вузкаспецыяльнай накіраванасцю, штучнасцю і засакрэчанасцю (чуха – хачу, шывар – тавар, бан – вакзал).
У Расіі і ў Беларусі аргатычная лексіка пачала складвацца ў другой палавіне ХІХ ст.
Паводле ступені ўжывальнасці лексіка беларускай мовы падзяляецца на актыўную і пасіўную (гл.: Мал. 5.).
Большасць слоў беларускай мовы адносіцца да актыўнай лексікі. Гэта словы агульнавядомыя і шырокаўжывальныя. Пасіўную лексіку складаюць словы, якія носьбіты мовы ўжываюць рэдка. Гэтыя лексемы маюць адценне ўстарэласці або навізны.
ЛЕКСИКА СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ падзяляецца на:
ЛЕКСІКАГРАФІЯ
Лексікаграфія (грэч. lexikos- які датычыць слова і grapho- пішу) раздзел мовазнаўства, які займаецца тэорыяй і практыкай складання слоўнікаў.
У развіцці слоўнікавай справы на Беларусі вучоныя вылучаюць тры перыяды: даслоўнікавы, ранні слоўнікавы і перыяд развітой лексікаграфіі.
У даслоўнікавы перыяд (XIII – XV стст.) працамі, блізкімі да лексікаграфічных, былі гласарыі, або словапаказальнікі, – вытлумачэнні асобных “цяжкіх” слоў старажытнага тэксту, якія выносіліся на палі рукапісу. Вядомы рускі гласарый, датаваны 1282 годам, які апісваў 174 старажытнарускія, грэчаскія і старажытнаславянскія словы.
Другі перыяд пачынаецца тады, калі глосы дзеля зручнасці збіраюць у спецыяльныя рукапісныя зборнікі (гласарыі), якія называліся ў той час лексіконамі. Самыя раннія слоўнікі ўсходніх славян – старабеларускія і стараўкраінскія працы – гэта “Лексіс” Л. Зізанія (1596) і “Лексіконъ” П. Бярынды (1627). Яны мелі перакладны характар.
Са станаўленнем нацыянальнай літаратурнай мовы пачынаецца перыяд развітой беларускай лексікаграфіі. Сучасная слоўнікавая справа падзяляецца на тэарэтычную і практычную лексікаграфію, размежаванне якой адбылося яшчэ ў ХІХ ст., калі з’явіліся першыя рэцэнзіі і гісторыка-тэарэтычныя работы пра слоўнікі Л. Зізанія, П. Бярынды.
|
|
|
Усе слоўнікі падзяляюцца на энцыклапедычныя і лінгвістычныя.
У энцыклапедычных (грэч. encyclopedia – кола ведаў) слоўніках (энцыклапедыях) даюцца навуковыя звесткі пра гісторыю, прыроду, насельніцтва, выдатных дзеячаў, эканоміку, навуку, асвету, культуру, мастацтва, літаратуру, змяшчаюцца каляровыя і чорна-белыя фотаздымкі, малюнкі, рэпрадукцыі, карты, схемы. У энцыклапедыях апісваюцца прадметы, з'явы, якія абазначаюцца словамі; гэта звычайна назоўнікі (агульныя і ўласныя, часткова тэрміны). Энцыклапедыі як слоўнікі даведачнага характару бываюць аднатомныя і шматтомныя, словы ў іх размяшчаюцца ў алфавітным ці тэматычным парадку, напрыклад «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя» ў 12-ці тамах (скарочана БелСЭ, 1969—1975), «Беларуская ССР. Кароткая энцыклапедыя» (1978—1981) у 5-ці тамах (КЭ БССР), «Энцыклапедыя прыроды Беларусі» (1983—1986) у 5-ці тамах, «Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі» (1984—1987) у 5-ці тамах, «Этнаграфія Беларусі» (1989); выдадзены персанальныя энцыклапедычныя даведнікі «Янка Купала» (1986) і «Францыск Скарына і яго час» (1988) і інш.
Л і н г в і ст ы ч н ы я (лац. lingua – мова) слоўнікі апісваюць значэнні слоў, іх ужыванне, напісанне, вымаўленне, утварэнне, паходжанне. Тут усе словы падаюцца ў алфавітным парадку, пры іх ёсць граматычныя і стылістычныя паметы. Каб паказаць адрозненне лінгвістычных слоўнікаў ад энцыклапедычных, параўнаем слоўнікавыя артыкулы на тое самае слова з БелСЭ (т. 2) і школьнага «Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы».
Лінгвістычныя слоўнікі бываюць аднамоўныя, двухмоўныя і шматмоўныя.
Двухмоўныя і шматмоўныя лічацца перакладнымі слоўнікамі, бо ў іх словы адной мовы тлумачацца, перакладваюцца словамі іншай мовы ці іншых моў. Цяпер для перакладу выкарыстоўваюцца акадэмічныя “Руска-беларускі слоўнік” у 2-х тамах, скарочана РБС (2-е выд., 1982), “Беларуска-рускі слоўнік” у 2-х тамах, скарочана БРС (2-е выд.,1988-1989), “Падручны польска-беларускі слоўнік”, скарочана ППБС (Варшава, 1962), “Украінска-беларускі слоўнік” В.П. Лемцюговай, скарочана УБС (1980), “Англа-беларуска-рускі слоўнік”, скарочана АБРС (1989), “Нямецка-беларуска-рускі слоўнік”, скарочана НБРС (1988), а таксама школьныя “Белорусско-русский словарь” для сярэдняй школы (3-е выд., 1991) і “Русско-белорусский словарь” для сярэдняй школы (1990) С.М. Грабчыкава і інш.
У аднамоўных слоўніках падаюцца або растлумачваюцца словы адной мовы словамі той самай мовы. Сярод аднамоўных слоўнікаў вылучаюцца тлумачальныя, дыялектныя, гістарычныя, этымалагічныя, тэрміналагічныя, фразелагічныя, арфаграфічныя, марфемныя, анамастычныя, слоўнікі сінонімаў, слоўнікі мовы пісьменнікаў і інш.
У тлумачальных слоўніках раскрываюцца значэнні слоў шляхам кароткага апісання або з дапамогай сінонімаў, прыводзяцца ілюстрацыйныя прыклады (словазлучэнні або сказы) у кантэксце. Акрамя гэтага, у тлумачальных слоўніках адначасова ўказваюцца месца націску ў слове, яго граматычныя ўласцівасці, асаблівасці правапісу, стылістычная прыналежнасць, тэрміналагічныя і фразеалагічныя спалучэнні, а часам і паходжанне запазычанага слова, як, напрыклад, у акадэмічным пяцітомным “Тлумачальным слоўніку беларускай мовы” пад рэдакцыяй К.Крапівы (1977-1983) і “Тлумачальным слоўніку беларускай мовы” для сярэдняй школы А.Я.Баханькова, І.М.Гайдукевіча, П.П.Шубы (4-е выд., 1990).
Як разнавіднасць тлумачальных слоўнікаў дыялектныя (абласныя) слоўнікі змяшчаюць і растлумачваюць дыялектную лексіку, запісаную ў пэўнай гаворцы, у якой-небудзь мясцовасці Беларусі ці яе паграніччы. Ужо надрукавана каля дваццаці беларускіх дыялектных слоўнікаў.
Гістарычныя слоўнікі тлумачаць лексіку мінулых эпох, напрыклад, “Гістарычны слоўнік беларускай мовы” (вып. 1-11, А-3, 1982-1990…). Этымалагічныя слоўнікі вызначаюць паходжанне слоў, іх пачатковае значэнне і наступныя змены, напрыклад, “Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (т. 1-7.... А-М, 1978-1991...). У тэрміналагічных слоўніках тлумачацца тэрміны з пэўных галін навукі і тэхнікі (“Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў” А. Юрэвіча (1962), “Кароткі літаратуразнаўчы слоўнік” А. А. Макарэвіча (2-е выд., 1969), “Слоўнік эпітэтаў беларускай літаратурнай мовы” М. П. Пазнякова (1988), “Тэрміны, імёны, даты. Школьны гістарычны слоўнік “ Ю. М. Суворава (1971).
У фразеалагічных слоўніках тлумачыцца сэнс фразеалагізмаў і іх варыянтаў, прыводзяцца ілюстрацыйныя прыклады (цытаты), часам даецца стылістычная афарбоўка і паходжанне (“Фразеалагічны слоўнік для сярэдняй школы”Н. В. Гаўрош, І. Я. Лепешава, Ф. М. Янкоўскага (1973) і “Этымалагічны слоўнік для фразеалагізмаў” І. Я. Лепешава (1981).
У арфаграфічных і арфаэпічных слоўніках даецца правільнае напісанне і вымаўленне слоў (“Слоўнік беларускай мовы: Арфаграфія. Арфаэпія. Акцэнтуацыя. Словазмяненне” (1987), “Арфаграфічны слоўнік для сярэдняй школы” (6-е выд., 1990) М. П. Лобана і М. Р. Судніка.
Марфемныя слоўнікі дапамагаюць правільна дзяліць словы на часткі (марфемы) (гл. “Марфемны слоўнік беларускай мовы” А. Бардовіча і Л. Шакуна (2-е выд., 1989).
У слоўніках сінонімаў сабраны сінонімы і блізказначныя словы ў сінанімічныя рады, якія размяшчаюцца ў алфавітным парадку паводле пачатковых літар дамінантаў (асноўных, загалоўных слоў). У 1976 г. выйшаў з друку “Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў” М. К. Клышкі. Некаторыя сінонімы маюць стылістычныя паметы. Ужыванне кожнага сіноніма з сінанімічнага рада суправаджаецца ілюстрацыйным прыкладам у сказе з мастацкай літаратуры, фальклору. У канцы слоўнік мае індэкс (алфавітны пералік) усіх слоў сінанімічных радоў, які дапамагае лягчэй і хутчэй знайсці і падабраць патрэбны сінонім.
Слоўнікі паронімаў і амонімаў дапамагаюць правільна ўжываць і не блытаць словы з блізкім або аднолькавым гучаннем і розным значэннем як беларускай, так і рускай мовах (“Цяжкія выпадкі ўжывання блізкіх па гучанню слоў” (1977) і “Межъязыковые омонимы и паронимы” (1980) С. М. Грабчыкава, “Слоўнік цяжкасцей беларускай мовы” (1987) Г. У. Арашонкавай і В. П. Лемцюговай).
Анамастычныя слоўнікі фіксіруюць уласныя імёны, геаграфічныя назвы (“Анамастычны слоўнік твораў Якуба Коласа”(1990) Г. У. Арашонкавай, В. А. Бабковай, М. В. Бірылай і інш.). Яны бываюць антрапанімічныя і тапанімічныя. У антрапанімічных слоўніках рэгіструюцца або тлумачацца ўласныя імёны асоб, напрыклад “Слоўнік асабовых імён” М. Судніка (1965), “Беларуская антрапанімія” М. В. Бірылы (ч. 1-3, 1906-1981). У тапанімічных рэгіструюцца ўласныя геаграфічныя назвы або тлумачыцца іх паходжанне (“Слоўнік назваў населеных пунктаў Віцебскай вобласці” (1977) і “Слоўнік назваў населеных пунктаў Брэсцкай вобласці”(1980), “Слоўнік назваў населеных пунктаў Мінскай вобласці”(1981), “Слоўнік назваў населеных пунктаў Магілёўскай вобласці” (1983), “Слоўнік назваў населеных пунктаў Гомельскай вобласці”(1986) Я. Н. Рапановіча, ”Чаму так названа” (1969) і “Краткий топонимический словарь Белоруссии” (1974) В. А. Жучкевіча і інш.).
Асноўныя тыпы слоўнікаў беларускай мовы можна паказаць у выглядзе схемы (гл.: Мал. 7.) (гл.: Грыгор’ева, 1998, 104-108).
У тэрміналагічных слоўніках сістэматызуюцца і тлумачацца спецыяльныя тэрміны розных галін навукі і тэхнікі:
1.Руска-беларускі фізічны слоўнік (А.М. Каладзінскі, Д.М. Карацінская, П.У.Сцяцко; Пад рэдакцыяй Л.М. Ківача. – Гродна: ГрДУ, 1999. – 498с.).
2.Русско-белорусский математический словарь (Под редакцией Я.В.Радыно. – Минск:Высшая школа, 1993. – 239с.).
3.Русско-белорусский словарь математических, физических и технических терминов. (Под редакцией Н.Н. Костюковича. – Минск; БелЭН, 1995. – 512с.).
4.Тэрміналагічны слоўнік па вышэйшай матэматыцы для ВНУ (Сухая Т., Еўдакімава Р., Траццякевіч В., Гузень Н., – Мінск: Навука і тэхніка, 1993. - 183с.) і іншыя.
