Жанжалды жіктеу

леуметтік жанжалды кптеген трлері бар. Социологиялы талдауды ыайлылыы шін, жанжалды зіндік ерекшеліктерін зерттеу шін оларды жіктелімі мен жіктелуі ажет.

оамды йымдара сйкес жанжалдар келесі дегейлерде пайда болады:

- индивид;

- леуметтік топ;

- топтар;

- социеталды жйелер;

- жалпы оам.

Кптеген алымдарды баалауы бойынша, сіресе байсалды сипатта - леуметтік топтар арасындаы жанжалдар мен институционалды жанжалдар айта жасауа негіз болатын леуметтік институттар жотыынан аса ірі жанжалдара ласады.

Зерттеу барысында леуметтік жанжалды ш лгісі блініп шыады:

- Либералды.

- Авторитарлы-консервативтік.

- Социалистік.

Либералды лгі топты мдделерді атыысына негізделеді. Авторитарлы-консервативтік - жетекшілік ететін элита мен бараны арама-арсы оя отырып, либералды, парламенттік демократия сынына негізделген. Социалистік лгі оам мен мемлекетті арсы оюдан тере тапты жанжала дейін барады.

Жанжалдарды кшею себебіні сипаты бойынша, олар негізгі ш топа блінеді:

1. мірлік ралдарды себептері бойынша жанжалдар немесе ажеттілік жанжалдары.

2. Жанжалдар мдделерді сотыысуы ретінде.

3. ндылыты жанжалдар.

Жанжалдарды кшеюіні негізгі салалары рухани жне экономикалы, этносаралы атынастар болып табылады. Саяси саладаы жанжал билік пен жауапкершілікті сйкессіздігі салдарынан саяси мдделерді, ндылытарды жне кзарастарды арама-айшылыымен негізделген саяси субъектерді алысуы мен сотыысуы болан кезде пайда болады. Бл субъектіні басалармен саяси атынас жйесіндегі ыпал шін, кпшілікке маызды шешімді абылдауа ол жеткізу шін, бір сзбен айтанда саяси стемдік пен билік растырандарды брі шін крес.

Саяси жанжалды зіне тн ерекшелігі

Саяси жанжал леуметтікті: билікті, ыпалды, абыройды р трлілігі болып табылады. Билік ресурсы билікті себептерінен пайда болады. Ал билік брімізге белгілі, адамдарды іс-рекеті шін мыты ынталандыру кшіне ие. Сондытан леуметтік мдделермен озалатын саяси жанжалдар кбінесе билікті стау мен ие болу мселесін озайды.

Саяси жанжал теориясыны негізін алаушылар болып К.Маркс пен А.Токвиль саналады. Олар бл мселеге р трді жаындады, біра бір нрседе бірге болды: леуметтік одаты ішінде ынтыматасты та, жанжал да шарасыз. Егер К.Маркс саяси жанжалда барлы саяси процесті зегін крсе, А.Токвиль демократия жанжал мен консенсус кштерді арасындаы балансты крсететіні туралы идеяны бірінші сынды.

Саяси жанжалды айнар кзі, ереже бойынша саяси айраткерлерді рлдері мен мртебелеріні р трлілігінен жне осы леуметтегі ажеттіліктерімен сйкес келмеуінен, сондай-а адамдарда билікке байланысты р трлі ндылытары мен сенімдеріні бар болуынан бастау алады. Саяси жанжалда стратегияны алып жруші леуметтік макро жне микротоптарды, оамды саяси рылымдарды мдделерін озайтын кез келген мселе бойынша мір сретін саясат пен за шыару билігін згерту масатымен саяси рылымдара ысым болып табылады.

Жанжалды бл тріні зіне тн ерекшелігі - ол оамны барлы саяси, экономикалы, рухани, леуметтік, этносаралы атынастар саласынан теді дегеннен трады. Саяси жанжалды шартты трде екі негізгі трге блуге болады. Біріншіден, - билік рылымында сынылмаан немесе тіпті басып тасталан оамды кштермен билік арасындаы жанжал. Екіншіден, - билік кілеттілігіні блінуі шін саясат ішіндегі креспен байланысты билік ішіндегі жанжалдар.

Сондай-а клдене жне тік саяси жанжалдар блініп крсетіледі. Біріншісі - индивидтерді, топтарды жне таптарды арасындаы (билікті орталы жне жергілікті органдары арасында, азаматтар мен р трлі мемлекеттік рылымдар арасында) жанжал.

Саяси талдауда объективті белгісі бойынша жанжалдара шек ою маызды мнге ие, длірек айтса:

- объективті арама-айшылытармен туындаан, “шынайы” жанжал;

- “кездейсо” - зірге оны атысушыларымен ынылады;

- “орнынан алынан” - ол объективті себептермен жанама трде байланысты боланда;

- “жазылып ойылан”, алысу жадайындаылар емес, тіпті баса субъектілер жанжала тскен кезде;

- “жалан” - шынайы себебі жо, алайда билік шін кресте крделі саяси атмосфера жасауа баытталан.

Саяси жанжалды талдай отырып, кейде билік шін креске араанда идеологиялы масаттар шін крес ызу сипатты абылдайтынын ойдан шыармау керек. Ресейді брыны президенті Б.Н. Ельцинні оны имиджі шін ыайлы мазмндаы конституцияны абылдаудан бас тартан парламентке арсы кресін еске тсіруді зі жеткілікті. Бл крес, соында Мскеудегі А йді атумен жне парламентті кштеп таратуымен аяталды. Кейін млім боландай, идеологиялы айтыс Ресейді дамуыны р трлі стратегияларыны: социалистік жне капиталистік арасындаы жанжал болды. Тжірибе крсеткендей саяси жанжал ереже бойынша, екі дегейде: бір жаынан, оппозиция мен билік арасында, екінші жаынан билік рылымдарыны ішінде ріс алады.

Атап кетерлік жйт, жанжала атысушыларды орны жоары билікте болса, онда билік шін крес ызу болады. рі билікті жоары тізгініндегі билік шін крес жасырын трде теді. Бл жерде рбір атысушы табысты масата, зіні командасыны немесе топтарыны ыын кеейтуге ол жеткізу шін кп нрсемен рбан етуге дайын.

Саяси жанжал екі ауыспалы полюске (кштеу жне арынды) ие. Жанжалды полюс бір жаынан, соыс, блік, ктеріліс, ткеріс болып табылады, басаша айтанда, адам мірі шін ауіпті аруланан крес. Екінші жаынан, - ркениетті кеес беру, пікірталас жне келісім болуы ммкін. Топтар арасындаы сотыысты азды-кпті кштеу формасы - ереуіл, бсеке, ызу пікір таластар, талап ою, саботаж жне тни кш олдану.

Осылайша саяси жанжалдар, леуметтік сияты объективті жне субъективті жатарына ие. Объективті жаы - бл субъектілерді тере мдделері жне оларды арасындаы арама-айшылытар. Объективті арама-айшылытарды субъект ретінде ыну - бл жанжалды субъективті жаы. Міне сондытан, саяси жанжалда объективті бастауды рлі ерекше жоары. Осыдан оны бір зіндік ерекшелігі бар жаын круге болады.

Саяси жанжалды таы бір ерекшелігі бар. Ол нормативтік-ндылыты лшемге ие. Саяси ойынны ережесін анытайтын саяси ндылытар конституция нормасында бекітілгені млім. Ал ндылыты аспект ереже бойынша, жанжалды демелі дамуында жне оларды реттеуде жмылдырушы рл атаратын идеологиямен бекітіледі.

Жанжалдар динамикасы жне оларды реттеу дістері

Брімізге белгілі боландай, пайда болан жанжалды алдында кез келген, керек десеіз оны жасы ызмет етуіне атысатын йымда леуметтік шиеленіс болады. леуметтік шиеленіс ереже бойынша, тербеледі, біра дрыс жымда ол норма дегейінде болады. з кезегінде айшылыты дамуда шиеленіс шекарадан асып кетеді жне жымды бзатын аса шиеленіскен жйт болады.

леуметтік шиеленісті дамуындаы негізгі кезе ретінде жетеуін бліп крсетуге болады. Блар:

1) леуметтік шиеленісті жадайлы дегейі - норма;

2) лі сирек ынылан шиеленісті латентті(жасырын) сатысы;

3) шиеленісті кшеюі жне арама-арсы жаа талаптарды деу;

4) шиеленісті сыни сатысы жне крделі жанжала туі (ктпеген оиа);

5) жарылыс, жадайды жылдамдатылан дамуы;

6) кульминация;

7) жадайлы дегейге дейін лау.

алай боланда да, жанжал уаытпен ауысатын жанжалдылыты дегейі ретінде тсінілетін леуметтік шиеленістен сіп шыады. Осылайша, леуметтік шиеленіс бір-бірімен зара байланысан леуметтік факторларды нтижесі болады. Олар: анаатсызды, оны баралыы жне пайда болу дістері.

Ереже бойынша, леуметтік жанжалды крделілігі, адамдарды жоары эмоционалды жадайында; жергілікті жанжалдарды жиілігінен; кінліні іздеу жне адамдар девиациясында орын алуымен крініс береді.

Адамдарды анааттанбаушылыыны кріну формасы, сіресе нерксіпті жанжалда мынадай болуы ммкін:

а) бірнеше адамны схбаттары (сыбырлау), “асханалы схбат” деп аталады;

b) ндірістік жиналыстар мен мжілістерде белгілі бір талаптармен сз сйлеу;

c) бірнеше адамны жмыстан тіпті ыр крсетіп кетуі;

d) саботаж (тапсырманы жым бойынша орындалмауы);

e) жымды ашты жариялау;

f) демонстрация жне митинг;

g) блікшілік (рал жабдытарды, имараттарды бзу, ртеу жне деликвентті сипаттаы баса ылытар);

h) ереуіл.

детте леуметтік жанжал трт сатыа блінеді:

1) алдыны жанжалды;

2) жанжалды;

3) жанжалды шешу сатысы;

4) жанжалдан кейінгі жадай.

Оларды райсысы кезеге бліне алады. Кез келген сатыны немесе кезеді жанжал динамикасыны белгілі бір кезеі ретінде арастыран жн. Мысалы, бірінші алдыы жанжал сатысы екі кезеге блінген болуы ммкін. Бірінші кезе жанжал субъектілеріні крделі айшылытарыны пайда болуына байланысты тлааралы жне топты атынастар жйесіндегі айшылытарды ушыуымен жне жинаталуымен сипатталады. Бл кезеді латентті (жасырын) деп абылдау керек.

Екінші кезе, детте жанжалдасушы жатарды озалыса, сонымен атар, оларды арама-арсы ндылытар мен мдделерін жете тсінуге келетін ктпеген оиадан немесе себептен басталады. Нтижесінде бл кезеде жанжал жасырыннан ашы тріне айналады жне жанжалды жріс-трысты р трлі формасында крінеді.

Жанжалды жріс-трыс - бл арама-арсы жатарды оларды масаттары мен ниеттерін тура немесе жанама трде оршауа баытталан рекет.

Дл осындай жріс-трыс жанжалды дамуыны екінші, негізгі кезеін сипаттайды. Бл кезеде тек жанжалдасушы жатарды масаттарын жете тсіну ана ажетті емес, сонымен бірге бірінші сатыны зінде-а басталатын креске психологиялы нсауды алыптастыруды жаластыру ажет.

Екінші сатыдаы жанжал те крделі формаларды абылдайды, екі жа жаымды зара атынас орнату бойынша брыны барлы келісімдерді бзуа тырысады. Екі жаты шпенділігі психологиялы трде дшпанын іздеуге бекітіледі. Сонымен, жанжалды рекет рыс-керісті жылдам ушытырады, ал ол з кезегінде адамны ауыту жріс-трысын ынталандырады. Оны белгісі - оппоненттер позициясына, олар тарапынан орынышты бейтараптыына шабуыл. Осымен оса, бл сатыда бір уаытта леуметтік топтардаы згеріс есебінен ндылытарды айта баалау болып жатады. Сонымен, жадайа байланысты оппоненттерді тиімді зара рекеттесу жолын тадау сатысы - шінші саты шабуыл жасайды.

Бл сатыда жанжалды шешу кезінде екі жаты келісім жолымен татуласуы болады. Мндай татуласу егер екі жа жанжалды жаластыраннан грі бейбітшілікке жету лдеайда тиімдірек деген сенімге келгенде ммкін.

Тжірибе крсеткендей, болан жанжалда, оан атысушылар арасындаы коммуникативті байланыс бзылса, онда тиімді шешуге жету ортадаы длдалсыз ммкін емес. Делдалдар жанжалды ынтыматастыа, ал “соысты кйін” - “азаматты бейбітшілікке” айналдыру керек.

мірде р трлі делдалдар болады. Делдалдар “аралы сот” трізді болуы ммкін, олар туелсіз, йткені ол шін е бастысы - за. Келісімдерді осы типі шін оны атысушыларына еркін отыратын трт брышты стл тн.

Делдалды екінші трі “ойнаушы бапкер” сияты крінеді. Ол шін дгелек стл тн. Жанжала атусушыларды талапты алай шешетіні лкен психологиялы мн береді. Сонымен психологиялы шеттеу жеіп шыады. рине, делдалдарды баса типтері де бар.

Жалпы жанжалды шешуді ш сатыа блуге болады.

1. Бірінші саты - дайынды, жанжала “диагноз” ою керек боланда, оны типін, крделілік дейгейін анытау керек, тередігі мен себебін крсету керек. Сонымен бірге жанжалды басу шін, ресурстарды зерттеу керек, жанжала билік, БА сияты сырты факторларды серін баалау ажет. рі арай жанжалды шешуді бірнеше нсаларын жасап, оларды шешу салдарын болжау ажет, жеісті немесе жеілісті баасын анытап, содан кейін келісімге дайындалу керек. Келісімні масаты істі иялы емес, берлігі болуы тиіс.

2. Екінші саты - келісімдерді зі. Ол за болуы ммкін.

Міндеттер келесіден трады:

1) Келісімге атысушыларды ысымын жою, сонымен бірге баспасзді де;

2) Сенім атмосферасын немі олдау;

3) Басым проблемаа назар аудару;

4) Соы кзарастарды бейтарап алдыру;

5) атысушыларды райсысы зіні пікірін айта алуы шін жне орытынды жаттарды дайындауа атыса алуы шін зіні длелдері мен сыныстарын ынталандыру.

3. шінші сатыда делдала атысушыны жанжалды жадайдан шыуын іске асыру ажет. Ол шін:

1) атысушылар келісіммен анааттанандарын айтып білдіру ажет жне ол туралы бір-біріне хабарлау керек;

2) жанжалды шешу шін болашаа тиімді жасалынан ережені мойындау керек;

3) абылданан келісімді іске асыру шін баылауды дістерін бекіту ажет;

4) арсыласты ынтыматастыа айналу шін абылданан шешімдермен баылауа атысу керек.

Жанжалды шешу процесін оларды атысушыларыны стратегияларынсыз тсіну ммкін емес. Сондытан стратегиялар атарын олданады. Бірінші - “страус” стратегиясы - жанжалды бар болуын мойындамау. “Страус” абілетті болатын е лкен нрсе ол - “и, жанжал бар” деп айту. Біра зі оны шешу шін ештее істемейді.

“Кгершіндер” стратегиясында жеілісті олдау позициясы крініс береді жне екі жаты біреуі жеілген жадайында пайдаланылады. Мндай жадайда жанжалды шешуді жиі жаласы болмайды.

“аршыа” стратегиясы арсыласын міндетті трде жеуге йарады. “аршыа” зіні сызыында мыты трады жне арсыласынан кнуді талап етеді.

“Келісім беру” стратегиясы. Оны ндылытарыны бірі - келісім процесіні зі. Сондытан кну жеіліс ретінде емес, проблеманы шешімі ретінде абылданады.

Жанжалдарды реттеуде лкен мнге оны салдары, орытынды сатысы ие. Біра оан рине арама-айшылытарды ттастай жою кші жне кез келген кресті тотату іске кірісуі тиіс.

Жанжалды салдары р трлі объективті жне субъективті факторлара, сіресе жанжалды реттеуде айырмашылытарды жеу дісіне туелді. Оиа жаымды дамыан кезде, шыармашылы ебек пен демалыса длденуге ммкіндік беретін, брыны жанжалдасан жатара сыйлы атынас алыптасады.

Жанжал оам мен тланы леуметтік рекеттесуіні трі ретінде

Ертедегі капиталистік индустралияландыру кезеі шін ткерісті биіктеуіне лсін-лсін рей туызан, ндірістік жне леуметтік саладаы атал леуметтік жанжалдар тн.

Капитализмні пісіп жетілу шамасында жанжалдар саны ысарды жне олар аз ауіп тндіретін болды. Болжам бойынша, ертеректегі капитализм кезеіндегі жанжалды аталдыыны себебі дстрлі, индустриальдыа дейінгі леуметтік байланыстар мен нормативтік ретке келтіруді бзылуы болды. Толы жетілген индустрализмге ту аяталысымен жаа реттеушілік жне интегративтік институттар мен ндылытар аланды.

Жанжалды ндылыы, олар леуметтік жйені атаюын болдырмаудан, инновациялара жол ашуынан трады.

Жанжал ке маынада иян-кескіге айналан айшылыты білдіреді. Социология ылымында жанжала келесі анытама беріледі: бл - зара рекеттесуді субъектісі ретінде оппоненттерді арама-арсы масаттарыны, кзарастарыны, пікірлеріні, позицияларыны сотыысы.

леуметтік жанжалдар леуметтік ауымдастытарды, топтарды, индивидтерді, леуметтік зара рекеттестіктеріні міндетті рамдас белігі болып табылады. Г.Спенсер леуметтік жанжалды адамзат тарихындаы шарасыз былыс ретінде ана емес, сонымен бірге леуметтік дамуды стимулы ретінде арастыраны кездейсо емес. Социология ылымында жанжал кзді жмуа болмайтын немесе оны бар болуын жоа шыаруа тырысуа болмайтын оамды мірді табии былысы деп саналды. Жанжалды ірі теоретиктеріні атарына К.Маркс, Г.Зиммель, П.Сорокин, Л.Козер, Р.Дарендорф, К.Боулдинг, т.б. жатызылады. Олар жанжалды динамикалы кш, азіргі оамны дамуыны негізі оамды жйені барлы дегейіндегі леуметтік зара рекеттестікті маызды проблемасы деп санады.

К.Маркс з заманында капитал мен ебек мддесін сынатын оамны екі негізгі топа блінуіне сйкес, леуметтік жанжалды дихотомиялы лгісін сынды. Жанжалды марксшілдік тжырымдамасы, тапты антагонистік формация жадайында леуметтік-этникалы жне саяси салаларда тапты крес формасында іске асырылатын леуметтік згерістерді басты озалушы кші ретінде оамды айшылытарды зерттеуден шыады. Соында жанжал оамны згеруіне келеді. Г.Зиммель орытынды нтижесі бар леуметтік йымдастыруды бзылуына келетін тжырымдаманы да дихотомиялы лгіні де абылдамады. “Жанжал жне топты байланыстар” ебегінде ол жанжал леуметтік тратылыа атысты позитивті ызметтерге ие жне мір сруші топтар мен ауымдастытарды олдануа ыпал етеді дегенді крсетті.

Американ социологы Л.Козер “леуметтік жанжалды ызметтері”, “леуметтік жанжалды зерттеуді жаласы” ебектерінде Зиммельді теориясына сйеніп, зіні жанжалды позитивті-функциялы идеясын негіздейді. Егер рылымды-функциялы талдауды жатастары жанжалдан оамды аномия крінісін крсе, Л.Козер жанжалды оианы позитивті сипатына кіл аударады. леуметтік жанжалдан ол “белгілі бір мртебеге талаптар мен ндылытар шін кресті, арсыластарыны масаты болып бейтараптылы, арсыласын жою жне зиян келетін кресті” тсінеді [6].

Американ социологы П.Сорокинні пікірінше, оам жанжалсыз мір сруі ммкін емес, оларды негізіне е алдымен анааттандырылмаан ажеттіліктер жатады.

оам - бл адамдара белгілі жйелерді ішіндегі е крделісі. Ол, жеке индивидтерді жне тек тікелей емес, е алдымен р трлі оамды топтарды кілі ретінде байланыстырылатын р трлі атынастар басты рл атаратын аса иын жйені крсетеді. оамда аылмен лестірілген жне ттас жйе ретінде азіргі оамны масаттарына сйкес келе бермейтін зіні масаттарыны ізіне тскен адамдар рекет етеді. Осылай болу себебі, адамны анааты оны мір сруіні негізгі талабы болып табылатын кптрлі ажеттіліктерге зіні мірлік іс-рекетінде жетекшілік етеді. Алайда осы ажеттіліктерді функциялы туелділікпен байланысты баса адамдармен зара рекеттесу процесінде ана анааттандыра алады.

Натылы оамда адам бір уаытта оны кптрлі ажеттіліктерін бейнелейтін бірнеше леуметтік топтара жатады. Адамдар здеріні іс-рекеттері процесінде бірігетін жне оамды жйе шеберінде е маызды ажеттіліктерін анааттандыруды ммкіндіктері мен ерекшеліктерін анытайтын леуметтік топтар райды. рбір леуметтік топ, баса топтармен оамды жйеде зара рекеттесе отырып, зіні ажеттіліктерін анааттандыру талаптарын кбінесе баса топтарды есебінен жасартуа мтылады. леуметтік айшылытар арасында оам зіні здіксіз даму процесінде болатын динамикалы жйесін крсетеді. Ешандай леуметтік топ здеріні мдделерін ттастай іске асыра алмайды, йткені ол баса топтармен зара рекет етеді жне олара баынышты. Алайда рбір топ оамды рлеуге ыпал жасай отырып, оамнан зіні лесін ала алады.

азіргі оам жанама рлдік коммуникациясымен адамдарды р трлі, кбінесе кері интерграцияланан леуметтік мртебелерді субъектілеріне айналдырады. Барлы субъектілер, зара рекеттесу ауымында “осы лемде зіні позицияларын жне зіні леуметтік лемді бліну крінісін орнатуа ниеттенуі” арылы р трлі символикалы стратегияларды пайдаланады.

оам леуметтік атынас жйесі ретінде ешандай тынышты кйінде болмайды. Ол немі здеріні жеке масаттарын, жеке мдделерін іске асыруа мтылатын индивидтерден трады. Барлыыны мдделері р трлі боландытан, рбір адам баса адамдармен жасалан кедергілермен оларды іске асыру процесінде сотыысады. Оан баса адамдармен араласуа, олармен тыыз ынтыматасуа немесе жанжалдасуа тура келеді. П.Сорокин атап кеткендей: “адамзат атынасыны барлы шексіз теізі зара рекеттесу процесінен растырылады: біржаты жне екіжаты, уаытша немесе заты, йымдасан жне йымдаспаан, ынматасты жне антагонистік, саналы жне санасыз, идеялы, сезімдік-эмоционалды жне еркіндік”.

Тланы жріс-трысыны натылы трлері аса бадарланбаан, тла барлы жадайларда белгілі бір тадау еркіндігіне ие, яни олара арамастан ол оамды мдделерді сйкестігі ретінде іс жасай алады. Соы жадайда біз индивидті жріс-трыс аномиясымен жмыс істейміз. “Аномия” тсінігіні айнар кзі зіні тамырымен тереге кетеді: кне гректер аномия деп “засызды”, “нормасызды”, “басарылмайтын” деп тсінді. Аномия леуметтік дегейде жне жеке дара психологиялы дегейде де арастырылады. Аномиялы адам зінен, жоа шыару философиясымен ерекшленетін, тек осы уаыта ана баытталан, ткен мен болашаты мойындамайтын скептика крсетеді.

Зерттеушілер, “аномияны белгілі бір дрежесі, оамда барынша еркіндік шін ажет: нормаларды аса атаю жадайында, жеке дара еркіндік нормасы шектеулі” деп санайды.

леуметтік жанжалдар проблемасы тере теориялы негізін неміс социологы Р.Дарендорф ебегінен алды, ол зіні социологиялы тжырымдамасын “жанжал теориясы” ретінде анытайды.

Ол зіне трт жадайды енгізетін, оамны жанжалды лгісін сынды:

1) рбір оам рашан згеріс кйінде болады;

2) рбір оамда рашан жалпы жанжала келетін келіспеушілік элементтері мір среді;

3) оамны рбір элементі оны интеграциясы мен згерісіне ыпал ете алады;

4) кез келген оам, немі зіні анаушылыа тскен жайына арсы кресетін оам мшелеріні (немесе топтарды) баса оам мшелеріне деген зорлыына негізделеді.

Р.Дарендорф пікірі бойынша, леуметтік жанжалды негізі саяси факторларда жатыр. Олар: билік, мртебе, абырой шін крес. Жанжалдар басым тсуші жне баыныштылар бар кез келген ауымдастыта пайда болуы ммкін, оны сендіруі бойынша: “жалпы жанжал, атысушы элементтер сас кезде ана зіні орытынды формасына жетеді”.

Р.Дарендорф кзарасы бойынша тым типтілік оам стемдік етушілер мен баынушылар атынасы, жанжал мен арсыласу атынасы крінетін оам болып табылады. Оны леуметтік жанжал трактатында оам мен тланы зара рекеттесу тжырымдамасы з бетінше іске асады. Жанжалды оамны табии кйі ретінде тсіне отырып, ол ркениетті оамда леуметтік кйзелістен жне апатты ткерісті айта рылуынан ашуа ммкіндік беретін жанжалдарды реттеу орын алады деп санады.

Американ социологы Кеннет Эдвард Боулдинг “Жанжал жне ораныс: жалпы теория” ебегінде, азіргі оамда леуметтік жанжалды реттеу ммкіндігін жне ажеттігін белгілейді. Оны пікірінше жанжал, бл - екі жа здеріні позицияларыны сиыспайтындыын тсінетін жне здеріні рекеттерімен арсыластарын алдын алуа мтылатын жадай.

Боулдинг жанжал оамды мірден блінбейді деп санайды. леуметтік жанжалды мні туралы сыныс оама оларды баылауа, басаруа, оларды салдарын алдын ала білуге ммкіндік береді.

Р.Э. Парк - Чикаго леуметтік-экономикалы мектепті негізін алаушы, ол леуметтік жанжалды зара рекеттесуді негізгі тріні элементі ретінде арастырады: жарыс, бейімделу, ассимиляция жне жанжал. Оны белгілеуі бойынша, жанжал процесінде зара рекеттесу субъектілері бір-бірін жне арама-айшылытарды саналы трде таниды, туындаан жанжал рі арай берік байланыса жне р трлі ынтыматастыа алып келеді. леуметтік зара рекеттесуіні маызды элементі жанжал деп санаандар атарында Л.Гумплович, Л.Ф.Уорд, Дж Бернард, т.б. сияты ірі зерттеушілер де болды.

Бір жаынан зара рекеттесу негізінде интеграцияны адамдарды біріктіру процесі тіп жатыр; екінші жаынан зара рекеттесу кері интеграциялауа алып келеді, сонда ана адамдарды немесе топты леуметтік жріс-трыс азіргі леуметтік ортаны ндылытары мен нормаларынан ауытыан болуы ммкін оамны леуметтік рылымыны жіктелісін тудырады. з кезегінде кері интеграция процесі леуметтік зара рекеттесуде адамдарды ажеттіліктері мен мдделеріні згерісімен де, зіне енген леуметтік ортаны мдделерімен де байланыста болуы ммкін.

Осылайша жанжал леуметтік зара рекеттестікті маызды элементі, керек десеіз трі болып табылатындытан, оларды р алуандылыынан екі негізгі типті бліп крсетеміз: ынтыматасты жне баталасты (“ассоциация-диссоциация”).

Ынтыматасты зара рекекеттесуді трі ретінде кбінде адамдар арасындаы натылы арым-атынаста немесе топта адамдарды біріктіру, зара кмек, зара олдау, махаббат бейнесіні негізі болып табылады.

Баталасты зара рекеттесуді типі ретінде, зара рекеттесуші жатар жалпы блінбейтін объектіге міткер боланда пайда болады. Объектіні талабы ретінде кез келген нрсе болуы ммкін (билік, ызмет, сайлаушылар дауысы, жеке меншік). Егер ынтыматасты зара олдау негізінде рылса зара рекеттсуді тратандыру, ныайту шін серіктес мдделерін есепке алу, баталастыты алдын кесуге, жоюа мтылуа болады, керісінше жадайда тек зіні мддесін ана ойлау, арама-арсы жаты пікірмен санаспау, керек болса жойып жіберу, орлау стемдік етеді.

Баталасты бсекелестік пен жанжалды абылдай алады. Бсекелестік белгілі бір ресурстарды немесе басымшылдыты баылауа атысты кш крсетпейтін жанжал болып табылады. Нары реттелген, реттелмеген бсекелесті болжайды. Жанжал болан кезде арсыласын тни жоюа дейін баратын, ата, агрессивті рекеттер олданылады. Жанжал - бл рашан арсыластарды тікелей сотыысуы. Бсекелестікке араанда, жанжала арсыласыны білімі, жанжалды себебі жне иян-кестік рекетті жауабын кту тн.

Егер, леуметтік жанжал оамды атынасты міндетті атрибуты болса, онда оларды себебі неде

Біріншіден, леуметтік жанжала оамды атынасты толы болмауыны зі ыпал етеді: оамны леуметтік жаынан бірыай еместігі, табыс дегейіндегі, биліктегі, леуметтік мртебедегі, білімге ол жеткізудегі айырмашылытар, діни айырмашылытар жне баса кптеген факторлар.

Екіншіден, леуметтік жанжалдар леуметтік-психологиялы алышарттармен ынталандырылады: тлаларды здеріні леуметтік проблемаларын жете тсінумен, оларды з бетінше шешу ммкіндігімен.

леуметтік жанжал - бл оам мшелеріні жалпы мойындауын пайдаланатын ндіріс ралдарына, экономикалы кзарастара, билікке немесе андай да бір баса ндылытара жету (кейде сатау) масаты болып табылатын, бір уаытта шынайы (немесе жалан) арсыласын бейтараптау немесе жаулап алу, жоюмен индивидтер арасындаы кресті кез келген трі. леуметтік жанжал - сзді тар маынасында - мірлік амту сылтауымен болатын жанжал: игілікті трлеріне баа дегейі бойынша, осы игіліктерге шынайы ол жеткізу жне мірлік амтуды баса ресурстарымен сылтауы бойынша.

Жанжалды жаымды жне жаымсыздыына атысты р трлі кзарастар бар, осы жадайда сз жанжалды жаымды жне жаымсыз ызметтері жайында болады. Жабы сипаттаы заа созылан жанжалдар, адамны психикасын бзады, немі шиеленіс кйінде стайды, сондытан арсылас жатарды ашы сотыысуа алып келетін ктпеген оиа, жадайларды бседетеді, психологиялы ызушылыты тмендетеді, дрыс шешім индивидтерді зара леуметтенуіне кмектеседі, позитивті згерістерді ынталандырады.

Жанжалды таы жаымды ызметі оамда жмылдырушы рл атару абілетіне, леуметтік згерістерді озаушы кші бола алуынан айындалады.

Алайда жанжал кбінесе жаымсыз, бзушы сипатта болады. Олар адамдарды кйзеліс кйіне, психикасын бзуа, достарды, ашытарды ажыратуа, т.с.с. келуі ммкін.

Жанжалды кптеген трлері бар. Олар арынымен, типімен, атысушыларды рамымен, себептерімен, масаттармен жне салдармен, сонымен бірге оамды мірді салалары бойынша ерекшенеді. Жанжалды зара рекеттесу субъектісіне байланысты осылайша жіктеуге болады.

Тлалы жанжал - ішкі крес, жеке дара сананы дегейінде болады. Жріс-трысты трасыздыынан крінетін, тланы дадарысы, психикалы жнге салынбаандыы, азіргі тым “стті” оам шін ттенше типтілік былыс, ол баяыда батыс социологиясыны е нататын таырыпа айналды.

оам тлалы атынасты ішкі рылымында гуманистік пен патологиялы немесе “шектелген” тип сипатында растырылуы ммкін.

Мысалы, Польша зерттеушісі К. Поспишил зіні “Адамдар арасындаы патологиялы атынасты негізделуі” ебегінде, азіргі американды оамда бсекелестік жадайында, ашаа жне жетістіктегі индивидті тек зіне ана баыттылыы, оны жалыздыа, сезімсіздікке, зімшілдікке, нарциссизмге шыратады, деп жазды.

азіргі заманы оамды американды социолог, психолог, леуметтік философ Э.Фроммен “машиналандыру”, “компьютрлендіру”, адамдарды ылыми-техникалы революция барысында робаттануы жолымен адамзат мніні шеттелуіні сатысы ретінде арастырады. Фромны кзарасыны ерекшеліктері тланы зін-зі шеттелу процесіні шегіне жеткізген оам ретінде - капиталистік оама сыни кзарас.

Жеке адам мен тланы арасында, сіресе айын жеке даралы пен леуметтік натылы арасында рашан да арама-айшылы бар. леумет ешашан индивидті ажеттілігін анааттандырмайды, ал индивид ешашан леуметті талаптарына жауап бермейді. рбір адамны ммкіндіктері, абілеттіліктері, дниетанымды сипаты ол натылыты серіне алыптасса да, мірді талаптарына ешашан жауап бермейді. Бл - принциптік сйкессіздік жне сондытан жеке даралы пен оамдыты арама-айшылытары туады.

Тланы субъект ретінде айта отырып, негізінен біз оны арама-айшылытарды шешу абілетіне назар саламыз.

Тлааралы жанжал - жанжалды е ке тараан трі, индивид-индивид схемасы бойынша іске асырылады. Екі немесе одан кп адамдар арасындаы немесе топтар арасындаы келіспеушілік. Брінен кбірек жанжала р трлі мінезді, темпераментті, ндылыты баалауда ерекшеліктері бар адамдар тседі. Тлааралы зара рекеттесу кп дегейде топты немесе социеталдыа араанда психофизиологиялы факторлармен жанамаланан. Бл оларды леуметтік жріс-трысыны сипаты мен субъектіні тікелей атынасу фактісімен байланысты.

Тлааралы атынаста шыдамдылыты болмауы жне агрессивтілік, келісімге жол табу абілетіні болмауы ауымдасты пен топты дегейде жанжалды аыры - соыс формасына ласады, онда екі жата леуметтік-экономикалы жне адами шыына шырайды. Жанжалды е крделі формасынан ашу шін алымдар келісімге келу жолын іздеу, леуметтік инженерия тжырымдамасы мен оамны леуметтік терапия тжырымдамасын жасайда. леуметтік жанжалды сіресе тлараралы немесе топты дегейде ысарту ткениетті араласуа кмектесетін оамны рухани мдениетіні суіне жол ашады.

Тла немесе топ арасындаы жанжала - бл жерде Т.Парсонс енгізген “рлдік ктім”, “рлдік орындау” тсінігін келтіруге болады. Жанжал топты ктім жеке тланы талаптануымен жне ктімімен арама-айшылыа тскен кезде немесе керісінше, тланы ктімі, топты ктіммен арама-айшылыа тскен кезде пайда болады. Рлдік жанжалда тла зіні ндылы иерархиясына сйене отырып, з бетінше басым рлді тадауды жасайды (“лгілі ке”, “аянбайтын алым”, т.б.).

Жанжалды оиалар айсы бір рлдер атаратын (индивидтер мен топтар) адамдармен жасалынады, яни рлдік жанжал болады. Онда екі аспект бар - объективті жне субъективті. Біріншіден, р трлі рлдер кбінесе арама-арсы масатпен жне индивидтерді жріс-трыстарыны р трлі дістерімен объективті мір среді. Мысалы, зіні жмыс кшін сататын жалданбалы жмысшы жне сынылан жмыс орнына жмыс кшін сатып алатын жмыс беруші.

Оларды арасындаы байланыс ерекше жауапкершілікке, мдделерді сйкессіздігіне, ата келісім шарта жне формальділікке негізделеді. Бл жерде бір жаты бір рекеті тек зара шеттеуді ана емес сонымен бірге кресті, баталастыты ытималдылыыны жоары дегейін анытайтын маызды шыынды немесе басаа маызды пайда келеді. Жанжалды оианы рлдік негіздегі ерекшеліктеріні бірі - бл субъектілерді белгілі бір рекетке орнату. Екіншіден, арама-айшылыты рлдер субъективті трде мір среді.

арама-арсы міндеттер мен ызметтерді атаратын субъектілер бір-біріні рлдері бойынша здеріні ойлары мен кзарастарына ие. Егер бір жа зіні рліні “орындалуы” баса жаты азіргі рлі туралы сынысына сйкес келмесе, онда бл сйкессіздік жанжала алып келеді, яни жанжалды себебі болып субъектілерді зара рлдік ктімдеріні іске аспауы болып табылады.

Топаралы жанжал - арама-арсы мддеге ие леуметтік топтар мен леуметтік ауымдастытар, адамдар арасындаы жанжал. Топаралы жанжалды зіндік ерекшелігі бар формасы ретінде этнолтты жанжал ала шыады. Те ыты, тедік, мдделер тепе-тедігі, диалог - рлеу мен леуметтік лтты салт-дстрді йлесімді сйкестендіруге, ай лта жатпаса да барлы азаматтарды леуметтік ммкіндіктері мен ытарын іске асыруа кмектесуін іске асырушы, шешуші принциптер.

азіргі жадайда леуметтік жіктелісті кшеюі азастан оамында леуметтік ауымдастыты, топты, индивидтерді зара рекеттесу процесіндегі жанжал трлеріні пайда болуына келді. Олар леуметтік тесіздікті мір сруіне, кптеген леуметтік мселелерді шешілмеуіне, мемлекет жаына халыты леуметтік орауды жотыына байланысты. Бл леуметтік жанжалдар, оамды атынасты жай-кйін, оларды орындалмауын сипаттай отырып, рі арай оны дамуына, здігінен жетілуіне здері ыпал етеді жне жанжалдасушы жатарды ынтыматастыа, р трлі леуметтік топтарды зара атынасыны йлесімділігіне келеді. Мнда бізді ойымызша арама-арсылы бірлестігі жне крес ретінде диалектикалы задарды біреуі іске асуы тиіс. А.Здравомыслов былай деп жазады: “Тесіздік, сонымен бірге леуметтік жойылмайтынды. Жне ол адамны мірлік энергиясын ынталандыратын жанжалды, жарысты маызды айнар кзі боландытан жалпы оам шін жаымды мнге ие”.

оамдаы тратылыты сатау шін тедік жне тесіздік дегейі бір жаынан, адамдар арасындаы жарысты рухы мен масаттылыын сатауа, екінші жаынан оамда немі болатын жанжалды атмосфераны болдырмауа міндетті шаралара ие болу керек.

Кез келген леуметтік жанжал андай да бір лшемде бірдей болады. Онда р трлі топтар мен мдделер рекет етеді, сондытан жанжалды шешу сипаты да зіне тн ерекшелегіне ие. Жанжалды шешу орытындысы згеруші проблемалы оиа, яни адами атынастар болып табылады. Ереже бойынша, “дшпан бейнесі” “серіктес бейнесіне” айналады, леуметтік зара рекеттесуді жаа формаларыны рі арай дамуына жол ашылады, жеке тоталса, жарыстар немесе ынтыматастыа. Бл фактіні барлы лемдік тжірибелер длелдейді.

азастанды оамда нарыты атынасты алыптасу жадайында девиантты жріс-трысты, жанжалды оиаларды базасы оамны ресми млімденген масаттары мен олара жетуді леуметтік малданан дістеріні арасындаы арама-айшылытарды пайда болуы болып табылады (егер Р.Мертонны аномия теориясына сйенсек). Кез келген дадарыс сенімсіздікті, кері баыттылыты, рейді тудыратынын мытпау керек. Жне оамны азіргі кйінде жалпы бліну лаудан баса ештеені крмеу лкен ателік болар. азіргі дадарыс дамуды жаа дегейін, жаа сапасын тудыра алатын дадарыс атарына жатады.

Пайдаланылан дебиеттер тізімі

Тавадов Г.Т. Саясаттану. Учебник-М, 2002. - С.312.

Осипов Г.В. Социологический энциклопедический словарь.-М., 1998. - С.141.

Здравомыслев А.Г. Социология конфликта. - М., 1995. - С.7.

Осипов Г.В. Росийская социологическая энциклопедия. М., 1998. - С.198.

Кармин А.С. Конфликтология. Учебник.-Спб, 2000.-С.15.

Ничипоренко Л.А. Буржуазная социология конфликта. -М., Политиздат, 1982. - С.39.

Бурдье П. Социология политики. М., 1993. - С72.

Сорокин П. Общедоступный учебник социологии. Ярославль, 1920. - с.36.

Фоефанов К.А. Социология аномия: обзор подходов американской социологии //Социологические исследования. 1992. -5. С.91.

См: Дарендорф Р. Элементы теории социального конфликта. М.: Политиздат, экономические, политические союзы между государствами, организациями. 1982., с. 39

Исмуханова Г.Г. О пользе и вреде конфликтов в обществе. // Мысль 1995. - 12., с. 38.

Волков Ю.Г, Мостовая И.В. Социология. М., 1988, с. 350.

Абдульханова К.А. Психология и сознание личности. (избранные психологические труды). Москва-Воронеж. 1999. С. 202-204.

Харчева В. Основы социологии. М. 2000., с. 145.

Здравомыслов А. Социология конфликта. М., 1995, - с. 85.

Харчева В. Основы социологии. Учебник. М. 2000., - с.146.