2020-05-21
166
Қазақстан Республикасының әскери-әлеуметтік саясатын құқықтық қамтамасыз ету саласындағы негізгі заңнамалық акт қазіргі уақытта " Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" заң болып табылады. Бұл заң және оны орындау үшін және оған сәйкес шығарылған заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді әскери қызметшілерді, әскери қызметтен босатылған азаматтарды және олардың отбасы мүшелерін әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік қамтамасыз етудің барлық қазіргі заманғы жүйесі күтілетін құқықтық қаңқаны құрайды.
Әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғау екі жақты көріністе интеграцияланған (көп деңгейлі) жүйе ретінде қалыптастырылады:
1) мемлекеттің, ведомстволардың, басқа да ұйымдардың әскери қызметші мен оның отбасына әлеуметтік-экономикалық құқықтарды, әлеуметтік кепілдіктерді, жеңілдіктерді қамтамасыз етуге бағытталған әлеуметтік саясатты іске асыруы нәтижесінде жүзеге асырылатын әлеуметтік-экономикалық реттеу процесі ретінде;
2) әлеуметтік институт, әлеуметтік ұйымдастыру нормаларының, стандарттардың жиынтығы ретінде, әскери қызметшінің өмір сүру әлеуметтік кепілдіктері мен жеңілдіктерінің белгілі бір деңгейіне қол жеткізуді қамтамасыз ететін, акторлардың социуммен әлеуметтік ықпалдасуына, теңсіздік көріністерін тегістеуге, сондай-ақ әскери қызметшілердің еңбек әлеуетін өзін-өзі қалпына келтіру мен өзін-өзі дамытуды қамтамасыз ету.
1-кесте. Әскери қызметкерлерді әлеуметтік қорғау жүйесі [].
Кудаев Александр Викторович дисертация СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА ВОЕННОСЛУЖАЩИХ В УСЛОВИЯХ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ РОССИИ стр.51
| Стратегиялық мақсаты: әскери қызметшілер мен әскери зейнеткерлердің отбасы мүшелерін материалдық және рухани тұтынудың қажетті деңгейіне қол жеткізу, олардың еңбек әлеуетін қалпына келтіру мен өзін-өзі дамытуға жағдай жасау |
| Тактикалық мақсаты: әскери қызметшілер мен әскери зейнеткерлердің отбасы мүшелерін әлеуметтік қорғау процесін қамтамасыз ету |
| Әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғау |
| Әскери қызметшілердің кәсіби топтарына, әскери зейнеткерлерге, сондай-ақ олардың отбасы мүшелеріне әлеуметтік жеңілдіктер мен құқықтар жиынтығын қамтамасыз ететін кепілдіктер жүйесі |
| Әскери қызметші мен оның отбасына тіршілік әрекетінің қалыпты жағдайларын қамтамасыз ету (әлеуметтік қорғаудың ең төменгі деңгейі) | Әскери қызметші мен оның отбасына еңбек әлеуетінің кеңейтілген өзін-өзі қалпына келтіру жағдайларын қамтамасыз ету (әлеуметтік қорғаудың оңтайлы деңгейі) |
| Әскери қызметшілердің, әскери зейнеткерлердің, әскери отбасы мүшелерінің материалдық және рухани қажеттіліктерін, мүдделерін қанағаттандырудың қажетті деңгейі. | Материалдық және рухани қажеттіліктерді қанағаттандырудың өсуі. Әскери қызметшінің еңбек әлеуетін динамикалық өзін-өзі дамыту. |
| Әскери қызметшілер мен әскери қызметтен босатылған адамдардың әлеуметтік мәртебесінің олар социумда жүзеге асыратын әлеуметтік рөлге сәйкестігі (кәсіби жүктеме, әскери қызметті жүзеге асыруды айқындайтын құқықтар мен бостандықтарды шектеу контексінде жүзеге асырылады.) |
Әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғау салыстырмалы дербес әлеуметтік институт ретінде Қазақстан халқын халқын әлеуметтік қорғаудың жалпы институционалдық жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады және табыс, білім беру, медициналық қызмет көрсету, мәдениет, әлеуметтік мәртебе, әлеуметтік тәуекелдер шиеленіскен жағдайда көмек салаларында әскери қызметшілерді жобалық қолдаудың қоғамдық шараларының кешенін іске асырады. []
О статусе и социальной защите военнослужащих и членов их семей/Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің «Республикалық құқықтық ақпарат орталығы» ШЖҚ РМК, 2012.[Электрондық ресурс]. Электр.дер. Қол жеткізу режимі: http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z930004000_
Әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғау институтын ұстау әлеуметтік кепілдіктерді әзірлеу және іске асыру арқылы әлеуметтік қолдауға байланысты жобалық міндеттер кешенін іске асыруға бағытталған мемлекеттік қызметті жүзеге асыру. Соңғылары тек әлеуметтік, саяси және экономикалық құқықтарды ғана емес, сондай-ақ әскери қызметшілердің қажетті мәртебесін толық көлемде қамтамасыз етуге, олардың қызметтік еңбек әлеуетін кеңейтіп молайтуға (өзін-өзі дамытуға) жағдай жасауға тиіс. Іс жүзінде, әскери қызметшілердің әлеуметтік кепілдіктері бір жағынан, әскери қызметшілердің құқықтарын қамтамасыз етуге, екінші жағынан, әскери қызметшілердің кәсіби қызметінің тәжірибесін тұрақты дамыту үшін еңбек әлеуетін қалпына келтіруге, олардың жеке қадір-қасиеті мен қоғамдағы мәртебесін қолдауға жағдай жасауға бағытталған.
Тұтастай алғанда, әлеуметтік кепілдіктер жүйесі арқылы әскери қызметшілерге әлеуметтік қолдау мен өтемақы шараларының кешені ғана емес, әскери қызметті өткерудің әлеуметтік мақұлданатын жағдайларын қамтамасыз ететін, сондай-ақ әскери қызметші мен оның отбасы мүшелерінің демалуының қолайлы жағдайларын қамтамасыз ететін әлеуметтік-мәдени жобалар да іске асырылады. Әлеуметтік қорғау жүйесінің дәл стратегиялық мақсаты тұрақты материалдық және рухани тұтынуға қол жеткізу, әскери қызметшілердің, әскери зейнеткерлердің және олардың отбасы мүшелерінің қызметтік-еңбек әлеуетін өзін-өзі дамыту процесін айқындайды.
Бұл ретте әскери қызметшілердің әлеуметтік қорғалуы жалпы саяси және әлеуметтік экономикалық қамтамасыз ету деңгейінде ғана емес, сондай-ақ әскери қызметші отбасының жекелеген мүшелеріне жеке құқықтарды, жеңілдіктерді, кепілдіктерді қамтамасыз ету деңгейінде де көрінеді. Әлеуметтік кепілдіктерді іске асыру бір жағынан әскери қызметші мен оның отбасына қалыпты өмір сүру жағдайларын (әлеуметтік қорғаудың ең төменгі деңгейі) қамтамасыз етеді, екінші жағынан әскери қызметшілердің қызметтік-еңбек әлеуетінің (әлеуметтік-экономикалық қажетті әлеуметтік қорғау деңгейі) кеңейтілген өзін-өзі өндіру (өзін-өзі дамыту) жағдайын қамтамасыз етеді.
Сондықтан әлеуметтік қорғалу әскери қызметшілердің әртүрлі кәсіптік топтарына, әскери зейнеткерлерге, сондай-ақ олардың отбасы мүшелеріне жеңілдіктер мен құқықтардың белгілі бір әлеуметтік мәні бар жиынтығын қамтамасыз ететін әлеуметтік кепілдіктер жүйесімен сипатталады деп айтуға болады. Әскери қызметшілердің әлеуметтік қорғалуының нәтижелілігі мынадай үш деңгейде сипатталады:
1) әскери қызметшілердің, әскери зейнеткерлердің, олардың отбасы мүшелерінің материалдық және рухани қажеттіліктерін, әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қанағаттандыру;
2) әскери қызметшінің қызметтік-еңбек әлеуетін өзін-өзі дамыту серпіні;
3) әскери қызметшілер мен әскери қызметтен босатылған адамдардың әлеуметтік мәртебесінің олар социумда жүзеге асыратын әлеуметтік рөліне сәйкестігі [].
Кудаев Александр Викторович дисертация СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА ВОЕННОСЛУЖАЩИХ В УСЛОВИЯХ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ РОССИИ стр.52-54
Әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғау жүйесі әскери қызметшілер мен олардың отбасы мүшелерінің материалдық әл-ауқаты мен лайықты әлеуметтік жағдайын қамтамасыз ету жөніндегі әлеуметтік-экономикалық қатынастар жүйесі болып табылады. Әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғаудың ерекше қоғамдық мақсаты бар. Ол әскери қызметшілердің материалдық және моральдық-психологиялық жағдайын жақсартуға және олардың әлеуметтік қауіпсіздігі үшін жағдай жасауға бағытталған. Әскери қызметшілер мен басқа да еңбекке жарамды азаматтар арасындағы принципті айырмашылық әр түрлі азаматтық құрылымдарда жұмыс істейтін азамат "өзіне" жұмыс істейді, ал әскери қызметші мемлекеттік функцияларды орындай отырып, ең алдымен өзінің жеке емес, мемлекеттің еркін жүзеге асырады. Бұл ретте азаматтардың басқа санаттарына қарағанда оның бірқатар конституциялық құқықтары мен бостандықтары заңмен шектеледі. []. Н.А. Серебрякова. Диссертация на тему: СИСТЕМА СОЦИАЛЬНОЙ ЗАЩИТЫ ВОЕННОСЛУЖАЩИХ стр 44.
Қазақстан Республикасында әскери қызметкерлерді әлеуметтік қорғау жайында 1993 жылдың 20 қаңтарында алғаш рет заң қабылдады. Ол заң «Әскери қызметшiлер мен олардың отбасы мүшелерiнiң мәртебесi және оларды әлеуметтiк қорғау туралы» деп аталды. Аталмыш осы заңның 4-бабы: Әскери қызметшiлердi әлеуметтiк және құқықтық жағынан қорғау кепiлдiктерi деп аталды.
Мемлекет әскери қызметшілердің әлеуметтік және құқықтық қорғалуына кепілдік береді, олардың қажетті өмір сүру деңгейін, оның ерекше сипатын ескере отырып, қызметтің тиісті жағдайларымен қамтамасыз етеді.
Барлық әскери қызметшілер атқаратын лауазымдары мен әскери атақтарына қарамастан заң алдында тең. Әскери қызметшілердің құқықтары мен міндеттеріндегі, әскери қызмет өткеру жағдайларындағы, материалдық қамтамасыз етудегі айырмашылықтар Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленеді.
Әскери қызметшілер мен олардың отбасы мүшелері үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды іске асыру, олардың заңды мүдделерін қамтамасыз ету Қарулы Күштердің, басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың басшылығына және өзге де мемлекеттік органдарға жүктеледі.
Әскери қызметшілер мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтары мен заңды мүдделерін іске асыру жөніндегі міндеттерді сақтамауға кінәлі мемлекеттік органдар мен ұйымдардың басшылары, командирлер мен бастықтар, басқа да лауазымды адамдар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес тәртіппен жауап береді.
Әскери қызметшiлер құқығына және ар-намысы мен қадір-қасиетiне нұқсан келтiретiн заңсыз iс-әрекет жасаған бастықтардың үстiнен тiкелей сотқа шағым беруге құқылы делінген. [18].
Соңғы уақытта мемлекет пен қоғам тарапынан әлеуметтік қорғау шараларымен бекітілген әскери қызметшілердің әлеуметтік-құқықтық мәртебесінің жеткіліксіздігі Қазақстан Қарулы Күштерінің әскери қызметшілерінің халықтың әлеуметтік қорғалмаған топтарының қатарына қосылуына себеп болды, бұл әскери қызметшілер мен әскери қызметтен босатылған азаматтардың, сондай-ақ олардың отбасы мүшелерінің түрлі топтарын әлеуметтік жұмыс объектілері ретінде қарауға негіз берді.
ХХ ғасырдың соңы Қазақстан үшін әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар жылы ретінде есте қалды. Сол кездегі көкейкесті мәселелердің бірі мемлекеттік қызметкерлердің әлеуметтік-құқықтық қорғалуы болатын. КСРО кезінде әскери қызметкерлеріміздің жұмысы мұғалімдер сияқты мәртебелі жұмыс саналып, жоғары табысты мамандар қатарынан болатын. Ал елдегі қаржылық қиыншылықтар әскери қызметкерлердің айлығының төмендеуіне алып келді.
Сол кезеңдегі әлеуметтік мәселелер мен әлеуметтік кедейшіліктің өсуі әскери қызметшілер мен мемлекеттік қызметшілердің әлеуметтік материалдық жағдайының төмендеуі, қоғамдағы әскери қызмет беделінің құлдырауы және соның салдарынан офицерлердің Қарулы Күштерден жаппай кетуі, әскери қызметтің деңгейінің төмендеуі, әскери кадрларды кәсіби даярлаудың әлсіздігі, әскери қызметкерлерді біраз алаңдатқаны анық.
[19]. Ноздринов, А.И. Вопросы квалификации уничтожения и повреждения военного имущества // Право в Вооружённых Силах. - М., 2011г., №12.
Әлеуметтік қорғау әскери қызметшілердің, азаматтардың, әскери қызметтен босатылған немесе қызмет атқарып жүріп қайтыс болған және олардың отбасы мүшелеріне қарасты бірнеше функцияны атқарады:
1.Әлеуметтік қорғау әскери қызметшінің жеке тұлғасына ғана емес, сондай-ақ әскери қызметшінің қызмет кезеңінде де, ол запасқа (отставкаға) шығарылғаннан кейін де оның отбасы мүшелерін әлеуметтік жайластыруға да қолданылады. Әскери қызметшілерді материалдық қамтамасыз ету жүйесі әскери қызметшінің отбасы бюджетінде табыстың жалғыз көзі болып қала береді.
2.Әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғау айтарлықтай дәрежеде адал қызметті ынталандыруға және олардың бірқатар жалпы азаматтық құқықтары мен бостандықтарын заңнамалық шектеуді өтеуге бағытталған, ал халықты әлеуметтік қорғау әлеуметтік қатерлерді жеңілдету және жұмыссыздық, мүгедектік, қарттық және т.б. салдарынан жоғалған табыс пен өзге де кірістерді өтеу мақсатында ғана жүзеге асырылады.
3.Әлеуметтік қорғау жүйесінің құқық нормалары, негізінен, федералдық заңнамаларда – заңдарда, президенттің жарлықтарында, үкіметтің қаулыларында, әскери қызмет заңнамамен қарастырылған атқарушы биліктің федералдық органдарының нормативтік құқықтық актілерінде қамтылған. Билік субъектілерінің, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құқықтық актілері және әскери-әлеуметтік заңнаманың жалпы массивіндегі өзге де жергілікті актілер өте аз үлес салмағына ие және қосалқы рөл атқарады.
4. Әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғау жүйесін қаржыландыру тек бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырылады. Мемлекет халқын әлеуметтік қорғау жүйесінде негізгі рөл атқаратын бюджеттен тыс қорлардың (зейнетақы қорының, әлеуметтік сақтандыру қорының және т.б.) қаражаты әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғау жүйесінде пайдаланылмайды.
5. Әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғау азаматтардың көрсетілген санаттарына ғана тән әлеуметтік кепілдіктердің, жәрдемақының, өтемақы төлемдерінің бірқатар ерекше түрлерін қамтиды. Еңбек сіңірген жылдары (оның ішінде қызмет өткеру ерекшеліктері) мен әскери қызметшіге берілетін кепілдіктер мен өтемақылар көлемі арасында тікелей тәуелділік бар. Мемлекет келісім-шарт бойынша әскери қызмет өткеретін әскери қызметшілерге алынған біліктілікке сәйкес және әскери қызмет мерзіміне сәйкес жеңілдіктер, кепілдіктер мен өтемақылар мөлшерінің ұлғаюына кепілдік береді, ол күнтізбелік есептеудегі әскери қызметтің жалпы ұзақтығын немесе жеңілдікті есептеудегі әскери қызметтің жалпы ұзақтығын ескере отырып есептеледі. Өз табиғаты бойынша жеңілдіктер, артықшылықтар мен өтемақылар әр түрлі уақыт кезеңдерінде әр түрлі нысандарын отырып, кез келген қоғамда болды. Олардың негізгі мақсаты – ерекшеліктерін көрсету, және сипаттағы еңбек процесінің бір немесе өзге
қызметкерлердің объективті арасындағы айырмашылықтарды кәсіптер. Әскери қызметшілерге және олардың отбасы мүшелеріне берілетін жеңілдіктер оларды қандай да бір артықшылықты шарттарға қою мақсатын көздемейді. Бұл-моральдық және материалдық тәртіптің ынталандыруы, олардың басты мақсаты әскери қызметшілер мен оларға теңестірілген адамдардың моральдық-жауынгерлік рухын арттыру, сондай-ақ Отанды қорғау жөніндегі борышты орындаумен және әскери міндеттерді орындаумен байланысты шығындарды өтеу болып табылады. Экономикалық дағдарыс және елдегі өте тұрақсыз жағдай жағдайында жеңілдіктер тағы бір маңызды функцияны – әскери қызметшілер мен олардың отбасы мүшелерін инфляцияның әсерінен қорғауды, яғни заңнамаға сәйкес көрсетілетін қызметтердің бір бөлігін, артықшылықтарды іс жүзінде бағаның өсуіне байланысты емес (мысалы, тегін медициналық қызмет көрсету) []. Н.А. Серебрякова. Диссертация на тему: СИСТЕМА СОЦИАЛЬНОЙ ЗАЩИТЫ ВОЕННОСЛУЖАЩИХ стр 57-58.
Н.С. Землянухинаның пікірінше мемлекет әскери қызметшілерді олардың әлеуметтік мәртебесіне сәйкес белгілі бір жеңілдіктермен және артықшылықтармен жасай отырып, оларға тұрмыстық қиындықтар туралы ойламай, өзінің тікелей жұмысына толық қызмет уақытын беретін өмірлік жағдайлар жасауы тиіс. Жеңілдіктердің көлемі мен мазмұны әскери қызметші жататын қызметтік-лауазымдық санатқа, оның әскери атағына, әскери қызметте болу мерзіміне және оны өтудің өзге де ерекшеліктеріне байланысты болады. Жеңілдіктер әскери еңбектің объективті ерекшеліктеріне байланысты. Қолданылу ұзақтығы белгісі бойынша әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғау жүйесі:
1) уақытша – әскери қызмет өткеру кезеңінде ғана орын алады
(әскери қызметті орындау уақытымен шектеледі));
2) тұрақты – әскери қызметті орындау уақытымен шектелмейді, яғни
кейін азаматтардың жекелеген санаттары үшін сақталады.
әскери қызмет.
Әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғау жүйесі мыналарды қамтиды:
элементтер:
- өмір мен денсаулықты қорғау, оның ішінде міндетті мемлекеттік сақтандыру;
- зейнетақымен қамсыздандыру;
- материалдық қамтамасыз ету;
- тұрғын үймен қамтамасыз ету.
[]. Землянухина Н.С. Социально-экономическая теория льгот: монография / Н.С. Землянухина. Саратов: СГТУ, 2006. 288 с.
М.В.Кибабкин әскери қызметкерлердің әл-аухатын көтерудің жолдарын қарастырып өткен. Алайда оның ойынша «Әскери қызметші еңбек етуге шектеулі емес, ол өзінің әл-ауқатын арттыру үшін қосымша еңбек қызметін атқарудағы мүмкіндіктері шектеулі» деген [].
Кибакин М.В. Социальная защищенность офицеров внутренних войск и ее обеспечение в современных условиях (социологический анализ): Дисс. … канд. социол. наук. – М.: ВУ, 1995. – С. 23.
Әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғау жүйесі бір жағынан әскери қызметшілердің әлеуметтік қорғалуын іске асыруға бағытталған әлеуметтік институттардың қызметін көрсететін екі жақты кешен болып табылады, екінші жағынан-бұл әскери қызметшілердің әлеуметтік кепілдіктері мен құқықтарын қамтамасыз ететін, оларға тіршілік әрекетінің қалыпты жағдайларын қолдауға, өзінің адами әлеуетін жаңғыртуға мүмкіндік беретін формальды түрде бекітілген нормалар мен стандарттар. (–кесте)
-кесте. Әлеуметтік қорғау әскери қызметшілердің еңбек әлеуетін қалпына келтіру және өзін-өзі дамыту факторы ретінде [] Кудаев Александр Викторович дисертация СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА ВОЕННОСЛУЖАЩИХ В УСЛОВИЯХ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ РОССИИ стр.84
| Ішкі ведомстволық және ішкі ұйымдастырушылық (микро деңгей). Әлеуметтік қорғаудың жалпы кешені жүйесінің параметрлері, мақсаттары мен міндеттері толықтырылады және кеңейтіледі, әскери қызметшілердің әлеуметтік кепілдіктерінің қосымша жиынтығын нақтылайды |
| Қоғамдық (макродеңгей). Әлеуметтік қорғаудың жалпы кешені жүйесінің параметрлерін, мақсаттары мен міндеттерін нақтылау, оның табыс, тұрғын үй, денсаулық сақтау, білім беру қызметтерін алу бойынша әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз етуге бағыттылығын анықтау. |
| Әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғау жүйесі |
| Әскери қызметкерлердің отбасылары мен әскери зейнеткерлерге әлеуметтік кепілдіктер |
| Әскери қызметшілердің отбасын әлеуметтік қолдау нормалары. |
| Әлеуметтік жеңілдіктер және әскери қызметшілердің отбасы өтемдері жүйесі. |
| Әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғаудың әлеуметтік-экономикалық функциялары. |
| Қолдаушы — әскери қызметшіні материалдық қолдауды іске асыру. |
| Өтемақы жүзеге асыру қосымша материалдық төлемдер ретінде әскери қызметші мен оның отбасы мүшелерінің кейбір құқықтарының шектелуіне байланысты өтемақы төлемдерін төлеу. |
| Реттеуші-еңбек қызметіне реттеушілік әсерді іске асыру, акторлардың еңбекте өзара іс-қимылын реттеу, әскери ұйымдарда әлеуметтік-еңбек қатынастарын жетілдіру. |
| Ынталандырушы — әскери қызметшілердің ішкі еңбек уәждемесіне жағдай жасау. |
| Қалпына келтіру — әскери қызметші мен оның отбасы тіршілігінің қалыпты жағдайларын қамтамасыз ету. |
| Әскери қызметшінің дене және білім беру еңбек әлеуетін қалпына келтіру. |
| Әскери қызметшілердің кәсіби қабілеті мен қажеттіліктерін өзін-өзі дамыту бағыттары мен мүмкіндіктерін жобалау. |
Сонымен әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғау мемлекеттің, ведомстволардың, жекелеген ұйымдық құрылымдардың әлеуметтік кепілдіктерін әзірлеу және қолдау нәтижесінде жүзеге асырылады. Бұл әлеуметтік кепілдіктер әскери қызметшілерге әлеуметтік жеңілдіктер мен құқықтардың әлеуметтік маңызы бар жиынтығын ғана емес, еңбек әлеуетін өз бетінше қалпына келтіру және өзін-өзі дамыту мүмкіндігін анықтау болып табылады.
2 ӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТТІ АТҚАРУ КЕЗІНДЕ ҚАЗА ТАПҚАН АЗАМАТТАР ОТБАСЫЛАРЫМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ ТӘЖІРИБЕСІ
2.1 Әскери қызметті атқару кезінде қаза тапқан азаматтар отбасыларының әлеуметтік мәселелері
Қазіргі таңда өкінішке орай әскери қызметті атқару кезінде қаза тапқан азаматтар отбасыларының әлеуметтік мәселесі қалыпты жағдайға айналып отыр. Ол өз кезегінде жағымсыз салдар ретінде жесір қалған әйелі мен балаларының психологиялық дамуы, эмоционалдық саласы тұрғысынан ауытқулардың пайда болуына алып келіп жатыр. Ал, бұл әкесіз өскен балалардың әлеуметтік-психологиялық тұрғыда дағдарысқа ұшыраған тұлғалардың қалыптасуына алып келеді. Сонымен қатар үйге негізгі ақшалай-материалдық қаражат тасушы ер азаматтың қайтыс болуы бұл отбасындағы кедейшілікпен, тұрмыстық әл-аухаттың төмендеуіне әкеп соқтырады.
Қайтыс болған әскери қызметшілердің отбасылары кез келген отбасына тән барлық мәселелерді бастан кешуде, әрі оның өз қиындықтары бар. Мысалы, қызмет барысында қайтыс болған әскери қызметшінің отбасы оның тұрақты жалақысынан айырылады. Қаза тапқан әскери қызметшілердің әйелдері жоғары білімінің болуына қарамастан, жұмыс орындары санының шектелуіне байланысты жұмысқа жиі орналаса алмайды, ал жұмыссыздық бойынша жәрдемақы олардың аз ғана бөлігіне ғана төленеді. Осының бәрі әскери қызметшілердің отбасылары әлеуметтік кедейшілік жағдайында болуларына әкеп соқтырады. []
Белов, Е.С. Социальная защита членов семей военнослужащих, непосредственно участвовавших в борьбе с терроризмом на территории республики Дагестан [Текст]/Е.С.Белов// – М.: Пенсия.- 1999.- № 10.- 47с.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының «Әскери қызмет және қызметшінің мәртебесі туралы» заңы 51 бабының 2 тармағында көрсетілген қайтыс болған әскери қызметкерлердің отбасына төленетін мемлекеттік өтемақы, жесір қалған әйеліне әкесіз қалған балаларын күтіп-бағу қажеттілігін өтей алмайды.
Бұл аталған заңның 51-бабының 2 тармағында «Әскери қызметші әскери қызмет өткеру кезеңінде не қызметтен шығарылғаннан кейін әскери қызмет өткеру кезеңінде алған мертігуі (жаралануы, жарақаттануы, контузиясы) немесе ауруы салдарынан қаза тапқан (қайтыс болған) жағдайда, әскери қызметшінің мұрагерлеріне – қаза тапқан (қайтыс болған) күні соңғы атқарған лауазымы бойынша бес жылдық ақшалай қамтылым мөлшерінде, ал мерзімді қызметтегі әскери қызметшінің, әскери оқу орны курсантының, әскери жиындарға шақырылған әскери міндеттінің мұрагерлеріне 500 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде біржолғы ақшалай өтемақы төлеу жүргізіледі» делінген. «Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы» // adilet.zan.kz
Қазақстан Республикасы әлеуметтік саясатын жүргізе отыра, халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің, оның ішінде қайтыс болған әскери қызметкерлердің отбасы мүшелеріне тағайындалатын мемлекеттік өтемақылар заңнамасына жыл сайын өзгерістер мен жаңғыртулар енгізу үстінде.
2019 жылдың наурыз айында Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігі қызметтік міндеттерін атқару кезінде қаза тапқан әскери қызметшілердің отбасы мүшелерін әлеуметтік қамтамасыз ету жөнінде БАҚ өкілдері мен республика тұрғындарына ресми ақпарат берді. Бұл ақпарат бойынша:
1) қызметтік міндеттерін атқару кезінде қаза тапқан әскери қызметшінің отбасы мүшелеріне қаза тапқан (қайтыс болған) күні соңғы атқарған лауазымында бес жылдық ақшалай қаражаты мөлшерінде біржолғы ақшалай өтемақы төленеді ("әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" Заңның 51-бабы);
2) қайтыс болған әскери қызметші отбасы қолда бар қызметтік тұрғын үйді өтеусіз жекешелендіруге құқығы бар ("тұрғын үй қатынастары туралы" Заңның 13-бабы 8-тармағының 7-1тармақшасы");
3) қызметтік тұрғын үйі болмаған кезде әскери қызметшінің отбасына тұрғын үй меншікке сатып алу үшін біржолғы ақшалай өтемақы төленеді ("тұрғын үй қатынастары туралы" Заңның 101-9-бабы);
4) әскери қызметшінің отбасына мәйітті тасымалдауға дайындауға, мәйітті тасымалдауға, жерлеуге, құлпытас дайындауға және орнатуға байланысты шығыстар уәкілетті органның есебінен 80 АЕК мөлшерінде өтеледі ("әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы"Заңның 51-бабы).
В Минобороны разъяснили порядок соцвыплат семьям погибших военнослужащих // https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/minoboronyi-razyyasnili-poryadok-sotsvyiplat-semyam-366189/
Көршілес Ресей Федерациясының Қорғаныс Министрлігінің қаза тапқан әскери қызметкерлердің отбасымен жүргізілетін іс-шаралар кешені бүгінгі таңда ТМД мемлекеттері арасында басқа елдер үшін үлгі болатындай. Бұл аталған іс-шаралар кешеніне:
Әскери қызмет атқару кезінде қаза тапқан әскери қызметкерлердің отбасы мүшелерінінің мұқтаждықтарын есепке ала отырып: тұрғын үймен, қаржылай-материалдық көмектер түрін көрсету, сонымен қатар міндетті-әлеуметтік медициналық сақтандыру бойынша олардың отбасыларын тегін медициналық тексерістен өткізу, федералдық әлеуметтік кепілдемелермен қамтамасыз ету жүйесі алға қойылған []. Милов, А.Н. Социальные гарантии членов семей военнослужащих // Сборник научных статей (по материалам Межвузовской научнопрактической конференции Филиал РГСУ в г. Люберцы, 2008 г.) [Текст] / А.Н. Милов // Люберцы. – 2008.
Сонымен қатар іс-шаралар кешеніне:
- тұрмыс деңгейі төмен отбасылардағы жағдайды зерттеу;
- аз қамтылған және көп балалы қайтыс болған әскери азаматтың және отбасы құрамында ауру балалары бар отбасыларға атаулы материалдық көмек көрсету;
-қайтыс болған немесе мүгедек әскери қызметшінің жасөспірім балалары арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу;
- қайтыс болған немесе мүгедек деп танылған әскери қызметкердің балаларына жазғы сауықтыру-демалысын ұйымдастыру;
- қайтыс болған немесе мүгедек деп танылған, сондай-ақ мемлекеттік штатық қысқартудың әсерінен жұмысынан айырылған әскери қызметшілер мен олардың отбасы мүшелерінің демалыс кештерін, қызығушылықтары бойынша үйірмелер, секциялар, көркемөнерпаздар жұмыстарын ұйымдастыру.
- жас офицерлердің, жұмыссыз қалған және жұмыс барысында қайтыс болған әскери қызметкерлердің отбасыларымен жұмыс (әйелдерді жұмысқа орналастыруға, бала туған кезде көмек көрсету, балаларды білім беру мекемелеріне орналастыру және т. б.);
- психологиялық және заң кеңестері. Тәрбие жұмысы органдарының штаттарына отбасылармен жұмыс жөніндегі нұсқаушы лауазымды енгізу жұмыстары жатқызылады [] Кудаев, А.В. Этапы развития системы социальной защиты военнослужащих России [Текст] / А.В. Кудаев // Профессионализм военнослужащего: стратегия и перспективы развития в современной России: сб. науч. ст. – Саратов: Наука, 2016
Қазақстан Республикасы әскери борышын орындау кезінде қайғылы қаза тапқандардың отбасыларын қалай қолдады?
Ирактағы қазақстандық әскери қызметшінің өлімі, 2005 жыл
Отан алдындағы парызды өтей отырып, тәуекелге барып, кейде қайғылы жағдайларды болдырмау мүмкін болмай жатады. Кей жағдайға мысалы, ауа райы жағдайларына байланысты жағдайлар орын алып жатады. Әрбір жағдайда әскери қызметкерлердің қаза болуы – бұл тек жақын адамдар үшін ғана емес, бүкіл Қазақстан халқы үшін де үлкен ауыр соққы болып саналады. Сондықтан да қаза тапқандардың отбасыларына мемлекет тарапынан барлық қолдау көрсетіледі.
БҰҰ меморандумының негізінде 2003 жылы Қазақстан Иракқа бітімгершілік қызметке қатысу үшін "Қазбат" батальонының инженерлік-саперлік бөлімшесін жіберді. 2003 жылдың 19 тамызында қазақстандық бітімгерлер "Ирак еркіндігі" операциясына қатысуға кірісті. Миссия 2008 жылға дейін созылды.
Осы уақыт ішінде оған 290 қазақстандық әскери қызметші қатысты. Олар 4 миллионнан астам жарылмаған миналар мен снарядтарды залалсыздандыра алды. Өкінішке орай, біздің тарапымыз шығынсыз болған жоқ.
Жалғыз қаза тапқан қазақстандық капитан Қайрат Құдабаев болды. 2005 жылдың 9 қаңтарында әскери қызметші өзінің денесімен снарядты жауып, ондаған қызметтестерін ажалдан құтқарған болатын.
Қайрат Құдабаев 2005 жыл.
Ерлік пен қайсарлығы үшін Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен Қайрат Құдабаев қайтыс болғаннан кейін бірінші дәрежелі "Айбын" орденімен және Польша, Украина және АҚШ Қарулы Күштерінің басқа да наградаларымен марапатталды. Қайрат Құдабаевтың құрметіне Қапшағай жабық әскери қалашығында және әскери училищеде мемориалдық тақта ашылды. Нұр-Сұлтан қаласындағы Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің мұражайында мемориал ашылған болатын. [11].
Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің ақпараты бойынша, Иракта қаза тапқан әскери қызметкердің отбасына бес миллион теңгеден астам біржолғы өтемақы төленді, сондай-ақ оның отбасы тұрғын үймен қамтамасыз етілді.
Шымкент түбіндегі АН-72 апаты, 2012 жыл
2012 жылы 25 желтоқсанда Сайрам ауданында Шымкенттен 40 шақырым жерде АН-72 әскери-көлік ұшағы апатқа ұшырады. Экипаж мүшелері мен жолаушылар түгел қаза тапты. Ұшақ бортында 27 адам болған: 7 экипаж мүшесі және 20 әскери қызметші.
Қаза болғандардың арасында экипаж командирі майор Марат Нұрахметов, штурман (кемелерді, ұшақтарды білетін, басқаратын маман) майор Олег Голубев, аға бортмеханик капитан Марат Үсенов, командирдің көмекшісі аға лейтенант Аслан Лұқпанов, аға бортмеханик прапорщик Александр Вологжанин, аға бортмеханик сержант Ренат Мысаев, бортсерік сержант Гүлнұр Доланбаева, ҚР ҰҚК ШҚ директоры полковник Тұрғанбек Стамбеков, ҚС бас басқармасы бастығының міндетін атқарушы полковник Ерғали Нұрлашев, "Оңтүстік" өңірлік басқармасы бастығының міндетін атқарушы полковник Павел Доценко, "Оңтүстік" КБ бастығының орынбасары полковник Қайрат Базарбаев, ПС бөлімінің бастығы полковник Қанатбек Қабдылғазезов, ПС басқармасының бастығы полковник Ерлан Махаев, ПС аға консультанты подполковник Александр Дмитриев, "Ленгер" шекаралық бақылау бөлімі штабының бастығы подполковник Валерий Кущь, жеке инженерлік-саперлік батальон командирі подполковник Бауыржан Қожахметов, "Мерке" шекаралық бақылау бөлімінің бастығы майор Алмаз Ибраев, ПС күзету және қамтамасыз ету комендатурасының коменданты Сәулебай Досыбеков, подполковник Вячеслав Рахман, подполковник Александр Рахман, "Ленгер" шекаралық бақылау бөлімінің, подполковник Қайрат Мухамадиев, подполковник Аманбек Шуканов, подполковник Асуан Айтманбетов, аға лейтенант Анатолий Филипко, аға сержант Мақсат Қонақбай және кіші сержант Павел Вязиков.
Сол кезде қаза тапқандардың отбасыларына бүкіл ел көмектесті. ҚР ҰҚК, ҚР Қаржы министрлігі, Мәжіліс депутаттары, ОҚО кеденшілері өздерінің бір күндік жалақысын аударды.
Сондай-ақ, сол кезде ОҚО әкімі Асқар МЫРЗАХМЕТОВ қайтыс болғандардың отбасыларына 1 миллион теңгеден табыс етті.
Бұдан басқа, әрбір отбасына 5 жылдық ақшалай қаражат аударылды. Ол әрбір әскери қызметшінің еңбекақысына байланысты және 5-тен 15 миллион теңгеге дейін болды.
Ақтөбеде лаңкестік, 2016 жыл
2016 жылдың бесінші маусымында Ақтөбеде бандалық радикалды исламистер екі қару-жарақ дүкеніне және Ұлттық гвардияның № 6655 әскери бөліміне шабуыл жасады. Бұл Терактілік оқиға құрбандарының саны жетіге жетті, олардың ішінде төрт бейбіт азамат және үш әскери қызметкер болды. Лаңкестердің қолынан 40-қа жуық адам зардап шекті.
Бұл оқиғадан қайтыс болған әскери қызметкерлердің есімі: 1997 жылы туған Сапар Досбол Еркінбекұлы, 1975 жылы туған Майлыбаев Даниэль Ақарысұлы, 1978 жылы туған Қалиев Берік Ерланұлы.
Сол кезде Ақтөбе облысының әкімдігі қаза тапқандардың отбасыларына 5 миллион теңге көлемінде материалдық көмек көрсету туралы шешім қабылдады. [12].
Сондай-ақ, қайтыс болған әскери қызметкерлердің отбасыларын қолдауға Нұрсұлтан қаласының полицейлері қосылып, оларға бір күндік жалақысын аударды. Әр отбасына 5 миллион теңгеден шықты.
- Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасы бойынша ішкі істер министрлігі мен әкімдіктер қаза болғандар мен зардап шеккендердің отбасыларына жан-жақты көмек көрсетеді. Ұлттық ұланның әскери қызметшілері де оған белсенді қатысуда, - деп мәлімдеді Ұлттық гвардияның тәрбие және әлеуметтік-құқықтық жұмыстар бас басқармасы бастығының орынбасары полковник Қанат БЕЛЯКОВ.
Сонымен қатар, бұрынғы Білім және ғылым министрі Ерлан Сағадиев қаза болғандардың балаларына Бурабайдағы "Балдәурен" республикалық оқу-сауықтыру орталығында толық қалпына келтірілгенге дейін тегін демалуға мүмкіндік берілетінін хабарлады. Демалыс мерзімі шектелмеген. [13].
Жамбыл облысында қар көшкінінен қаза тапқан әскери қызметкерлер, 2017 жыл
2017 жылғы 17 ақпанда сағат 13.15-те Жамбыл облысы ТЖД кезекші бөліміне қорықшыдан хабарлама келіп түсті. Жуалы ауданындағы Алатау ауылынан 35-40 шақырым жердегі Көксай шатқалыннан қар көшкіні түсіп, үйіндінің астында Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің 91678 ә/б (тау-қорықшылар полкі) 23 әскери қызметшінің қалып қалғаны айтылды.
5 сағаттық құтқару операциясы нәтижесінде, құтқарушылар 23 адамды қар үйіндісінің астынан алып шықты, оның ішінде 16 тірі және жеті адам қаза тапқан болатын.
Оқиға орнында қаза болғандар: кіші сержант М. Т. Қыдырбаев, 1991 жылы туған; кіші сержант А. К. Ерисбаев, 1992 жылы туған; қатардағы жауынгер Т. К. Кеңесов, 1993 жылы туған; кіші сержант А. Ж. Аралбаев, 1988 жылы туған; қатардағы жауынгер Н. К. Шакен, 1995 жылы туған; ефрейтор М.Б.Тұрысмағанбетов, 1991 жылы туған; аға лейтенант А. К. Мошабаев, 1991 жылы туған.
Жамбыл облысында қар көшкіні кезінде қаза тапқан әскери қызметкерлердің отбасыларына бес жылдық ақшалай қаражат мөлшерінде біржолғы өтемақы төлеу қарастырылды. [14].
Қызылорда облысында МИ-8 тікұшағының апаты, 2019 жыл
2019 жылы 27 наурызда Қызылорда облысы Жалағаш ауданында Ми-8 тікұшағы апатқа ұшырады. Ауа райының күрделі жағдайына байланысты тікұшақ құлап, толығымен жанып кетті. 13 әскери қызметші қаза тапты. Тікұшақ Ақтаудан Шымкентке ұшып бара жатқан 4 әскери тікұшақтың бірі болатын.
Апат болған жерде қаза тапқандар: экипаж командирі Роман Костыгов, экипаж командирінің көмекшісі лейтенант Аслан Айтбаев және борт технигі майор Тимур Кудайбердиев, сондай-ақ майор Данияр Қоңырбай, аға сержант Мұрат Шәріпов, кіші сержант Асхат Абдулманат, ефрейтор Мирас Жұматаев, Айдын Әбділдинов, Қуаныш Сарқытбаев.
Қорғаныс министрі Нұрлан Ермекбаевтың айтуынша, қарулы күштер барлық әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз етеді және қаза тапқан әскери қызметшілердің туыстары мен жақындарына қажетті психологиялық, материалдық және өзге де көмектерді көрсетеді, сондай-ақ заң бойынша тиесілі барлық әлеуметтік кепілдіктер мен төлемдерді жүзеге асырады,-деген болатын.
Қорғаныс министрі көмек бір жолғы сипатқа ие болмайтынын атап өтті және гарнизон бастықтарына қаза тапқандардың отбасыларына қамқорлық жасауды, оның ішінде балаларды тәрбиелеуге, білім алуға, жұмысқа орналастыруға және жан-жақты қолдауға қатысуды тапсырды. [15].
Сонымен қатар, Маңғыстау облысының әкімдігі қаза тапқандардың отбасыларына 1 миллион теңгеден бөлді. [16].
Арыс қаласында әскери қызметшілердің қаза болуы, 2019 жыл
2019 жылдың 24 маусымында Түркістан облысының Арыс қаласында әскери бөлім аумағында өрт шығып, одан кейін көптеген оқ-дәрілердің жарылысы болды. Нәтижесінде 50 мың тұрғыны бар Арыс қаласының тұрғындары қауіпсіз жерге көшіріліп, ондаған адам зардап шекті. Үш адам қаза тапты: екі әскери қызметкер және Қазақстан Республикасының азаматы.
Олардың бірі-келісімшартшы Бауыржан Әлімбеков. Сол күні ол № 44856 әскери бөлімінде тұрды. Оның төрт баласы қалды.
Тағы бір қаза тапқан келісімшарт қызметінің әскери қызметшісі сержант А. Н. Ахметов болды.
Кейін баспасөз мәслихатында ҚР Қорғаныс министрі Нұрлан ЕРМЕКБАЕВ қаза тапқан әскери қызметшілердің отбасыларына қандай көмек көрсетілетінін түсіндірді.
- Заң бойынша қызметтік міндеттерін атқару кезінде қаза тапқан әскери қызметшілердің отбасылары үшін бірқатар төлемдер қарастырылған. Бұл атқаратын лауазымы бойынша 5 жылдық ақшалай төлем. Сондай-ақ, бір жолғы төлем арқылы жеке тұрғын үй сатып алуына болады. Мөлшері әскери қызметші қызмет өткерген аймаққа және отбасы мүшелерінің санына байланысты айқындалады.
Қаза тапқан адамның отбасылары мен балаларына әдетте жергілікті әскери органдар тарапынан бейресми қамқорлық көрсетіледі – бұл әскери комитеттер мен гарнизондар болмақ. Біз балаларға оқу мен жұмысқа орналасуға, сондай – ақ басқа да мәселелерде көмек көрсетуге тырысамыз, - деді ол. [17].
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. 25 жылдың ішінде қызметтік борышын атқарған 938 полиция қызметкері қаза болған. // https://qazaqstan.tv/news/112492/
2. Министр обороны Казахстана посетил семьи погибших в Арыси военных // https://ru.sputniknews.kz/regions/20190705/10830674/ministr-oborony-arys.html
3. Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 16 ақпандағы № 561-IV Заңы // http://adilet.zan.kz/
4. «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы
5. Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 16 ақпандағы № 561-IV Заңы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1200000561
