Тураўскае княства ў IX—XI стст

________________

¹Гуревич Ф.Д. Скандинавские находки Х-XI вв. на территории Белоруссии // Сканди­навский сборник. Таллинн, 1990. № 33. С. 111-117.

²Семянчук Г. Гарадзішча "Замкавая гара" ў Браславе// Гісторыя Беларусі: жалезны век i сярэднявечча. Мн., 1997. С. 63-65.

³ Алексеев Л.В. Раскопки Древнего Браслава // КСИА. I960. Вып. 81. С. 105.

⁴Штыхаў Г.З. Гарадзішча Гарадзец на рацэМнюта//Помнікі культуры: Новыяадкрыцц). Мн., 1985. С. 174.

⁵ДучыцЛ.У. Браслаўскае Паазер'е у IX—XIV стст.: Псторыка-археалагічны нарыс. С. 86.

⁶Семенчук Г.Н. Формирование границ Полоцкой земли в XI в. // Археология и история Пскова и Псковской земли. Псков, 1990. С. 54.

⁷Алексеев Л.В. Минск и Друцк// Славяне и их соседи: Археология, нумизматика, этноло­гия. Мн., 1998. С. 13.

падзей 980 г. гэта тэрыторыя часова адыходзіць пад адміністрацыйнае кіраванне Уладзіміра, які дадаткова будуе тут крэпасць Замэчак, што паклала пачатак гораду Ізяслаўлю. Ізяслаўль пры вяртанні Ізяслава ў Полацк адыходзіць да апошняга¹. А вось су-седняя з Ізяслаўскай Менская воласць трапляе пад уладу Полацка пасля яе перадачы Яраславам Брачыславў ў 1024 г., каб замацаваць з ім саюз для супрацьстаяння Мсціславу². Уключэнне Менскай воласці ў склад Полацкага княства, безумоўна, адбылося ў час княжання Брачыс­лава, але з такой жа доляй ве-рагоднасці гэта падзея магла мець месца як у 1026 г., так i ў перыяд 1038—1044 гг., калі кіеўскі князь Яраслаў ажыццявіў некалькі паходаў супраць Літвы i яцвягаў, у якіхудзел Брачыслава дапускаецца некаторымі з навукоўцаў³. І калі лічыцца з тэзісам аб тым, што паходы Яраслава супярэчылі інтарэсам Полацка на Панямонні⁴, то зразумела, што ў першым з выпадкаў як паплечнік Яраслава па барацьбе з балтамі Брачыслаў мог атрымаць Менскую воласць у якасці своеасаблівага ўзнагароджання за ўдзел у паходах, у другім выпадку перадача Менскай воласці выглядае як жаданне пазбегнуць вайны с Полацкім княствам ва ўмовах узнікнення супярэчнасцей на Панямонні.

У 1044 г. заканчваецца перыяд княжання Брачыслава, пры якім Полацкае княства вырасла тэрытарыяльна i замацавала сваю неізалёжнасць эканамічна праз усталяванне кантролю над волакамі каля Віцебска і Усвят. 3 1044 г. пачынаецца новы этап у полацкай гісторыі, спалучаны з дзейнасцю яго сына — Усяслава Брачыславіча.

Час Усяслава Чарадзея (1044—1101). З'яўленне Усяслава Брачыславіча на палітычнай арэне XI ст. было незвычайным. Само нараджэнне князя знайшло водгук у крыніцах таго часу. У летапісе гаворыцца аб тым, што маці нарадзіла яго ад чаравання i "бысть ему язвено на главе его"³. Застаецца невядомым, якая прыкмета была ў князя на галаве, але яна падкрэслівала асаблівае становішча Усяслава сярод іншых усходнееўрапейскіх князёў таго ча­су. Гэта своеасаблівасць была адзначана i ў пазнейшай мянушцы князя — Чарадзей, якая стала вынікам міфалагізацыі сучаснікамі далейшай палітычнай дзейнасці князя.

Аналізуючы пачатковы этап княжання Усяслава Чарадзея, трэба казаць аб тым, што ён з'явіўся прадаўжальнікам палітыкі свайгобацькі. Можна таксама меркаваць, што працяг яе закрануў у першую чаргу заходні кірунак,

__________________

¹3аяц Ю.Л. Заславль в эпоху феодализма. С. 108-112.

²3аяц Ю.Л. Менская земля: этапы фармавання // Беларускі гістарычны часопіс. 1993. №З.С. 11.

³3агарулыжі Э.М. Заходняя Русь: IX—XIII стст. Мн., 1998. С. 62.

⁴Ермаловіч М. Старажытиая Беларусь: полацкі і новагародскі перыяды. С. 100.

⁵Повесть временных лет. Ч. 1. С. 168.

што знайшло ўвасабленне ва ўмацаванні ўлады Полацкага княства на тэрыторыі Ніжняга Падзвіння. Прамым адлюстраваннем гэтага працэсу трэба лічыць настугіныя факты: па-першае, даннікамі Русі ў шэрагу пісьмовых крыніц называюцца балтыйскія плямёны — латгалы, лівы, земгалы, куршы i ceлы па-другое, існаванне Герцыке (Герсіке) i Кукенойса, якія развіваюцца з ХІ—ХІГ стст. як гарады-цэнтры ніжнепадзвінскіх княстваў, што знаходзіліся ў залежнасці ад Полацка, сведчыць аб спросе каланізацыі Ніжняга Падзвіння з боку полацкай княжацкай адміністрацыі². Згодна з меркаваннем В. Булкіна, заснаванне Герцыке і Кукенойса дазволіла полацкім князям кантраляваць не толькі Ніжняе Падзвінне, але i pyx па Балтыйскім моры³.

Некаторыя з даследчыкаў, аналізуючы пахавальны інвентар, прыйшлі да высновы аб магчымасці ваенна-адміністрацыйнага пранікнення славян у Ніжняе Падзвінне ў больш ранні перыяд — у канцы X — пачатку XI ст.⁴

Э, Мугурэвіч дапускае, што землі Усходняй Прыбалтыкі ўваходзілі ў сферу данінных адносін з боку"усходнеслааянскіх князёў пачынаючы з XI ст.^э Мэтаз годна лічыць, што канчатковае афармленне данінных адносін з боку Полацка ў дачыненні ніжнейадзвінскіх балтаў адбылося ў XI ст. i толь-Ki пасля замацавання Брачыславам славяна-балцкай мяжы i заснавання Усяславам Герцыке i Кукенойса.

Характар падпарадкавання балтаў Ніжняга Падзвіння Полацку праяўляўся як у выплаце даніны, так i ў форме аб'яднання дружын⁶. У час княжання Усяслава Чарадзея адносіны з балцкімі плямёнамі насілі мірны, дамоўны характар, сведчаннем чаго з'яўляецца адсутнасць у старажытнарускіх летапісах звестак аб ваекных сутыкненнях дружыны Усяслава з балтамі. Да таго ж ажыццяўленне актыўнай знешняй палітыкі Усяславам Чарадзеем у другой палове XI ст. было б немагчымым пры існаванні пагрозы з боку балцкіх плямён, што вымагала б неабходнасць канцэнтрацыі дружыны на заходнім рубяжы Полацкага княства. Паражэнне полацкіх войскаў, нанесенае ім земгаламі ў 1106 г., калі загінула каля 9 тыс. палачан⁷, сведчыць на карысць таго, на колькі значныя ваенныя сілы магло адцягнуць супрацьстаянне балтам ва ўмовах вайны. Падтрыманне міру з балтамі стала вынікам працягу Усяславам балцкай палітыкі Брачы слава, якая грунтавалася на двух прынцыпах — захаваіші мірных адносін з балтамі і распаўсюджанні на балцкую тэрыторыю дамоўна-данінных адносін.

У першыя два дзесяцігоддзі свайго княжання Усяслаў не ўносіў змен і ў паўднёвы напрамак палітыкі Брачыслава, развіваючы мірныя стасункі з Кіеўскім княствам, палітычная стабільнасць i моц якога да 1054 г. падтрымлівалася Яраславам Мудрым, a пазней Ізяславам, які са сваімі братамі Усеваладам i Святаславам не дапускаў міжкняжацкіх усобіц і ў ваенных справах выступау з імі заадно. Да хаўрусў з' паўднёварускімі князямі быў прыцягнуты i Усяслаў Чарадзей, які прыпяў удзел у 1060 г. у сумесным пераможным паходзе з імі супраць торкаў.

Для нас застаюцца невядомымі ўмовы, на якіх полацкі князь згадзіўся выступіць у сумесным паходзе. Некаторыя з даследчыкаў не адмаўляюць у магчымасці перадачы Усяславу паўднёварускімі князямі Копысі і Оршы,

_____________

¹Ипатьевская летопись // ПСРЛ. Т. 2. С. 293.

²Штыхов Г.В. Города Полоцкой земли (IX-X1II вв.). С. 60-62.

³Булкин В. А. Герцике и Кукенойс (к постановке проблемы) // Генезис и развитие феода­лизма в России. С. 133.

⁴Казакова Н.А. Полоцкая земля и прибалтийские племена в X — начале XIII века // Про­блемы истории феодальной России. Л., 1971. С. 85.

⁵Мугуревич Э.С. Восточная Латвия и соседние земли в X—XIII вв. Рига, 1965. С. 94.

⁶Дучыц Л.У. Браслаўскае Паазср'еўІХ—XIV стст.: Псторыка-археалапчны л ары с. С. 85.

⁷Повесть временных лет. С. 388.

якія належалі Смаленскаму княству¹. Асноўным аргументам на карысць гэтага з'яўляецца тое, што ў 1116 г. Оршa i Копысь былі адваяваны паўднёва-рускай кааліцыяй у Менскага княства, якое ў другой палове XI ст. уваходзіла ў склад Полацкай зямлі. У дачыненні Оршы i Копысі ў гэты час магчыма сцвярджаць, што яны з'яўляліся неўмацаванымі населенымі пунктамі², якія займалі стратэгічнае палажэнне на Дняпры. Але аб ix уключэнні ў склад По­лацкага княства ні адна з летапісных крыніц не паведамляе.

Палітычная стабільнасць Полацкага княства ў гэты час абумовіла тэрытарыял ьны рост самога Полацка. К сярэдзіне XI ст, адбываецца перанос дзядзінца Полацка з гарадзішча на р. Палаце да Верхняга замка (узвышша), змешчанагаў сутоцы Заходняй Дзвіны i Палаты. Згодназ высновай С. Тарасава, распаўсюджанне на Верхні замак функций дзядзінцаяк цэнтра горада адбылося не раней 50-х гадоў XI ст.³ Прыкладна ў гэты час началося i будаўніцтва Сафійскага сабора — як адлюстраванне моцы дзяржавы i незалежнасці Полацкага княства. Усе гэтыя мерапрыемствы вымагалі значных матэрыяльных выдаткаў, што, безумоўна, паўплывала на мірны характар палітыкі Полацкага княства ў 50-я — пачатку 60-х гадоў XI ст.

1065 годстаў паваротным у палітычнай гісторыі Полацкага княства, Гэтым годам датуецца ваенны паход Усяслава Чарадзея на Пскоў, што азначала пераход Полацкага княства ад мірнага суіснавання з суседзямі даваси-ных адііосін. У леташсе гэта знайшло адлюстраванне ў трапным выразе: "За-ратйёя Всеславь сын Брячиславль Иолотьский..."⁴

Гісторыкі да гэтага часу спрачаюцца наконт прычын агрэсіўных дзеянняў Полацка. Можна прывесці некалькі меркаванняў, каб даць уяуленне аб рознасці падыходаў да вырашэння гэтага пытання. Так, С. Тарасаў сцвярджае, што ваенныя дзеянні 1065—1066 гг. з боку Усяслава Чарадзея з'яўляліся заступніцтвам за правы князёў-сірот, якія прыходзіліся полацкаму князю пляменнікамі i былі абдзедены Яраславічамі пры вырашэнні пытан­ня аб спадчыннасці Смаленска⁵. Не згодны з падобным пыдаходам Ю. Заяц падкрэслівае, што Усяслаў у дадзенай сітуацыі дзейнічаў у інтарэсах полац­кага купецтва i баярства, якое жадала атрымаць уладанні на Дняпры, i пa прыватных меркаваннях уключыўся ў барацьбу за права княжання ў Кіеве⁶.

Аднак выказаныя версіі не могуць растлумачыць прычыны паўночнай накіраванасці паходаў Усяслава спачатку на Пскоў, а потым на Ноўгарад. Гэта не выглядае як заступніцтва за чые-небудзь правы i зусім не стасуецца з жаданнем замацавацца на Дняпры, куды ў іншым выпадку і былі б накірава-ны паходы. Не ўяўляецца натуральным i памкненне Полацка далучыць да сябе два паўночныя княствы. Можна зрабіць дапушчэнне, што выправы i ю-лдщсага князя на Пскоў у 1065 г. i на Ноўгарад у 1066 г. мелі над сабой экана-мічны шта'рэс і з'явіліся найбольш простым спосабам барацьбы Полоцка

Snpaub сваіх паўночнаеўрапейскіх гандлёвых канкурэнтаў. Менавіта праз оўгарад i Пскоў ва Усходнюю Еўропу ішоў асноўны паток заходнееўра-пейскіх дынарыяў. У другой палове XI ст. гэтыя гарады з'яўляліся самымі актыўнымі ўдзельнікамі гандлю з Заходняй Еўропай. Манапалізацыя Ноўгарадам гандлёвых паставак футра ў Заходнюю Еўропу адмоўна адбіва-

__________________

¹Ермаловін М. Старажытная Беларусь: полацкі i новагародскі перыяды. С 111; Тарасаў СВ. Парадней сёмага веку Траяна: Усяслаў Полацкі. С. 29.

²Зшорутский Э.М. Открытие в Копыси // Неман. 1973. № 1. С. 191; Лееко О.Н. Средневе­ковая Орша и ее округа (историко-археологический очерк). Орша, 1993. С. 19.

³Тарасаў С.В. Полацк IX—XVII стст.: Гісторьш і тапаграфія. С, 37.

⁴Ипатьевская летопись // ПСРЛ. Т. 2. С. 155.

⁵Тарасай С.В. Чарадзей сёмага веку Траяна; Усяслаў Полацкі. С. 31.

⁶Заяц Ю.Л. Полоцкий князь Всеслав и Ярославичи в 1065-1066 гг.; от Пскова до Белго­рода // Гістарычна-археалагічны зборнік. Мн., 1994. № 4. С. 91—92.

лася нават на кіеўскім гандлі¹. 3 другой паловы XI ст. інтэнсіўнасць наступ­ления заходнееўрапейскіх дынарыяў па Заходняй Дзвіне рэзка ўзрастае i складае 80% ад колькасці ўсіх заходнееўрапейскіх манет, знойдзеных на тэ-рыторыІ Ніжняга Падзвіння². Гэта сведчыць аб узрастанні ролі Заходняй Дзвіны ў гандлі з Заходняй Еўропай. У такіх умовах палачане, каб павялічыць гандлёвы паток па Заходняй Дзвіне, паспрабавалі змагацца з канкурэнтамі па заходнееўрапейскім гандлі шляхам рабавання ix маёмасці.

У 1065 г. Усяслаў Чарадзей з войскам нападае на Пскоў. Для настуггу на Пскоўскае княства ён выбраў зручны момант. У тэты час паўднёварускія князі былі заняты барацьбой з князем Расціславам за ўладу ў Тмутаракані. Аблога Пскова з боку полацкага войска не мела поспеха i палачане был i вымушаны вярнуцца назад³.

У сувязі з паходам Усяслава Чарадзея на Пскоў уяўляецца малаверагод-най магчымасць выступления супраць Полацкага княства літоўскіх князёў Кернуса i Пмбута ў 1065 г., з чым пагаджаюцца некаторыя з гісторыкаў⁴. Калі прааналізаваць само паведамленне, дзе ўказваецца, што літоўскія князі "...сабралі сілы свае літоўскія i жамойцкія, i пайшлі на Русь пад Браслаў і пад Полацак, i батата шкоды ўчынілі, і землі ix спустошылі, і людзей мноства ў палон павялі.,."⁵, то становіцца зразумела, што пасля такога спусташэння планаванне полацкім князем ваенных дзеянняў за сотні кіламетраў ад княс­тва спачатку пад Псковам, a потым пад Ноўгарадам было б немагчымым.

Адсутнасць суирацьдзеяння з боку паўднёварускіх князёў на паход 1065 г. схіліла Усяслава Чарадзея да ваеннай выправы на Ноўгарад у 1066 г, Згадка ў летапісе аб ваенным паражэнні наўгародскага князя Мсціслава Ізяславіча ў бітве на р. Чарэсе i бегстве яго ў Кіеў стала звязвацца гісторыкамі з перамогай Усяслава ў 1066 г. над наўгародскім войскам⁶. Пасля разгрому наўтародцаў Усяслаў бесперашкодна авалодаў Ноўтарадам, аб чым у "Аповесці аб мінулых часах" сказана лаканічна: "Заратися Всеславь, сын Брячиславль, Полочске и зая (захапіў) Новгородь". Захоплены Ноўгарад быў разрабаваны, у палон былі ўзяты жанчыны i дзеці, a з Сафійскага сабора зняты званы i панікадзілы⁷. Гэта рабаванне было такім памятным, што нават узгадвалася ў пісьмовых крыніцах ад поена полацка-наўгародскага канфлікту, які меў месца ў 1178 г.⁸ Катастрафічны характар для наўгародцаў гэта падзея мела яшчэ i таму, што палачане падпалілі горад, як аб гэтым паведамляюць пскоўскія летапісцы. Пажар 1066 г. прасочваецца i археалагічна. У 23-м ярусе (1055—1076) Нярэўскага раскопу (на тэрыторыі Ноўгарада XI ст.) назіраецца наибольшая колькасць спаленых пабудоў за храналагічны прамежак з 972 па 1194 г.⁹ Такім чынам, усе прыведзеныя даныя сведчаць аб рэальнасці паходу Усяслава на Ноўгарад, пасля чаго ён бесперашкодна з войскам i палонам вярнуўся ў Полацк.

Гэтыя дзеянні палачан не маглі застацца незаўважанымі з боку паўднёва-рускіх князёў, і апошнія пачалі рыхтавацца да нападу на Полацкае княства У склад антыполацкай кааліцыі ўвайшлі кіеўскі князь Ізяслаў Яраславіч, чарнігаўскі князь Святаслаў Яраславіч, пераяслаўскі князь Усевалад Яраславіч.

_______________

¹ДаркевтВ.П. К истории торговых связей Древней Руси// КСИА. 1974.Вып. 138. С. 101.

²Муяревич Э.С. Восточная Латвия и соседние земли в X—XIII вв. Рига, 1965. С. 28.

³Псковская вторая летопись // ПСРЛ. СПб., 1851. Т. 5. С. 8.

⁴Семянчук А, Полацк у польскіх хрокіках // Гісторыя і археалогія Полацкай зямлі. По­лацк, 1998. С. 276-277.

⁵Хроніка Быхаўца // Беларускія летапісы i хронікі. Мн., 1997. С. 74.

⁶Насонов А.Н. "Русская земля" и образование территории Древнерусского государства. М., 1951. С. 152; Заяц ЮА. Полоцкий князь Всеслав и Ярославичи в 1065—1066 гг.: от Пскова до Белгорода. С. 95.

⁷Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов. М.;Л., 1950. С. 17.

⁸Ипатьевская летопись // ПСРЛ. Т. 2. С. 607.

⁹Колчин Б.А., Черных Н.Б. Дендрохронология Восточной Европы. М., 1977. С. 106.

Выступленне кааліцыі было паскорана заўчаснай смерцю Расціслава, барацьба з яе і падцягвала ваенныя сілы паўднёварускіх князеў. У лютым 1066г. войскі Яраславічаў рушылі да меж Полацкага княства. Першым пад удар трапіў Менск. Яго жыхары закрыліся ў горадзе, чакаючы дапамогі ў Усяслава. Па меркаванні Л. Аляксеева, з якім можна цалкам пагадзіцца, полацкі князь не быў падрыхтаваны да хуткага вылучэння варожых войскаў да меж княства i даведаўся пра ix паход ca спазненнем¹, таму дапамога Менску не была ажыццёўлена. Горад быў узяты прыступам, разрабаваны i знішчаны.

Абцяжараныя здабычай, войскі трыумвірату Яраславічаў выйшлі да р. Нямігі, дзе ix перанялі войскі Усяслава Чарадзея. Закащка 1067 г. каля Нямігі паміж двума войскамі адбылася жорсткая бітва. Вось як аб гэтых падзеях паведамляе летапіс: "... Браты (Ізяслаў, Усевалад, Святаслаў) ж узялі Менск, перабілі ўсіх мужчын, a жанчын i дзяцей узялі ў палон i пайшлі да Нямігі. I пайшоў Усяслаў супраць ix. I сустрэліся праціўнікі на Нямізе меся­ца сакавіка ў 3-і дзень, быў снег вялікі, i пайшлі адзін на аднаго. I была лютая сеча, i многія паляглі ў ёй i перамаглі Ізяслаў, Святаслаў i Усевалад, Усяслаў жа ўцёк"². Іншымі словамі, паўднёварускія войскі не здолелі канчаткова акружыць i знішчыць палачан i захапіць Усяслава Чарадзея.

Некаторыя з даследчыкаў імкнуцца даказаць, што бітва адбылася каля горада Нямігі, які нібыта існаваў побач з Менскам³, у доказ чаго прыводзіцца згадка назвы горада ў "Спісе гарадоў рускіх дальніх i бліжніх". Адсутнасць іншых звестак аб горадзе Нямізе i апісанне бітвы ў "Слове пра паход Ігаравы", дзе сказана аб Нямізе як аб рацэ: "...Нямігі крававыя берагі"⁴, сведчыць на карысць таго, што бітва праходзіла каля ракі, а не каля горада Нямігі.

Звяртае на сябе ўвагу той факт, што войскі палачан здолелі супрацьстаяць аб'яднаным войскам трох княстваў. Гэты факт разам са сведчаннем упартай барацьбы двух войскаў ("лютай сечы") указвае на тое, што ў бітве з боку палачан прымалі ўдзел не толькі прафесійныя воіны — дружыны кня­зя, але i апалчэнне, якое складалася з вольных сялян i гараджан. Калі пагадзіцца з I. Фраянавым, які ўказаў на выкарыстанне антыполацкай кааліцыяй апалчэнцаў-"вояў"⁵ i ўлічыць, што толькі войскі Святаслава ў 1068 г. (пасля бітваў нар. Нямізе i нар. Альце) складалі 3000 воінаў⁶, стане зразуме-

________________

¹Алексеев Л.В. Полоцкая земля. М., 1966. С. 243.

²Дакументы i матэрыялы па гісторыі Беларусі ў сярэднія вякі (VI—XV стст.). С 20—21.

³Ермаловіч М. Старажытная Беларусь: полацкі i новагародскі перыяды. С 120.

⁴Слова пра наход Ігаравы / Пер. Р.Барадуліна. Мн., ІЭ86. С 144.

⁵ФрояновИЯ. Киевская Русь. Л., 1980. С. 200.

⁶Повесть временных лет. С. 115.

лым, што для супрацьстаяння такой колькасці войскаў Усяслаў абавязкова павінен быў абапірацца на апалчэнне. Па падліках Г.Ласкавага, к пачатку XII ст. Полацкае княства магло выставіць да 15—16 тыс. "рубленай раці" (сялянскага апалчэння) i 1,5—1,7 тыс. гарадскіх апалчэнцаў¹. Асэнсаванне гэтага моманту дае тлумачэнне таму, якім чынам Усяславу ўдавалася хутка ўзнаўляць страчаны ў бітвах ваенны патэнцыял.

Адносна падзей, якія разгарнуліся з 3 сакавіка па 10 ліпеня 1067 г., калі Усяслаў быў запрошаны на перагаворыз паўднёварускімі князямі каля Ршы, крыніцы маўчаць. Толькі ў Б. Тадішчава ўтрымліваюцца звесткі аб тым, што пасля Нямігскай бітвы "... Ярославичи оласть Полоцкую разоряли"². Можна дапусціць, што паўднёварускія князі нязначна паглыбіліся на тэрыторыю Полацкага княства i ў хуткім часе вымушаны былі пакінуць межы Полаччыны, бо набліжэнне вясновага бездарожжа, страты на Нямізе i небяспека, што яшчэ зыходзіла ад У сяслава Чарадзея, рабілі далейшую затрымку ў межах варожага княства немэтазгоднай. I Яраславічы павярнулі на поўдзень.

Няма поўнай яснасці i ў дзеяннях Усяслава Чарадзея паміж сакавіком і ліпенем 1067 г. Паводле адной з самых абгрунтаваных гінотэз, да ліпеня 1067 г. Усяслаў паспеў ажыццявіць ваенны паход у левабярэжныя землі Кіеўскай Русі, у Чарнігаўскае або Пераяслаўскае княствы³. Але гэта застаецца толькі гіпотэзай, якуго цяжка прыняць, калі прыняць пад увагу тыя абставіны, што Усяс-лаў не меў магчымасці хутка ўзнавіць ваенныя сілы за кошт апалчэння з гараджан i сялян, якія вясной i летам былі звязаны ў большай ці меншай ступені сельскагаспадарчымі працамі. A весці ваенныя дзеянні на чужой тэрыторыі малыш сіламі не ўяўлялася магчымым нават для авантурі іай палітыкі Усясла­ва, які за ўсё сваё княжанне не рабіў за год больш аднаго паходу.

Новае летапіснае паведамленне сведчыць, што 10 ліпеня 1067 г.⁴ Ізяслаў, Святаслаў i Усевалад выклікалі Усяслава Чарадзея на перагаворы, гарантуючы яму бяспеку прысягай на крыжы, Полацкі князь"... перееха в лодьи чересь Днепръ. Изяславу же в шатеръ предъидущю (увайшоў), тако яша (захапіў) Всеслава на Рши у Смолиньска (Смоленска), преступивше кресть...", як ана-вядае легапіс. Іншымі словамі, Яраславічы парушылі прысягу, схапілі кпязя разам з яго двума сынамі i пасадзілі ix у вязніігу — поруб — у Кіеве. Прысутнасць на перагаворах сыноў Усяслава, што выглядала як прадстаўніцтва ўсёй Полацкай зямлі, сведчыць аб тым, што тут маглі закранацца i тэрытарыяльныя пытанні, вырашэнне якіх на карысць Полацкага княства (як гэта было ў 1021 г.) i падштурхнула полацкага князя да ўдзелу ў перагаворах.

Пераход тактыкі паўднёварускіх князёў ад вайны да гвалтоўнага захопу Усяслава, як адзначае большасць гісторыкаў, — сведчанне таго, што Яраславічы не жадалі весці працяглую вайну з Полацкім княствам. Галоўнай прычынай гэтага, на нашу думку, з'яуляецца тое, што акрамя барацьбы з Полацкам перад паўднёварускімі князямі ў 60-я гады паўстала новая небяспека — полаўцы, якія ужо у 1061 i 1064 гг. спрабавалі рабаваць паўднёвыя абшары Кіеўскай дзяржавы. Уцягваючыся ў барацьбу з Полацкам", Ізяслаўі "я го браты пакінулі о безабароннымі перад полаўцамі паўднёвыя межы сваіх княстваў, што было малаверагодна.

Аб перыядзе полацкай гісторыі, калі Усяслаў з сынамі знаходзіўся ў кіеўскім порубе, нічога невядома. Адносна вырашэння кіеўскім князем пытання

__________________

¹Ласкавы Г. Да иытання аб арганізацыі i складзе ўзброеных сіл Полацкай зямлі ў канцы XI — пачатку XIII ст. // Гістарыіна-археалагічны зборнік. Мн., 1993. Ч. 2. № 2. С. 15.

²Татищев В.Н. История Российская: В 7 т. М.;Л„ 1963. Т. 2. С. 84.

³Заяц Ю.Л. Полоцкий князь Всеслав и Ярославичи в 1065 г—1066 гг.: от Пскова до Белго­рода. С. 100.

⁴У Іпацьеўскім, Уваскрэсенскім і Ніканаўскіх летапісах гэта падзея датуецца 10 чэрвеня 1067 г.

полацкага княжання магчыма казаць пра два варыянты падзей: Ізяслаў адразу пасадзіў у Палацку свайго сына Мсціслава або накіраваў туды часова свайго пасадніка. I першае і другое меркаванні застаюцца не даказанымі.

Паўстанне 15 верасня 1068 г., якое паднялі ў Кіеве гараджане, патрабуючы ў Ізяслава абароны ад полаўцаў, што разбілі войска Яраславічаў на р. Альце, стала паваротным у лёсе Усяслава i яго сыноў. Не атрымаўшы ад Ізяслава ко­ней i зброі для абароны ад полаўцаў, паўстанцы, як згадваецца ў летапісе: "... сташа у двора Брячиславля и реша: пойдем, высадим (вызвалім) дружину свою ис погреба..."^ł, вызвалілi Усяслава Чарадзея з сьшамі з поруба. Ён бьгў абвешчаны кіеўскім князем, a Ізяслаў збег з горада. Паводле меркавання Л. Аляксеева, актьгўны ўдзел у паўстанні прынялі палачане, якія знаходзіліся ў Кіеве, таму згадка двара Брачыслава ў дадзеным паведамленні не падаецца выпадковай². Бок полацкага князя ўзялі і кіеўляне, пазней пакараныя ў вялікай колькасці Мсціславам Ізяславічам (толькі непасрэдных вызваліцелей Усяслава было забіта каля 70 чалавек)³. Таму можна сцвярджаць, што ўзвядзенне Усяслава Чарадзея на кіеўскі.трон было ўсенародным.

Вялікім кіеўскім князем Усяслаў быў усяго 7 месяцаў i летапісы нічога не паведамляюць аб яго дзейнасці на гэтай пасадзе. Толькі ў "Слове пра паход Ігаравы" ўтрымліваюцца наступныя звесткі:

Усяслаў князь людзям чыніў суды,

Радзіў князям гарады,

А сам уночы ваўком рыскаў.

3 Кіева насшшаў да пеўняў да Тмутаракани,

Хорсу вялікаму шлях перацінаў.

Сціслыя звесткі "Слова..." ствараюць цяжкасці пры інтэрпрэтацыі па­дзей 1068—1069 гг. Сведчанне "Слова..." аб тым, што князь людзям "чыніў суды", указвае на пераход да Усяслава функцыі кіравання судовым працэсам, што абараняла апошні ад злоўжыванняў з боку цівуноў.

Ад апекі цівуноў, на думку М. Ціхамірава, быў вызвалены i гандаль, a кіеўляне атрымалІ гандлёвыя ільготы⁴. Перамяшчэнне Ізяславам пасля падаўлення паўстання торгу — месца гандлю на "гару" непасрэдна пад свой нагляд можа ўскосна сведчыць аб гэтым напрамку палітыкі Усяслава.

Словы "людзям гарады радзіў" маглі мець двайны сэнс. Калі пагадзіцца з Д. Леанардавым, то ў дадзеным выпадку гаворка можа ісці аб мерапрыемствах Усяслава ў Полацкім княстве, a менавіта аб размяшчэнні ім па гарадах княства сваіх сыноў на аснове дамоўленасці з гараджанамі⁵. Але больш абгрунтаванай падаецца думка, згодна з якой у час кіеўскага княжання Усяслаў імкнуўся знайсці сабе ў асяродку князёў паплечнікаў шляхам новых тэ-рытарыяльных падараванняў.

Пытанне аб магчымасці наведвання Усяславам у тэты перыяд Тмутаракані стала адным са спрэчных сярод гісторыкаў. Акрамя "Слова..." на верагоднасць гэтай падзеі ўказвае і адзін з сюжэтаў аб Волху Усяславічы, у якім распавядаецца пра тое, што Волх, вобраз якога звычайна атаясамляецца з Усяславам Чарадзеем, хадзіў на царства Індзейскае⁶. Час апісаных падзей застаецца невядомым. На аснове комплекснага аналізу крыніц Б. Рыбакоў

¹Повесть временных лет. С. 184.

²Алексеев Л.В. Полоцкая земля. С. 247.

³ Повесть временных лет. С. 116.

⁴Тихомиров М.Н. Крестьянские и городские восстания на Руси XI—XIII вв. М„ 1955. С. 100.

⁵Леонардов Д.С. Полоцкий князь Всеслав и его время // Полоцко-Витебская старина. Ви­тебск, 1912. Вып. 2. С. 206.

⁶Волх Всеславьевич // Былины. М., 1986. С. 60.

паспрабаваў абгрунтаваць версію аб заключэнні ў Тмутаракані саюза паміж Глебам Святаславічам i Усяславам Брачыславічам, пасля чаго апошні з вой­скам, набраным на Каўказе, забяспечыў перамогу Святаслава над полаўцамі ў 1068 г,¹ Пры няпэўным становішчы Усяслава ў Кіеве пакідаць горад для паездкі ў Тмутаракань яму было небяспечна², таму казаць аб якой-небудзь дзейнасці Усяслава па-за межамі Кіева праблематычна. Можна толькі здагадвацца аб невядомых нам адносінах Усяслава ca Святаславам. Святаслаў i яго сыны пасля 1067 г. не з'яўляліся ініцыятарамі ваеннай барацьбы з Усяс­лавам. Адсутнасць якіх-небудзь звестак у летапісах аб магчымых дамоўленасцях i аб дзейнасці кіеўскага князя Усяслава, а таксама скасаванне апісан-ня падзей, што станоўча ахарактарызавалі Усяслава, як тэта вынікае ca "Слова...", — сведчанне ix пазнейшага рэдагавання ворагамі.

У 1069 г. Ізяслаў з дружынай польскага караля Баляс лава рушыў на Kiеў. Жыхары Кіева сабралі войска, якое ўзначаліў Усяслаў Чарадзей. Войска кіеўлян падышло пад Белгарад, адкуль уначы, не чакаючы бітвы, полацкі князьзбегу Полацк. Яшчэ В. Тацішчаў тлумачыў гэты ўчьшак адсутнасцю ў Усяслава веры да кіеўлян³. Прычьшы недаверу тлумачацца ацэнкай Усяс­лавам суадносін войска кіеўлян, з аднаго боку, i войска Баляслава i Ізяслава, з другога боку. Колькасная перавага была, відаць, не на баку кіеўлян, што i вымусіла Усяслава збегчы, не чакаючы паражэння.

У 1069 г.Усяславу неўдалося замацавацца князем у Полацку. Княжыць там стау сын Ізяслава — Мсціслаў, які хутка гіамёр. Пасля смерці Мсціслава Ізяслаў пасылае ў Полацк свайго другога сына — Святаполка. Замест таго каб змагацца за Полацк, Усяслаў у 1069 г. набірае войска з асяродку фінскага племені "водзь" i выступае супраць Ноўгарада, Мэта гэтага паХоду застаецца цалкам незразумелай. Выкарыстанне водзі супраць Ноўгарада не можа быць растлумачана толькі тым, што нібыта маці Усяслава паходзілаз гэтага племені⁴. Прычыну выступления водзі супраць Ноўгарада трэба бачыць у цяжкім эканамічным становішчы, у якім апынулася водскае насельніцтва, абкладзенае з боку Ноўгарада данінай. Хваляванні 1071 г. на Белавозеры таксама пацвярджаюць выказанае.

Хутка сабранае водскае войска ў бітве на р. Гзені бьшо разгромлена наўгародцамі на чале з Глебам Святаславічам. Вось як аб гэтым распавядае наўгародскі летапіс: "... И пособи богь Глебу князю съ новгородци. О велика бяше сеця (сеча) Вожаномъ, и паде ихъ бещисленое число; а самого князя (Усясла­ва) отпустишя бога деля..."⁵ Вызваленне Усяслава Чарадзея з палону не можа разглядацца як факт яго абрання наўгародскім князем⁶ або простай сімпатыяй наўгародцаўда палачаніна (дастаткова прыгадаць вынікі разгрому 1066 г., каб цалкам абвергнуць гэтыя версіі). У дадзеным выпадку гаворка можа ісці аб дамове паміж Ноўгарадам i Усяславам, згодна з якой полацкі князь браў абавязак не нападаць на Ноўгарад. На магчымасць падобнага абавязацельства ў выглядзе клятвы ўказваў яшчэ С. Салаўёў⁸. Сапраўды, пасля 1069 г. i да пачатку XII ст. невядома ніводнага паходу палачан у наўгародскім кірунку. Ba ўмовах паступовага нарастания наўгародска-кіеўскіх супярэчнасцей дзейнасць Усяс­лава ў паўднёвым i ўсходнім кірунках для Ноўгарада здавалася больш выгаднай, чым простае ўтрыманне Усяслава ў вязніцы.

_________________

¹Ры6аков Б.Л. Петр Бориславич. Поиск автора "Слова о полку Игореве". М, 1991. С. 45.

²Алексеев JI.B. Полоцкая земля. С. 248.

³Татищев В.Н. История Российская. Т. 2. С. 85.

⁴Ермаловіч М. Старажытная Беларусь: полацкі і новагародскі перыяды. С. 129.

⁵Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов. С. 17.

⁶Тарасаў С. Чарадзей сёмага веку Траяна: Усяслаў Полацкі. С. 47.

⁷ Ермоловы М. Старажытная Беларусь: полацкі і новагародскі перыяды. С. 130.

⁸Соловьев СМ. История России с древнейших времен. Книга первая. М., 1959. С. 296.

3 1069 па 1071г. ніякіх звестак аб дзейнасці Усяслава крыніцы не ўтрымліваюць. Некаторыя навукоўцы лічаць, што Усяслаў княжыў у гэты перыяд у Тмутаракані¹. Пры такім развіцці падзей полацкаму князю не ўдалося б весці барацьбу за вяртанне Полацкага княства, якое знаходзілася назначнай адлегласці ад Тмутаракані.

Пытанне аб тым, з дапамогай каго Усяслаў вяртаў сабе Полацкае княс­тва, таксамазастаецца адкрытым. М. Ермаловіч следам за I. Бяляевым спрабаваў вылучыць хаўруснікаў полацкага князя з асяродка літоўцаў.і дщцых балцкіх плямён². Г. Штыхаў лічыдь апорай Усяслава Чарадзея ў гэтай барацьбе мясцовую знаць i гараджан³, якія выступілі на баку полацкага князя, згодна з меркаваннем I. Фраянава, у форме земства-веча⁴ Безумоўна, што ў вяртанні Усяслава былі непасрэдна зацікаўлены слаі грамадства, для якіх незалежная ад Кіева эканамічная палітыка княства прыносіла непасрэдны прыбытак. Такімі паплечнікамі маглі быць гандляры i крупныя феадалы, якія былі ўключаны ў знешнеэканамічныя адносіны. Яны з большага кіравалі як вечам, так i аказвалі ўздзеянне на палітыку князя, а значыць, арыентаваліся на мясцовага князя, а не на прышлага.

У 1071 г. Усяслаў Чарадзей знянацку з'явіўся пад Полацкам i выгааў Святаполка з горада. Кіеўскі князь Ізяслаў паспрабаваў зноў пазбавіць Усяслава ўлэдьт, накіраваўшы супраць яго свайго сына Яраполка, які ў 1071 г. у бітве пры г. Галацічаску нанёс паражэнне полацкаму войску. Спроба лакалізацыі гэтага горада аказалася беспаспяховай⁵. Па нашым меркаванні, Галацічаск быў аддалены ад Полацка i нават мог знаходзіцца па-за межамі Полацкага княства, аб чым ускосна сведчыць наступны факт. Калі б горад, каля якога адбылося па­ражэнне палачан, знаходзіўся побач з Полацкам, гэта прывяло б да захопу апошняга Яраполкам. Складальнікі "Спіса гарадоў рускіх, дальніх i бліжніх" унеслі ў спіс назву Галацічаска па-за межамі сукупнасці гарадоў, што змяшчаліся на тэрыторыі Полацкага княства. Адсутнасць вайсковай падтрымкі Яраполка з боку Ізяслава, Усевалада i Святаслава тлумачыцца тым, што ваенныя сілы Яраславічаў зноў былі адцягнуты для стрымлівання наступу полаўцаў, якія парушылі межы паўднёвых княстваў каля Растоўца i Няяціна⁶. Да таго ж неспакой у Кіеве, у паўночна-ўсходніх i паўночных землях усходнеславянскіх княстваў бьгў выкліканы народным рухам, які ўзначальвалі вешчуны, што так-

_______________

¹Алексеев Л.В. Полоцкая земля. С. 248.

²Ермаловіч М. Старажытная Беларусь: полацкі і новагародскі перыяды. С. 131—132.

³Штыхов Г.В. Древний Полоцк IX—XIII вв. С. 10.

⁴Фроянов И.Л., Дворниченко А.Ю. Города-государства Древней Руси. С. 198.

⁵Шмыхов Г. Города Полоцкой земли (IX—XIII вв.). С. 21.

⁶Повесть временных лет. С. 116.

сама не спрыяла аб'яднанню намаганняў для барацьбы супраць Усяслава. I ён нават пасля паражэння застаўся полацкім князем.

3 1071 па 1073 г. Назіраецца зацішша ў адносінах паміж Полацкам i Kieвам. Пад 1073 г. у летапісах пазначана падзея, згодна з якой Святаслаў стаў ініцыятар.ам выгнання Ізяслава з Кіева, што было ажыццёўлена ў змове з Усеваладам, якога чарнігаўскі князь "прельсти, глаголя, яко "Изяслав сватится со Всеславом..."¹ Верагоднасць саюза паміж Ізяславам i Усяславам нельга адмаўляць. Па арыгінальных падліках Л. Аляксеева, паміж дзецьмі Усяслава i Яраполка, сына Ізяслава, маглі мець месца заручаны, якія пазней скончыліся шлюбам². Э. Загарульскім была абаснавана больш позняя версія даты нараджэння дачкі Яраполка — канец 1074—1075 гг.³, што ставіць пад сумненне вышэй прыведзеныя разлікі і тлумачэнне выраза "сватится" як намеру аб заключэнні шлюбу паміж дзецьмі Яраполка i Усяслава.

Калі саюз кіеўскага і полацкага князёў i меў месца, то ўмовы гэтага саюзу застаюцца невядомымі. Непрымальнай уяўляецца версія Д. Леанардава аб пошуку Ізяславам паплечніка для магчымасці вяртання пад сваю ўладу Ноўгарада⁴, бо нават пасля ўзнаўлення княжання Ізяслава ў Кіеве ў 1077 г. Глеб Святаславіч застаўся наўгародскім князем. Не могсаюз з Усяславам падмацаваць i няпэўнае становішча Ізяслава ў Кіеве, бо аддаленасць Полацка ад Кіева не дазваляла полацкаму князю аказаць хуткую дапамогу саюзніку ў выпадку выс­тупления яго братоў, княствы якіх знаходзіліся побач з кіеўскім. Вартай увагі падаеццадумка Ю. Зайца аб тым, што ініцыятарам змовы супраць Ізяслава з'явіўся не Святаслаў, а Усевалад⁵. Сапраўды, Святаслаў у 1069 г. выступіў у якасці абаронцы кіеўскіх прыхільнікаў Усяслава ад гневу Мсціслава. Падчас княжання Святаслава ў Кіеве з 1073 г. нам невядома ніводнага выпадку, каб паміж Святаславам i яго сынамі, з ад наго боку, i Усяславам Чарадзеем — з другога, вяліся якія-небудзь ваенныя дзеянні, у той час як Усевалад i яго сыны знаходзіліся з Полацкім княствам з канца 70-х гадоў Xl ст. у становішчы перманентнай вайны. 3 1073 па летапісы ў дачыненні да гісторыі Полацка­га княства маўчаць.Полацкі летапіс дапамог бы ў праясненні палітьгчнай сітуацыі, што склалася вакол Полацка ў гэты перыяд, але такая магчымасць адсутнічае, i адзіыай крыніцай, якая дазваляе весці гаворку аб падзеях полацкай гісторыі, з'яўляецца "Павучанне" Уладзіміра Манамаха.

3 гэтага дакумента i становіцца вядомым, што ў канцы 70 — пачатку 80-х гадоў абвастраюцца адносіны паміж Усяславам Чарадзеем, з аднаго боку, i Усеваладам i яго сынам Уладзімірам (пазней — Уладзімір Манамах), з другога боку.

3 "Павучання" вынікае, што летам 1077 г, Уладзімір Манамах разам са сваім бацькам Усеваладам хадзіў паходам на Полацк⁶. Замоўчванне вынікаў паходу ўказвае на тое, што Полацк не быў захоплены. У другім паходзе Уладзімі-ра Манамаха на горад разам са Святаполкам i полаўцамі, які адбыўся ўзімку 1077 г., ім таксама не ўдалося нанесці гораду значнай шкоды, што вынікае з вы­шэй указанай крыніцы. Падпаліўшы ваколіцы Полацка, Манамах з полаўцамі пайшоў на Одрск, ад якога накіраваўся да Чарнігава. Месцазнаходжанне Од-рска да гэтага часу застаецца не высветленым⁷. Прычьшу падобнага абвастрэння адносін з Полацкам з боку Усеваладавічаў трэба бачыць у зменах, якія ад-

______________

¹ Повесть временных лет. С. 121.

²Алексеев Л.В. Полоцкая земля. С. 249.

³Загорулъский Э.М. Возникновение Минска. Mu., 1982. С. 16.

⁴Леонардов Д.С. Полоцкий князь Всеслав и его время. С. 190.

⁵Заяц Ю.А. Полоцкий князь Всеслав и Ярославичи в 1065—1066 гг.: от Пскова до Белго­рода, С. 107-108.

⁶Повесть временных лет. С. 159.

⁷Штыхов Г.В. Города Полоцкой земли (IX—ХШ вв.). С. 22.

быліся ў знешняй палітыцы Полацкага княства. Пасля адмовы ад канфранта-цыі з Ноўгарадам Усяслаў пераходзіць да надпарадкавання сваёй уладзе ўсяго Верхняга Падняпроўя, чым у найбольшай ступені закрануў інтарэсы як Усевалада, чарнігаўскага, a з 1078 г. кіеўскага князя, так i яго сына Уладзіміра, смаленскага, а потьгм чарнігаўскага князя. Магчыма, гэтым часам трэба датаваць часовае ўключэнне ў сюіад Полацкага княства Оршы i Копысі, якія ў гэтай ба-рацьбе набывалі важнае значэнне — значэнне "ўсходняй брамы" на мяжы По­лацкага княства, Адсутнасць назваў Оршы i Копысі ў "Павучанні" ў сувязі з апісанымі падзеямі (што разглядаецца асобнымі даследчыкамі як доказ неўключэння гэтых пунктаў у склад Полацкага княства) трэба тлумачыць не-вялікімі памерамі гэтых населеных пунктаў і жанрам самога твора, для якога залішняя канкрэтызацыя была неабавязковай.

Увосень 1078 г. Усяслаў Чарадзей зрабіў самы рашучы крок у ажыццяўлённі сваёй усходняй палітыкі: напаў на Смаленск i сгіаліў яго. Уладзі-мір Манамах паспрабаваў дагнаць Усяслава."Ён "о двух конях" (мяняючы коней) імкліва рушыў з Чарнігава, не дагнаў Усяслава, але, помсцячы апошняму, паваяваў ваколіцы Лукомля, Лагойска i Друцка. У 1084 г. (па некаторых звестках — 1085 г.) Уладзімір Манамах паспрабаваў нанесці яшчэ адзін адчувальны ўдар па Полацкаму княству i разам з полаўцамі захапіў Менск. Як падкрэсліў у "Павучанні" сам Манамах, ён не пакінуў у горадзе "... ни ча-лядина, ни скотины..."

Усе гэтыя факты сведчаць не аб прыватнай непрыязні Усевалада Яраславіча і Уладзіміра Усеваладавіча да Ўсяслава Брачыславіча, а аб мэтанакіраванай палітыцы Полацка, канчатковым вынікам якой бачылася поўнае замацаванне на тэрыторыі Верхняга Падняпроўя. Ажыццяўленне гэтай палітыкі сустрэла жорсткі адпор з боку паўднёварускіх князёў.

Прыцягненне Уладзімірам Манамахам да ваеннага саюзу полаўцаў суп-раць Полацка паказвае, наколькі небяспечным ворагам у вачах паўднёва-рускіх князёў заставаўся Полацк. I нават больш чым праз сто гадоў аўтар "Слова пра паход Ігаравы" дакараў за гэта паўднёварускіх князёў:

Бо вы сваімі крамоламі пачалі наводэіць паганых на зямлю Рускую на Усяслававу нажыць.

Нічога невядома аб гісторыі Полаччыны з 1084 (1085) па 1092 г. Паведамленне, пазначанае на старонках летапісу пад 1092 г., стала вартым увагі кіеўскіх летапісцаў, напэўна, таму, што мела месца нейкая эпідэмія i ў Полацку памерла шмат жыхароў. Форма, у якой распавядаецца, як "мерцвякі б'юць палачан", сведчыць аб тым, што Полаччына у кіеўскіх летапісцаў асацыіравалася з краем, дзе хрысціянства не мела сталых каранёў.

Перыяд полацкай гісторыі, спалучаны з дзейнасцю Усяслава Чарадзея, скончыўся ў 1101 г., пад якім у летапісе пазначана, што "... преставйся Всеслав, полоцкий князь, месяца априля въ 14 день, в 9 чась дне, в среду"². Адзійаеў ста-ражытнарускіх летапісах дакладнае указание смерці князя сведчыць аб тым, якое значэнне надавалі Усяславу ў Кіеве, якой неардынарнай асобай бьгў по­лацкі князь, што пакінуў у гісторыі XІ ст. яркі і незабыўны след.

Па-рознаму можна ставіцца да асобы Усяслава i яго дзейнасці, але адно застаецца бясспрэчным: гэта быў адзін з выдатнейшых палітычных дзеячаў старажытнай Беларусі. Сапраўды, выклікае пытанне тое, якім чынам князь,

________________

¹Мяцельскі А.А. Орша ў XII—XIII стст.: паміж Полацкам i Смаленскам // Гістарычна-археалагічны зборнік. Мн., 1995. № 6. С. 217.

²Повесть временных лет. С. 266.

што прайграў шэраг ваенных сутыкненняў, пакінуў такі глыбокі след у на-роднай памяці. Згодназ меркаваннем Э. Загарульскага, з якім цалкам мож-на пагадзіцца, Усяслаў пасля паўстання 1068 г. атрымаў арэол князя — на-роднага выбранніка¹. Таму ў "Слове пра паход Ігаравы" ўтрымліваецца толькі станоўчая характарыстыка полацкага князя.

Асноўным вынікам палітычнай дзейнасці Усяслава Чарадзея трэба лі-чыць захаванне цэласнасці і палітычнай незалежнасці Полацкага княства — першай дзяржавы на беларускіх землях. Нягледзячы на тое што Усяслаў не-калькі разоў быў пераможаны, Полацкае княства трлькі на непрацяглы час, з 1067па 1071г., губляе сваю незалежнасць. 3 57 гадоў княжання Чарадзея толькі 15—20 гадоў прыпадаюць на актыўныя ваенныя дзеянні. I ў той час, калі ў астатніх усходнеславянскіх княствах з другой паловы XI ст. пачына-ецца актыўны падзел княстваў наўдзелы, Полацкая зямля застаецца цэлас-най дзяржавай з адзіным цэнтрам у Полацку. I гэта вынік палітыкі Усяслава Брачыславіча, якую часам называюць авантурнай, але яна забяспечыла росквіт Полацкага княства.

Трэба памятаць, што ў час кіравання Усяслава адбыліся такія значныя падзеі для Полацкага княства, як канчатковае замацаванне за Полацкам Ніжняга Падзвіння, перанос дзядзінца Полацка да берага Заходняй Дзвіны, будаўніцтва Сафійскага сабора, аднаўленне Менска, барацьба за пашырэн-не ўсходняй мяжы княства. Такім чынам, дзейнасць Усяслава Чарадзея ака-зала значны ўплыў не толькі на палітычнае развіццё Полацкага княства, але і на ўсю гісторыю ўсходнеславянскіх княстваў у другой палове XI ст.

Тэрыторыя Тураўскай зямлі. Тэрыторыя Тураўскага княства фарміравалася на землях, заселеных дрыгавічамі. Паўночная граніца іх рассялення (з крывічамі) праходзіла на поўнач ад Мінска прыкладна па лініі ад Заслаўя на Лагойск і Барысаў. Усходняя граніца (з радзімічамі) праходзіла ў асноўным па Бярэзіне і Дняпры да Брагіна. Паўднёвая граніца рассялення дрыгавічоў (з драўлянамі і валынянамі) праходзіла па правабярэжжы Прыпяці прыкладна па сучаснай мяжы з Украінай, а заходняя (з заходнеславянскім племем мазаўшан) пераходзіла на левы бераг р. Заходні Буг. Левабя-рэжнае Панямонне таксама было заселена дрыгавічамі.

Дрыгавічы належалі да ліку найболын развітых усходнеславянскіх плямён і нават мелі сваё ўласнае племянное "княжанне" яшчэ да стварэння адзінай агульнай старажытнарускай дзяржавы з цэнтрам у г. Кіеве. Такія племянныя княжанні існавалі ў папярэднія часы ў палян (на чале з Кіем), у ся-рэдзіне X ст. у драўлян (на чале з Мадам), у 70-х гадах XI ст. у вяцічаў (на ча­ле з Хадотай), а таксама ў славян наўгародскіх і палачан.

Тураўскае княства, што фарміравалася на землях дрыгавічоў, было спадкаемцам яго тэрыторыі, насельніцтва, гістарычных традыцый і працэсу паслядоўнага паступальнага развіцця. Аднак гэта не азначе, што Тураўскае княства ўнаследавалаўсютэрыторыю дрыгавічоў. Пры адначасовым фарміраванні тэрыторый новых феадальных палітычных утварэнняў — княстваў адбываліся пэўныя змены папярэдніх этнічных племянных тэрыторый ра-нейшых княжанняў на карысць больш развітых і агрэсіўных суседзяў. Тэрытарыяльныя страты дрыгавіцкіх тэрыторый адбыліся і пры фарміраванні Тураўскай зямлі. Аб гэтым сведчаць паведамленні летапісаў больш позніх часоў. Так, тэрыторыя ў паўночных рэгіёнах рассялення дрыгавічоў ужо ў

________________

¹ Загарульскі ЭМ. Заходняя Русь IX—XIII стст. С. 71.

X—XI стст. адыходзіла да Полацкага княства. У наваколлях Менска, Зас-лаўя, Лагойска, Барысава і Свіслачы, паводле матэрыялаў даследавання курганоў, жылі дрыгавічы. Аднак ужо ў XI ст. гэтыя гарады ўваходзілі ў склад Полацкага княства. Аб гэтым сведчаць напрамкі ўдараў кіеўскіх князёў на Менск (1067), Лагойск (1071), Заслаўе ў час іх паходаў на Полацкае княства. Як можна меркаваць, пры гэтым Заслаўе і Менск былі памежнымі крэпасцямі на паўднёвых межах Полацкага княства.

3 боку Тураўскага княства памежнымі крэпасцямі ім супрацьстаялі Слуцк і Клецк. На Слуцк рабіў набег менскі князь Глеб (1116), каб адпомсціць за паход кіеўскага князя Уладзіміра Манамаха на Друцк у 1115 г. Лета-пісец адзначае"... Глеб бо бяше воевал дреговичи и Случеск пожег, и не кая-шеться о сем, ни покаряшеться"¹. А Клецк упамінаецца як сталіца ўжо асоб-нага княства, з якога накіроўваўся "Вячеслав Ярославич ис Клечьска"² ў час агульнага паходу паўднёвых князёў пад кіраўніцтвам кіеўскага князя Мсціслава Уладзіміравіча (сын і спадкаемец Уладзіміра Манамаха) на По­лацкае княства ў 1127 г. з-за адмовы полацкіх князёў удзельнічаць у агуль-най барацьбе з нашэсцем полаўцаў.

Прыведзеныя летапісныя паведамленні пераканаўча сведчаць аб устой-лівым характары граніцы паміж Тураўскай зямлёй і Полацкім княствам, ад-паведна якой паўночная частка заселенай дрыгавічамі тэрыторыі (Заслаўе, Менск, Лагойск, Барысаў) апынулася за межамі Тураўскай зямлі і стабільна ўваходзіла ў склад Полацкага княства.

На ўсходнім участку мяжа паміж Полацкім і Тураўскім княствамі, што прымыкала да Дняпра, паніжалася на поўдзень, пакідаючы ў межах Полацкага княства г. Стрэшын.

Усходняя граніца Тураўскага княства ў асноўным адпавядала ўсходняй мяжы рассялення дрыгавічоў і праходзіла таксама пй Дняпры. Рагачоў, размешчаны на высокім мысе правага карэннага берага Дняпра ў сутоках з р. Друццю, належаў Тураўскаму княству, аб чым сведчыць запіс у летапісе пад 1142 г. У ім гаворыцца аб тым, што кіеўскі князь Усевалад Ольгавіч раз­дав сваім братам Ігару і Святаславу гарады Тураўскай зямлі — Берасце (Бярэсце), Драгічын, Клечаск, Чартарыйск і разам з імі Рагачоў³. Тэта сведчыць аб прыналежнасці Рагачова да Тураўскага княства.

Аднак і на ўсходняй зоне рассялення дрыгавічоў не абышлося без тэры-тарыяльных страт для Тураўскага княства. Правабярэжжа Дняпра ў нава-коллі Рэчыцы, заселенае дрыгавічамі, разам з гэтым горадам уваходзіць у склад Чарнігаўскага княства. У 1213 (1214) г. Рэчыца была разгромлена наўгародскім князем Мсціелавам, што ваяваў з чарнігаўскімі князямі⁴. Брагін, размешчаны ў кантактнай зоне рассялення дрыгавічоў, палян і севяран, уваходзіць у склад Кіеўскага княства. Аб гэтым сведчыць паход чарнігаўскіх князёў у 1147 г. на Брагін з мэтай пометы кіеўскаму князю Ізяславу Мсціс-лавічу за разбурэнне чарнігаўскіх гарадоў⁵.

На паўднёвай мяжы Тураўскае княства суседнічала з Кіеўскім на ўсход-няй частцы і Валынскім на заходняй частцы мяжы. Як відаць, палітычныя межы Тураўскага княства супадалі з тэрыторыяй рассялення дрыгавічоў. На правым беразе Прыпяці размяшчаліся тураўскія гарады Мазыр, Тураў, Пінск, Давыд-Гарадок. У Пагарынні ў склад Тураўскай зямлі ўваходзілі, як відаць, гарады на Гарыні, Дубровіца, Сцепань і Чартарыйск на Стыры. Пад-ставай для такіх меркаванняў могуць быць летапісныя паведамленні аб тым,

_________________

¹ ПСРЛ. Т. 2. С 282.

² Там жа. С 292.

³ Тамжа.С312.

⁴ Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов.

⁵ ПСРЛ. Т. 2. С. 359.

што пры вылучэнні з Тураўскага княства ў канцы XII ст. дубровіцкім кня­зем стаў Глеб Юр'евіч, сын тураўскага князя Юрыя Яраславіча¹. Меркаваць аб уваходжанні ў Тураўскае княства Чартарыйска дазваляе летапіснае паведамленне аб канфлікце ў 1227 г. паміж пінскім князем Уладзімірам і галіцка-валынскім князем Данілам Раманавічам. Верагодна, на падставе нейкіх раней існуючых правоў Уладзімір заняў гэты горад. Аднак князь болын магутнага Галіцка-Валынскага княства Даніла Раманавіч ваеннай сілай выг-наў яго з Чартарыйска².

Пытанне аб заходніх межах Тураўскага княства вырашаецца на падставе паведамленняў аб рашэннях Любецкага з'езда князёў у 1097 г. З'езд пастанавіў перадаць "... Святополку Изяславичу з сыновцы, яко сыну и внукам Изяславлим — Туров, Слуцк, Пинск и все городы до Буга по оне стороне Прилети, и яко великому князю — Киев, со всею областиею, что ко оному принадлежит, до реки Горыни, и Новгород Великий к Киеву"³. На заходніх межах Тураўскай зямлі апрача Берасця ў XII ст. упамінаецца Драгічын Надбужны, які трапляе ў 1142 г. у лік тураўскіх гарадоў, што Усевалад Ольгавіч раздаваў сваім братам⁴. Гэтыя гарады акрэсліваюць межы Тураўскага княс­тва ў XI—XII стст. Паводле матэрыялаў пахавальных курганоў, гэтыя гара­ды таксама знаходзіліся ў арэале дрыгавіцкага рассялення.

Недастаткова існуе даных для дакладнага вызначэння прыналежнасці гарадоў і дрыгавіцкіх пасяленняў Сярэдняга Панямоння (Гародня, Ваўка-выск, Наваградак, Слонім, Здзітаў). Несумненна, з другой паловы XII ст. і ў XIII ст. яны ўваходзяць у зону палітычнага ўплыву і палітычнай прыналеж-насці Уладзіміра-Валынскага княства. Тэта перыяд значнага аслаблення Тураўскага княства і росту магутнасці Уладзіміра-Валынскага княства. Ад­нак апошняя заўвага не адказвае на пытанне аб палітычнай прыналежнасці гэтага рэгіёна ў папярэдні час. Верагодна, што згодна з пастановай Любецка­га з'езда гэты рэгіён таксама ўваходзіў у тую зону"... до Буга по оне стороне Припети...", якая была зацверджана за Святаполкам з сынамі як за князямі тураўскімі, нашчадкамі Ізяслава Яраславіча.

Такім чынам, на падставе летапісных паведамленняў тэрыторыя Тураўскага княства ў XI ст. мела значныя памеры — ад Дняпра і да Заходняга Буга (пераходзячы на яго левы бераг каля Драгічына) — каля 500 км і ў нап-рамку з поўдня на поўнач ад правабярэжжа Прыпяці да граніц з Полацкім княствам — ад 200 (ад Рэчыцы да Рагачова) да 300 км (ад Паўночнай Валыні да Сярэдняга Панямоння), г. зн. ад 100—150 тыс. км². Трэба падкрэсліць, што тэта максімальныя памеры Тураўскага княства ў момант яго найболь-шай значнасці ў XI ст. У далейшым памеры княства мяняліся, плошча яго скарачалася. Стабільнымі заставаліся паўночная і ўсходняя граніцы княс­тва, значна змяняліся яго заходнія і паўднёвыя граніцы.

Палітычная гісторыя. Назва "Тураўскае княства" не сустракаецца ў ста-ражытных летапісах. Аднак гэта не азначае, што яно не існавала як самастойнае адміністрацыйна-палітычнае ўтварэнне. Для абазначэння такіх ут-варэнняў летапісцы таксама ўжывалі тэрміны "зямля", "воласць" або назы­валі імя князя разам з назвай зямлі, тэрыторыі ці яе галоўнага горада (князь тураўскі, пінскі, дубровіцкі, полацкі, менскі і інш.)⁵.

Назвы гэтыя былі раўназначныя і азначалі існаванне самастойных адмі-ністрацыйна-палітычных адзінак (княстваў, зямель, валасцей) на чале з

_________________

¹ ПСРЛ.Т.2.С.631.

² Там жа. С 752.

³ Татищев В.Н. История Российская. Т. 1. С. 110.

⁴ ПСРЛ. Т. 2. С. 310.

⁵ Насонов А.И. "Русская земля" и образование территории Древнерусского государства. С. 34.

пэўнымі гістарычнымі асобамі, якія мелі годнасць князя. Летапісы неадна-разова называюць Тураў воласцю (980 г., 1136 г., 1155 г.)¹ або называюць тураўскіх князёў, што ў Тураве княжылі (1054 г. — Ізяслаў Яраславіч, 1088 г. — Святаполк Ізяславіч, 1274 г. — князі пінскія і тураўскія)². Гэта сведчыць аб тым, што не можа быць ніякіх сумненняў у існаванні Тураўскага княства (воласці, зямлі) як самастойнага адміністрацыйнага ўтварэння, як не было яго ў летапісцаў і іх сучаснікаў у часы стварэння летапісаў.

У гістарычнай літаратуры апрача назвы "Тураўская зямля" (княства, во-ласць) часам сустракаецца назва "Турава-Пінская зямля" (княства, во­ласць). Такая назва не сустракаецца ў старажытных летапісах і ўяўляе сабой не гістарычную, а штучную назву, што ўжывалі асобныя даследчыкі, імкну-чыся падкрэсліць важнае значэнне Шнека ў гісторыі гэтай зямлі. Аднак, калі падыходзіць да гэтай справы болып строга і адказна, трэба прызнаць такую падвойную назву неправамернай. Аб гэтым сведчаць наступныя довады. Ту-раў як цэнтр воласці (княства, зямлі) вядомы летапісцам з 980 г. Шнек упер-шыню ўпамінаецца ў летапісе ў 1097 г. Археалагічныя даследаванні Пінска не выявілі матэрыялаў старэй за апошнюю чвэрць XI ст. Гэта значыць, што на працягу канца X ст. і ўсяго XI ст. Тураў існаваў адзін, без Пінска, і ў гэты час не магло быць ніякіх падстаў называць Тураўскае княства (воласць, зям-лю) Турава-Пінскім. Не было такіх падстаў у больш познія часы, калі Шнск узнік, хутка развіваўся і пачаў адыгрываць значную ролю ў жыцці княства. Аднак сталіца Тураўскага княства была заўсёды ў Тураве і ніколі не перано-сілася ў Пінск. Дынастыя тураўскіх князёў заўсёды мела сваім месцазнахо-джаннем Тураў і ніколі — Пінск. Менавіта ў Тураве як адміністрацыйна-па-літычным, культурным і духоўным цэнтры Тураўскага княства (зямлі, во-ласці) была заснавана пры Уладзіміры Святаславічу адна са старэйшых у Кіеўскай дзяржаве самастойная Тураўская епіскапія (епархія). Пасля ўзнікнення і хуткага развіцця Шнека сюды ніколі не пераносіліся сталіца Тураўскага княства, месцазнаходжанне княжацкага прастола і месцазнахо-джанне княжацкай рэзідэнцыі і дынастыі, а ў старажытныя часы (да ўклю-чэння ў склад Вялікага княства Літоўскага) — месцазнаходжанне Тураўскай епархіі.

Гэтыя прычыны не дазваляюць лічыць правамерным ужыванне назвы "Турава-Шнскае княства" (зямля, воласць) і патрабуюць ужывання назвы "Тураўская зямля" (княства, воласць).

Фарміраванне Тураўскага княства адбывалася на пад ставе ўжо існуючага племяннога княжання дрыгавічоў на апошняй і вышэйшай стадыі іх развіцця. Дрыгавічы належалі да найболын развітых у сацыяльна-эканамічных адносінах плямён усходняга славянства, аб чым яскрава сведчыла існаванне ў іх вядомых летапісцу (па паданиях) самастойных племянных княжанняў. Такія княжанні існавалі таксама ў палян, драўлян, севяран, крывічоў. Існаванне адзіных племянных княстваў для шырокіх тэрыторый рассялення асобных этнічных груп азначала іх значную кансалідацыю, усведамленне этнічнага адзінства, высокі ўзровень развіцця адносін, пры якіх у княжаннях ужо адбывалася вылучэнне сацыяльнай вярхушкі і адзінаўладных пле­мянных князёў, якія, магчыма, ужо мелі спадчынную дынастычную ўладу.

Тураўскае княства вырастала на падставе княжання дрыгавічоў і было спадкаемцам яго тэрыторый, насельніцтва, традыцый, культуры, узроўню эканамічнага і сацыяльнага развіцця. Гэта быў ужо значны і высокі ўзровень, што дало падставу летапісцу назваць яго княжаннем, як відаць, па-раўноўваючы з існуючымі ў летапісныя часы княствамі. Аднак у параўнанні

____________________

¹ ПСРЛ. Т. 2. С 63-64, 237,303,473.

² Тамжа. С. 150,199,872.

з племяннымі княжаннямі гэта была ўжо болып высокая форма развіцця. Племянныя княжанні ўзнікалі на падставе першабытнаабшчыннага ладу, які знаходзіўся ўжо на стадыі яго разлажэння. Аб гэтым сведчыць вылучэнне ў ёй родаплемянной вярхушкі і сваіх племянных князёў.

Аднак у раннефеадальным Тураўскім княстве грамадскае развіццё пай-гало ўжо далей, і фарміраванне княжацкай улады адбывалася на падставе новай феадальнай структуры грамадства, з фарміраваннем сталай дынастычнай улады князя. Знешнім праяўленнем гэтага працэсу стала замена племянных княжанняў феадальнымі княствамі, што адбылося ў форме адміністрацыйнай рэформы вялікага князя кіеўскага Уладзіміра Святаславі-ча. Праводзячы палітыку аб'яднання пад сваёй рукой усіх усходнеславян-скіх плямён і ўмацавання сваёй цэнтральнай улады, ён увёў адзіную для ўсіх хрысціянскую веру праваслаўнага веравызнання і замяніў племянных князёў сваімі сынамі, увёўшы іх строгую падначаленасць уладзе вялікага князя кіеўскага¹. У Тураве князем быў пасаджаны сын Уладзіміра Святаславіча Святаполк. Гэтым актам закончылася існаванне княжання дрыгавічоў і быў пакладзены пачатак існаванню Тураўскага княства.

Сярод княстваў Старажытнай Русі Тураўскае княства займала даволі значнае месца. Пры раздзелах вялікім князем Кіеўскай Русі паміж сваімі сынамі Тураўскае княства звычайна надавалася трэцяму па старшынству сыну. Так, пры раздзеле зямель Кіеўскай дзяржавы Уладзімірам Святасла-вічам у 988 г. Тураў атрымаў Святаполк. Пры раздзеле Кіеўскай дзяржавы Яраславам Уладзіміравічам у 1054 г. тураўскім князем стаў яго трэці па старшынству сын Ізяслаў, які на час раздзелу заставаўся старэйшым сярод сваіх братоў. Пры наступным падзеле зямель Кіеўскай Русі ў 1125 г. Уладзімірам Манамахам Тураў атрымаўяго трэці па старшынству сын Вячаслаў. 3 гэтага пераліку відаць, што на працягу каля 150 гадоў сваёй ранняй гісторыі Тураўскае княства займала высокае месца і лічылася прэстыжным сярод ін-шых надзелаў, саступаючы толькі Наўгародскаму, Полацкаму, а пазней — Чарнігаўскаму княствам.

Аб важным значэнні Тураўскага княства сведчыць той факт, што ту-раўскія князі неаднаразова пераходзілі на кіеўскі велікакняжацкі прастол. Так, тураўскі князь Святаполк пасля смерці Уладзіміра Святаславіча ў 1015 г. заняў кіеўскі прастол. У1054 г. пасля смерці вялікага князя кіеўскага Яраслава Уладзіміравіча Мудрага кіеўскі прастол заняў яго сын тураўскі князь Ізяслаў. У1093 г. пасля смерці свайго дзядзькі вялікага князя кіеўскага Усевалада Яраславіча на кіеўскі велікакняжацкі прастол узышоў яго пляменнік тураўскі князь Святаполк Ізяславіч. У сярэдзіне XII ст. кіеўскім вя-лікім князем таксама станавіўся тураўскі князь Вячаслаў Уладзіміравіч (трэці сын Уладзіміра Манамаха).

У ранняй палітычнай гісторыі Тураўскай зямлі могуць быць вылучаны два этапы. Першы з іх звязаны з гісторыяй княства дрыгавічоў. Яно існавала самастойна і незалежна. Час яго падпарадкавання і ўключэння ў склад Кіеўскай Русі невядомы. Летапісец не паведамляе аб паходах на дрыгавічоў кі-еўскіх князёў, як гэта гаворыцца аб паходах на радзімічаў, драўлян, севяран, вяцічаў. Княжаннем дрыгавічоў, відаць, кіравалі свае, мясцовыя князі, са сваёй мясцовай родаплемянной старэйшыны. Аднак у сярэдзіне X ст. становішча змянілася, і дрыгавічы апынуліся ў межах уплыву кіеўскага князя. Ві-зантыйскі імператар і гісторык Канстанцін Парфірародны ў сваім вядомым творы "Аб народах" (949) упамінае "другувітаў" у ліку плямён, што плацяць даніну Русі².

___________________

¹ ПСРЛ. Т. 2. С. 105.

² Известия византийских писателей о Северном Причерноморье. М.;Л., 1934. С. 10.

Да гэтага ж перыяду ў гіс-торыі Тураўскай зямлі адносіцца таксама яго першае лета-піснае ўпамінанне. Пад 980 г. летапісец паведамляе:"... бе бо Рогволод перешел из заморья, имяше волость свою Полотьс-ке, а Тур Турове, от него же и туровци прозвашася..."¹о гэтага кароткага летапіснага паведамлення можна зрабіць некалькі важных высноў: па-першае, князь Рагвалод не паходзіць з мясцовай палачанскай племянной старэйшыны, а з'яўляецца прышэльцам з "заморя" варагам-захопнікам; па-другое, становішча Полацка і Турава аднолькавае, абодва гэтыя гарады з'яўляюцца сталіцамі аднолькава самастой-ных і незалежных княстваў; па-трэцяе, Тур не з'яўляецца заснавальнікам Турава, як і Рагвалод — Полацка.

Аднак летапісец занадта даверліва паставіўся да легенд і паданняў, бо ў X ст. летапісаў яшчэ не існавала. I не ўсяму можна давяраць у запісанай ле-гендзе. Перш за ўсё тураўцы празваліся ад назвы горада Турава, а не ад про-звішча князя Тура. Па-другое, вельмі здзіўляе, як трапна накіраваўся варажскі князь Тур менавіта ў горад Тураў, які ўжо існаваў да яго з'яўлення. Па-трэцяе, чаму толькі Тураў засвоіў імя варажскага князя, у той час як з со-цень старажытных гарадоў ніводзін не названы варажскім імем? Па-чацвёртае, калі назва Турава варажскага паходжання, то сотні іншых тапонімаў з коранем "тур" павінны мець такое ж паходжанне. А яны распаўсюджаны вельмі шырока (ад Полыпчы і Славакіі да Заходняй Сібіры) у рэгіёнах, дзе ніколі не бывалі варагі.

Гэтыя пытанні не знаходзяць адказу, калі з поўным даверам і некрытычйа паставіцца да летапіснага паведамлення. Таму многія даследчыкі лічаць паведамленне аб Туры этымалапчнай легендай, прыведзенай летапісцам, каб растлумачыць паходжанне назвы горада Турава. Тым больш што шырокае рас-паўсюджанне назваў з коранем "тур" на абшарах славянскіх арэалаў прымушае адносіць іх да назваў славянскага паходжання. Защс у летапісе аб варажскім князі Туры хутчэй за ўсё мае легендарнае паходжанне, а князь Тур з'яўляецца не пстарычнай, а легендарнай асобай. Малаверагодна таксама паходжан­не назвы Турава ад назвы жывёліны тура ці ад нейкага мясцовага бажаства. Магчыма, назва горада паходзіць ад прозвішча мясцовага князя, магутнага, няўрымслівага, як "буй-тур" (выраз са "Слова пра паход Ігаравы").

Летапіснае паведамленне 980 г. — апошняе з тых, што завяршаюць апавяданне пра гістарычныя падзеі першага перыяду палітычнай гісторыі Тураўскай зямлі.

Другі перыяд палітычнай гісторыі Тураўскай зямлі пачынаецца з паве­дамлення ао скасаванні ўлады дрыгавіцкіх князёў і раннефеадальнага Тураўскага княства. Як адзначалася вышэй, цэнтралізуючы ўладу ў Кіеўскай Русі і канцэнтруючы яе ў сваіх руках, кіеўскі вялікі князь Уладзімір Святаславіч (972—1015) у 988 г. пазбавіў улады мясцовых племянных князёў, а на іх месца прызначыў сваіх сыноў. Тураўскім князем быў "пасаджаны" Свята-полк.

Святаполк нарадзіўся не раней 981 г. і ў 988 г. быў яшчэ ў дзіцячым узросце. На тураўскім прастоле разам з ім знаходзіўся апякун з ліку давераных асоб кіеўскага князя Уладзіміра.

_________________

¹ ПСРЛ. Т. 2. С. 63-64.

Згодна з паведамленнем нямецкага храніста Цітмара Мерзебургскага (975—1018), сучасніка падзей, у 1009 ці 1010 г. узяў шлюб Святаполк з дачкой польскага князя Баляслава Харобрага, якая прыехала ў суправа-джэнні свайго духоўніка епіскапа Рэйнберна. Як відаць з паведамленняў Цітмара, у канцы 1012 г. Святаполк са сваёй жонкай і Рэйнбернам былі схоплены Уладзімірам, князем кіеўскім, і пасаджаны ў турму. Прычынай рэпрэсій, як мяркуюць даследчыкі, было імкненне Святаполка з дапамогай Баляслава дабіцца незалежнасці ад Кіева. У Тураве Рэйнберн загінуў, лёс жонкі Святаполка застаўся невядомым, а яго самога па просьбе кі-еўскага баярства Уладзімір вызваліў са зняволення, аднак пакінуў пад сваім наглядам у Вышгарадзе.

15 ліпеня 1015 г. у Кіеве у час падрыхтоўкі карнага паходу на Яраслава наўгародскага, які перастаў выплачваць штогадовую даніну кіеўскаму кня­зю, памёр Уладзімір Святаславіч. Вышгарадскае і кіеўскае баярства, што згуртавалася вакол Святаполка, узвяло яго на кіеўскі прастол. Як адзнаку сваёй велікакняжацкай годнасці ён выпускав манету "Святаполк на стале, а се яго срэбра".

Паводле летапіснай версіі, яму здаюцца небяспечнымі сапернікамі другія сыны Уладзіміра Святаславіча, і ён падсылае да іх забойцаў. Пад Пера-яслаўлем на р. Альце забойцы загубілі яго малодшага брата Барыса, а пад Смаленскам на Смядыні — яго брата Глеба. Выкарыстоўваючы гэ