Саяси процесс 10 страница

Отандық және дүние жүзілік тәжірибеден белгілі болғандай, үлкен лауазымды қызметке отыру үшін төмендегідей сапалар: орындаушылық, дер кезінде «ие, ие» деп бас шұлғу, жарамсақтану, чиновниктердің айтқанынан шықпау, көзге түсу үшін өтірік белсенді болу, аппараттық тәртіптің бүкіл ережесін сақтау, «мұрнын желге тосу» және т.б. өте қажет.

Осымен байланысты саяси элитаның қалыптасуы мен алмасуының өзінен олардың әлеуметтік функциялары келіп шығатынын айтуымыз керек. Олар көп түрлі, күрделі, әлбетте, үлкен жауапкершілікпен байланысқан. Мұндай функциялар мейлінше көп[120]. Біз солардың аса мәнді стратегиялық, коммуникативтік, ұйымдастырушылық және интегративтік функцияларына тоқталуды жөн көрдік.

Саяси элитаның аталмыш функцияларының арасында бірінші орында стратегиялық функция тұр. Оның мазмұны қоғам дамуының стратегиясы мен тактикасын жасақтау, қимыл-әрекеттің саяси бағдарламасын анықтау болып табылады. Ол қоғамдық түбегейлі өзгертулердің қажеттігін көрсететін жаңа туындаған идеялардан байқалады, қоғамдық дамудың стратегиялық бағытын анықтаудынң пісуі жеткен реформа тұжырымдамасын дайындаудан көрінеді.

Стратегиялық функция ғылыми-зерттеу институттарының, сараптама орталықтарының мамандарын, ірі ғалымдарды пайдаланумен парламентарилер, министрлер кабинеті мүшелері, эксперттер (сарапшылар), президент кеңесшілері, көмекшілері іспетті саяси элитаның тек жоғарғы деңгейінде ғана толық мәнінде жүзеге асады.

Сайып келгенде, саяси элитаның стратегиялық функциясын жүзеге асыру одан жоғарғы деңгейдегі білгірлікті және кәсібилікті талап етеді. Алайда іс бұнымен ғана бітпейді. Ол сонымен қатар батылдықты және шешімділікті, әсіресе, үстем етуші жіктің басым бөлігі оның стратегиялық жоспарымен келіспеген тұста, табандылықты талап етеді. Тарихта мұндай мысалдар аз емес. Сындарлы жағдайға орай қалай-қалай қимыл-әрекет ету керектігінің классикалық үлгісін Ф.Рузвельт әкімшілігі берді. Оның әкімшілігі үстемдік етуші тап өкілдерінің үлкен бөлігінің дағдарыстан шығу туралы түсінігімен сәйкес келмейтін экономикаға мемлекеттің араласуын жедел күшейтуге табанды бағыт ұстады.

Саяси элитаның стратегиялық функциясын табысты жүзеге асыруы елдің саяси бағытын дайындауға қатыстырылатын «ақыл-ой (ми) штабы» құрамындағы кадрлардың сапасымен анықталумен қатар, ол ел ішіндегі қоғамдық пікірдің күйіне, оның саяси шешімдерді қабылдау көрінісіне тәуелді болады. Сонымен бірге саяси элитаның осы функциясын табысты жүзеге асыруда коммуникативтік функция аса маңызды. Саяси элитаның коммуникативтік функциясы халықтың әр түрлі әлеуметтік топтары мен жіктерінің мүдделері мен қажеттіліктеріне (саяси, экономикалық, мәдени, діни, кәсіби және басқа да) саяси бағдарламаларда тиімді көрсетеді, білдіруді және бейнелеуді және оларды практикалық әрекеттерде жүзеге асыруды талап етеді. Бұл функция өзіне әр түрлі әлеуметтік қауымдастықтың көңіл-күй ерекшеліктерін көруді, әр түрлі аса маңызды мәселелер бойынша қоғамдық пікірдегі өзгерістерге тез және дәл жауап беруді қосып алған. Коммуникативтік функция сонымен қатар әлеуметтік мақсаттарды, идеяларды, құндылықтарды (бейбітшілік, қауіпсіздік, жаппай жұмыспен қамтамасыз ету) қорғауды ұйғарады.

Әрбір мемлекеттің саяси басшылығы әр түрлі әлеуметтік топтармен тығыз байланыс орнату мақсатында тұрақты түрде адамдармен өздерінің кездесулерін, елді аралап көруін және т.б. пайдаланады. Ақпарат келіп түсетін алуан түрлі арналарды – бұқаралық құралдарының хабарлары, қоғамдық пікірді анықтау, почта мен хат алысу және көптеген басқа да арналар қызметін мақсат-мүдделеріне үндестіреді.

Бұл функцияны іске асыру саяси элита өкілдерінін белгілі бір сапаларды, атап айтқанда: адамдармен қарым-қатынас орнату дағдысын, қойылған сауалдарға дәл әрі қызғылықты етіп жауап қайтару, беделді болу, қоғам дамуының бағдарламасын тартымды баяндап беру, ол адамдарды қолдау тудыратындай қабілетін ұштауды талап етеді.

Осымен байланысты саяси элитаның барлық уақытта қоғамды ұймдастыру қажеттігімен яғни ұйымдастырушылық функциясын атқарумен ұшырасатын және онымен кездесе беретінін айту абзал. Потенциалды саяси элиталар (биліктен үміткер топтар) арасында өздерінің бағдарламаларымен халықты қолдауды қамтамасыз етуді барынша алға тартқандары ғана тиімділікке жетеді. Саяси элитаның ұйымдастыру функциясы жасалған бағытты практикада жүзеге асыруды, саяси шешімдерді іске асыруды қарастырады.

Жасалған стратегиялық бағыт әр түрлі саяси шаралар жүйесіне енеді. Оған заң шығару – заңды қабылдау және парламенттің, президенттің, үкіметтің басқа да заң актілері; жұмылдырушы – қоғамдық санаға әр түрлі ықпал ету формалары, адамдарда көңіл-күй, құнды бағыт-бағдар қалыптастыру; реттеуші-материалдық, адамдық, қаржылық ресурстарды бөлу және қайта бөлу; үйестіру-орталық және аймақтық әрекеттерді үйлестіру және бақылау; түзету енгізу және басқалары жатады. Жоғарыда айтылғандардан түйер ойымыз: саяси элитаның ұйымдастыру функцияларын жүзеге асыру – қоғамды интегративтікке жеткізе алатын кәсіби деңгейі жоғары саясаткерлердің ғана қолынан келеді.

Саяси элитаның интегративтік функциясы – саяси ғылымдардың аса маңызды мәселелерінің бірі. Бұл функцияның мәні – қоғамның тұрақтылығын нығайту, оның саяси және экономикалық жүйесінің орнықтылығын арттыру, өткір шиеленістерге, бітіспейтін қарама-қайшылықтарға саяси құрылымның бұрмалануына жол бермеу. Халықтың әр түрлі жіктерін біріктіру, олардың әлеуметтік мүдделерін үйлестіру, келісімге жету, қоғамдағы барлық күштердің ынтымақтастығымен тығыз саяси өзара әрекеті осы функцияның маңызды элементтері болып табылады. Саяси элитаның интегративтік функциясы саясаткерлердің өнерінен, икемділігінен, мәмлегерлігінен, қоғамның барлық жіктерімен байланыс орнатып, өзара әрекет етуінен көрінеді. Саяси элитаның интегративтік функциясының басты міндеті – саяси күштердің тұрақты тепе-теңдігіне жету, тұрақты саяси тәртіп қалыптастыру бұл үрдісте берік саяси жүйе орнату. Саяси элитаның аталмыш функцияны атқаруға қабілетсіздігі, тарихтың өзі көрсеткендей, апатты салдарларға әкеп соқтырады. Барлық «формация аралық революциялар» осының мысалы бола алады.

Саяси элиталардың функциялары және олардың қалыптастыру және алмастыру механизмдерін осы топтардың қоғамдық рөлі мен бейнесіне тікелей ықпал етумен қатар, олардың жекелеген өкілдеріне – саяси көшбасшыларға тән әдеттегі-типтік белгілерді анықтайды. Сондықтан да саяси элиталардың көптеген проблемалары саяси көшбасшылардың мәні мен табиғаты мәселелерімен тығыз байланысты.

3. Саяси көшбасшылардың мәні және табиғаты

Саяси көшбасшы саяси элитаның маңызды элементі болып табылады. Ежелгі дүниеден адамзат қоғамын саяси көшбасшы феномені қызықтырған. Бұл қоғам өмірі даму процесінде көшбасшы, көсем, батыр және т.б. үлкен рөл атқаратындығымен түсіндіріледі. Сонымен бірге ғасырлар бойы көсемдердің, әскер қолбасшыларының, батырлардың, заң шығарушылардың бейнелері биліктің жанды көрінісі іспетті болды. Қайсыбір билеушіге адамдар тағзым етсе де, одан қорықса да немесе оны көре алмаса да жұртшылық алдында ол қалыптасқан билік жүйесін бейнелейді.

Саяси көшбасшы – көп қырлы ұғым, ол қоғам дамуымен бірге өзгеріске түсіп отырады. «Саяси көшбасшы» ұғымының қазіргі саясаттануда кеңінен қолданылуына қарамастан оған белгілі бір мағыналық анықтама бекітілмеген. Сондықтан қазіргі ғылымда саяси көшбасшы әр түрлі мағынада айтылып, сипатталып келеді[121].

Кейбір зерттеушілер саяси көшбасшыны «ықпал ету» деп анықтаса, екіншілері – «басқару», үшіншілері «шешім қабылдау» деп түсінсе, ал төртіншілері халықты «алға жетелейтін» тек «жаңашыл» көшбасшыларды мойындайды.

Соңғы уақыттағы демократияландыру және орталықтанудан бас тарту үрдісі саяси көшбасшы ұғымының мазмұнын кеңейтті. Мысалы, саяси көшбасшылардың қатарына ресми командалық қызмет атқармайтын, бірақ саяси өмірде танымал әрі ықпалды қатысушыларды, немесе тәуелсіз және жаңаша әрекет ететін аймақтық саяси жетекшілерді жиі жатқызып жүр.

Осымен байланысты «саяси көшбасшы» деп формальды лауазымына қарамастан, қоршаған ортаның күшін біріктіруге және өздерінің белгілеп, алға қойған мақсаттарына жету үшін бұл үрдіске белсенді ықпал етуге (қала, аймақ, ел аумағы шеңберінде) тырысатын және қабілеті бар кез келген саяси процеске қатысушыны айтамыз.

Саяси көшбасшы мәселесі белгілі бір саяси еркіндігі бар елде ғана пайда болады. Оның маңызды шарты – саяси плюрализм. Тоталитаризм және автократизм жағдайында саяси көшбасшы деген мәселе атымен болмайды да, мұнда билікке көшбасшылық заңы арқылы емес, «басып алу құқы» заңына сүйенгендер келетін тек диктатура мен номенклатура мәселесі ғана болады.

Осымен байланысты саяси көшбасшылар өз соңынан әр түрлі адамзат қауымдастықтарын – шағын, белгілі бір адам топтарынан бастап, мемлекеттік деңгейдегі қауымдастықтарын ертіп, ілестіреді. Сонымен саяси көшбасшылар қатарына көбінесе ұйымға, мемлекетке, жалпы қоғамға тұрақты және шешуші ықпал жасайтын тұлғаны жатқызады.

Саяси көшбасшылар халықтың небәрі 5%-ын құрайтыны белгілі. Саяси көшбасшыларды сипаттай келіп, олардың басым көпшілігі ер адамдар екенін айтпай кетуге болмас.

Үлгі-өнеге боларлықтай сирек кездесетін, мысалы, М.Тэтчер (Ұлыбритания), Г.Х.Брудтланд (Норвегия), Б.Бхутто (Пәкістан), И.Ганди (Үндістан) сияқты белгілі әйел-саясаткерлар де шықты. Бүкіл дүние жүзі мемлекеттерінің 40 мың депутатының небәрі 10%-ын әйелдер құрайды, олардың кейбіреуін ғана саяси көшбасшы деп санауға болады. Жалпы әлемде әйелдер саны еркектерден 1 % ғана кем.

Саясат әлемінде өзін мойындату үшін әйел адамға әдетте, әйелдікті сипаттайтын белгілермен шектеліп қалу жеткіліксіз. Консерваторлар партиясының саяси көшбасшысы болу үшін және кейінірек премьер-министр қызметіне келу үшін Маргарет Тэтчер қатаңдықты, тік мінезділікті, табандылықты көрсетуі керек болды. Сол үшін ол «темір леди» деген лақап атты иеленді. Сонымен қатар ол ерекше ерік-жігер, сендіру және қарапайым тілмен өзінің мақсаттарын баяндау қабілеттерін меңгерген. Ол жұмысқа айрықша қабілетті әйел адам.

Саяси көшбасшы феноменінің маңыздылығына және ерекшеліктеріне де көңіл аудару қажет. Мұны дүние жүзінің тарихи тәжірибесі көрсетумен қатар, Қазақстанның қоғамдық-саяси жағдайының қазіргі дамуы, елдегі әлеуметтік-экономикалық және рухани-мәдени өзгерістердің сипаты, бағытталуы мен динамикасы, ағымдағы саяси процестердің мазмұны дәлелдеп отыр.

Саяси көшбасшы ұғымының басты құрамдас бөлімдеріне, біріншіден, саяси көшбасшының жағдайды дәл бағалай білу қабілеті, алда тұрған міндеттердің дұрыс шешімдерін таба білуі, қайсыбір шешімдерді жүзеге асыруда адамдарды жұмылдыру мақсатында олардың ақыл-ойы мен энергиясына ықпал ету қасиеттері, екіншіден, қайсыбір қауым мүшелері мен көшбасшының өзара әрекетінің ерекше механизмі ретінде, қауым мүшелері саяси көшбасшының шешімдері мен әрекеттерін қабылдап, белсенді түрде қолдау, оған саналы және өз еркімен бағыну жатады.

Саяси көшбасшы – бұл саяси процестерге жетекшілік ететін, қоғамды, саяси ұйымдарды немесе қозғалыстарды басқару функциясын жүзеге асыратын жай ғана адам (әйел, еркек) емес. Кім оқиға барысын және саяси процестердің бағытын өзгертуге қабілетті болса, сол – саяси көшбасшы. Сондықтан кез келген премьер-министрдің, монархтың, саяси партия жетекшісінің, әсіресе парламентарилердің саяси көшбасшы болу қолынан келе бермейді. Саяси көшбасшылар қоғамдағы саяси процестерді жандандырады. Олар қоғамның тарихи дамуының барысын анықтайтын бағдарламалар ұсынады. Нақты саясат – саяси процестердегі басты әрекет етуші, олардың негізгі ынталандырушы ретінде көрінетін саяси көшбасшылардың қатысынсыз ешқашан да жүзеге аспаған.

Осымен байланысты заң шығарушы органдардың көптеп саналатын депутаттары, саяси партиялар мен қозғалыстар жетекшілерінің мүшелері, жергілікті билік органдарының басшылары және т.б. саяси көшбасшылардың қатарына жатпайды, оларға тек саяси қайраткерлер ретінде қарайды. Саяси қайраткерлер – ол билік позициясын ұстаған және қоғамға, әлеуметтік топтар мен бірлестіктерге тұрақты әрі шешуші ықпал етуге қабілетті адам.

Саяси көшбасшылар саяси қайраткерлер мен бұқара халықтан өздерінің ерекшелігімен және қасиеттерімен дараланады. Оларды саяси өзінің және ізін қуушылардың саяси инициативалық әрекеті үшін жауап беруге әзірлік, жағдайды алдын ала көре білуге, сезінуге мүмкіндік беретін саяси интуициясы, қасиеттері, интеллектуалдық немесе эмоциональдық құралдар көмегімен адамдарды сендіру, соңынан ерту қабілеті сияқты сапалар айқын ерекшелейді. Әрине, осы сапалардың үйлесім табуы және көріну күші әркімде әрқалай. Сонымен қатар бұл көшбасшыны тікелей қоршаған оның потенциалдық мүмкіндігін күшейтетін немесе әлсірете алатын адамдарға көп байланысты. Көшбасшыға әсіресе, дамыған бюрократиялық немесе мойындалған ортақ нормалар мен қоршаған құрылымдық орта аса күшті ықпал етеді. Ол көшбасшысына белгілі бір тәртіп типін таңуға қабілетті.

Осыған орай саяси көшбасшы мәртебесі оның жеке басының сапаларымен анықталумен қатар, оның биік тұғырға көтерілуіне көмектескендердің мүдделерін қанағаттандыру қабілетімен де айқындалады. Көшбасшысына сыртқы ықпалдың басым болуы оның көшбасшы ретіндегі қажетті тәуелсіздігі мен ынта көрсетуін жойып, өзін қолдағандардың өзіндік «марионеткасына», «қуыршағына» айналады. Мұндай амал нақтылы саясатта кеңінен тараған. Мысалы, АҚШ-та Морган мен Рокфеллер кландарының, Францияда аса бай «екі жүз отбасының», Ресейде Р.Абрамович және басқа да белгілі олигарх топтарының тигізер ықпалы айтарлықтай үлкен.

Тарих көрсеткендей, ірі масштабтағы жарқын саяси көшбасшылар, әдетте, қоғамдық дамудың дағдарысты, түбегейлі өзгерту кезеңінде суырылып шығады[122]. Олар қоғамның үлкен қиыншылықтарды жеңуіне көмектесетін саяси және экономикалық бағдарламалардың инициаторлары және ұйымдастырушыларына айналады. АҚШ президенті Франклин Рузвельт осындай масштабтағы саяси көшбасшы, «американдық қайта құрудың» серкесі. АҚШ-тың жетекші саясаттанушыларының бірі Роберт Такер оны сирек кездесетін көрегендік және өзге адамдардың пікірімен санасу қабілеті бар саяси көшбасшы ретінде сипаттайды. Ф.Рузвельт өзіндік «ақыл-ой (ми) тресі» іспетті көрнекті мамандардан «команда» құрды. Солармен бірге ол капитализм тарихындағы аса терең экономикалық дағдарыстан елді алып шығудың бағдарламасын жасап, өмірде жүзеге асырды. Ф. Рузвелт дүние жүзілік деңгейдегі саяси көшбасшылардың санатына жатады. Дер кезінде БҰҰ құру тұжырымдамасын да ұсынды.

Саяси көшбасшылар туралы әңгіме еткенде қоғамдық өмірді жаңасына өткізетін саяси жағдайда қайта құратын қайраткерлер жөнінде айтылады. Саяси көшбасшының қарапайым қызметкерден, менеджерлерден, әр түрлі деңгейдегі басшылардан айрықшалайтын басты өлшем осы. ФРГ канцлері Гельмут Коль саяси көшбасшы ретінде тарихқа кірді. Оның күш-жігері мен ақыл-ойы ұзақ ғасырлар бойы мәдениеті, салт-дәстүрі, тарихы бір болған неміс халқының ұлттық тұтастығын қалпына келтіру іспетті тарихи оқиға ықпал етті. Сонымен бірге ол елдегі «үндемес көпшілікпен» жақсы байланыс орната алды және мәмілеге барды, маневр жасады.

Саяси көшбасшы – қоғамдық процестерге ықпал етуді тарихи белгілі бір өзгерістердің қажеттігіне негіздеп түсінген тұлға. Мысалы, Британияны Маргарет Тэтчерсіз көзге елестету мүмкін емес. Оның есімі елдің ұлттық саясатының бет-бейнесін өзгерткен «тэтчеризм» деп аталатын саяси доктринаға және саяси стильге берілді. Экономикалық өмірге мемлекеттің кең араласуын, әлеуметтік қамсыздандырудың қолайсыз жүйесін, әркімнің мүмкіндігін мемлекеттің шектеуін сынап, М.Тэтчер орта тапты дамытуға жан-жақты қолдау көрсететін, индивидуализмді және өз күшіне арқа сүйеуді бекітетін бәсекелестіктің басымдығын, рынок еркіндігін нығайтатын бағдарламаны ұсынды. Оның бағдарламасы мемлекеттің ролін рыноктық күштердің еркін ойыны үшін қажетті жағдайлармен қамтамасыз етуді белгіледі. Мемлекеттік сектор бірқатар қысқаруы тиіс болды. «Халықтық капитализм» қоғамдық құрылыстың идеалды типі деп жарияланды.

Жалпы мемлекеттік, жалпы ұлттық масштабтағы саяси көшбасшылар – бұлар мемлекет және үкімет басылары, ірі партиялардың жетекшілері, қоғамдық-саяси қозғалыстардың көшбасшылары, алуан түрлі қоғамдық бірлестіктердің бастаушылары. Оларды қоғам дамуының стратегиясын анықтау, үкіметті қалыптастыру, министрлер кабинетін бақылау жолдарымен және т.б. саясатқа нақтылы ықпал ету мүмкіндігі сипаттайды.

Осымен байланысты саяси көшбасшыларда негізгі үш: табиғи, адамгершілік және кәсіби сапалар болуы тиіс.

Саяси көшбасшылардың табиғи сапаларын мінез-құлық, ерік-жігер, шешімділік күші, сезімталдық құрайды.

Саяси көшбасшылардың адамгершілік қасиеттеріне қоғамдық міндетіне берілгендік, адалдық, әділдік, адамдарға қоғамды игіліктендіруге қамқорлық жасау саяды.

Өкінішке орай, саяси көшбасшылардың бәріне бірдей жоғары адамгершілік қасиеттер тән деуге болмайды. Саяси көшбасшылардың моральдық саналары туралы айтқанда XX ғасырдың адамзатты жағымсыз көшбасшылық құбылысымен таныстырған жағдайды еске салмасқа амал жоқ. Оған мысал – Адольф Гитлер. Ол тарихи сахнаға Германия үшін дағдарысты кезеңде шықты. Дағдарыстық жағдайдан елді алып шығудың ұрандары мен бағдарламаларын ұсыну арқылы Гитлер өзінің жағына ұлттың үлкен бөлігін тартты. Алайда сайлауда жеңгеннен кейін, ол елде фашистік диктатура орнатты, шамасы 50 млн адам өмірін қиған дүние жүзілік соғыс отын тұтандырды.

Саяси көшбасшының кәсіби сапаларына талдамалық қабілеті, жағдайға байланысты тез әрі дәл бағыт-бағдар анықтау шеберлігі, өзгенің пікіріне дәлелмен қарсы тұра білу, саяси шешім қабылдаудағы саяси ақылдылық, білгірлігі, шешендік өнерді меңгеруі, әзілді түсіну сезімі, сендіре білу қабілеті, энтузиазмге ояту, өзіне адамдарды көптеп тарта білу таланты және соңынан адам ерте білу ептілігі жатады.

Бұлармен қатар, саяси көшбасшылар үлкен беделге ие болуы тиіс, азаматтар арасында барынша танымал болуы керек. Сондай-ақ, практикалық жетістіктер мен табыстар арқылы өз қызметінің тиімділігін тұрақты түрде көрсетіп отыруы қажет.

Саяси көшбасшы өз мансабы процесінен топтарды ұйымдастыру, жетекшілік стильді, модельдерді ұсынудың үлкенді-кішілі әр түрлі типтерінің алмасуы арқылы өтеді. Егер адам белгілі бір ұйымдық жүйеде осындай алмасуларда өзін қайта құра алмаса, онда белгілі кезеңде оның жоғары қарай өрлеуі тежеледі де, көшбасшының одан арғы мансабы тоқтайтын болады немесе тек горизонтальды ғана дамуы мүмкін. Егер де ол әлеуметтендірудің талаптарына аса жоғары және жауапты саяси, әрі саяси процестерде тиімді әрекет етуге қабілетті болса, онда оның нәтижесінде әмбебап типке тез икемделіп, жан-жақты және күшті көшбасшы боп қалыптасуға қол жеткізеді.

Ірі саяси көшбасшы әрқашанда батыл, жарқын тұлға. Ол – коммуникативтік және шешендік қабілетінің арқасында танымалдыққа жетумен қатар, адамдардың мүдделері мен сұраныстарын білдіруге қабілетті адам. Халықтың үлкен қолдауынсыз және онымен тұрақты байланыс орнатпайынша саяси көшбасшының табысқа жетуі шамалы болады.

«Саяси көшбасшы» ұғымы мен «саяси көшбасшылық» түсінігі тығыз байланысқан. «Саяси көшбасшылық» ұғымы теориялық формада алғанда саясат саласында белгілі бір адамдар қауымына жетекшілік ету қызметінің ерекшелікті аспектісі. Бұл саяси билікті жүзеге асырудың механизмі және нақты тәсілдері. Саяси көшбасшылық серкеліктің жоғарғы деңгейін білдіреді, өйткені ол жоғарғы билік құрылымындағы саяси процестер мен қатынастарды көрсетеді, саяси пирамида шыңындағы саясаттың субъектісі мен объектісінің арасындағы биліктік қатынастарды белгілейді. Саяси көшбасшылық үшін көшбасшының адамдардың ақыл-ойына, еркіне, күш-қуатына, саяси белсенділігіне өз басының ықпал етуі тән. Сайып келгенде, саяси көшбасшылық, бұл – күрделі қоғамдық құбылыс, субъект қызметінің ерекшелікті типі қоғамдық қатынастар, әлеуметтік мәртебе және әлеуметтік институт іспетті саяси өмірдің осындай маңызды жақтарының өзара әрекетін көрсетеді. Саяси қоғамдық қатынастар саяси көшбасшылықтың бүкіл аспектілерін интегралдаудың бастамасы болып табылады.

Ғылыми әдебиеттерде «саяси көшбасшы» және «саяси басшы» ұғымдарды да бір-бірінен айырып қарастырады. Жоғарыда айтқанымыздай, саяси көшбасшы – белгілі бір әлеуметтік топтардың немесе жалпы қоғамның мүддесін білдіретін, әлеуметтік қауымдастықтардың қызметін біріктіретін және бағыттайтын, өз саясатын қолдауды және мойындауды қамтамасыз ететін тұлға. Көшбасшы тағайындалмайды, ұсынылады, сайланады, мойындалады. Барлық жағдайда ол көпшіліктің саясаткері болып қалады.