Кіріспе. Соңғы жылдарда есірткі тәуелділік емінде көрнекті қозғалыс болды

Тәуелділік дегеніміз не? Егер барлығынан айырылсан – бостандықтан, ақшадан, үйден, денсаулықтан, жұмыстан, серіктестіктен, өз балалардын байланыстан онда адам әрқашан есірткелерді немесе спирт ішімдіктерді қабылдауына жерік болады. Адамдардын көбісі тәуелділіктің барлық нәтиже мағынаның жағдайын түсіне алмайды.

Неге кейбір адамдар ұзақ мерзімдегі перспективада барлық айтылған жағымсыз нәтижелерге қарамай қысқа мерзімді рақатын немесе қызығын (өйткені көбінесе рақаты баяғдан бері жоқ) спирт ішімдіктерді немесе есірткені қабылдаудан көре алмайды? Осы жерде біз тәуелділік мағынасымен кездесеміз: жағымсыз нәтижелерге қарамастан есірткелерді немесе спирт ішімдіктерді қабылдауға құмарлық.

Тәуелділігімен қоғам жағынан жағымсыз бағалау немесе стигматизация тығыз байланысты. Қоғам есірткелерге ғана емес, есіртке немесе арақ тәуелділігімен ауратын адамдарға теріс қарайды. Тәуелділік – ол көп отбасыларда бұзылыс деп санағанымен ол есірткелерді қабылдап жүрген адамның жеке таңдауы деп есептейді және оның мойына барлық жауапты іледі. Соған қарамастан ол дұрыс таңдау жасап қабылдауды тоқтатуына болады ғой. «Оны осындай жағдайға апармау керек еді», – осындай сияқты сөйлемді ауыр туысқандар бар отбасыларда жиі естуге болады. Сонымен қатар адамдар тәуелділікті қоғам тәртібінің бұзылыспен, қылмысты істермен, зорлықпен, балаларды ұруымен, нашар денсаулықпен, спирт ішімдегін немесе есірткені қабылдаған жүргізушілердің кесерінен болған жол апаттармен байланысты.

Ғылым басқаша деп ойлайды. Осы блогта тәуелділік ұсыну механизмі ұсынылған.

Тәуелділік жиі кездеседі. Басқалардын ұсыныстарға қарамастан жиі кездеседі. Мысалы, еркектерде маскүнемдік ең жиі кездесетін психиатриялық ауруының клиникасы болып табылады. Мысалы, Голландияда әр жиырмасыншы ересек еркекте спирт ішімдік тәуелдігі бар. Спирт ішімдіктерді сатып алу мен қабылдау олардын өмірінде ең маңызды болып саналады. Тағы адамдардын көбісі спирт ішімдіктерді көп мөлшерде ішеді, олардын спирт ішімдіктерді қабылдауы жағымсыз нәтижелерге келтіру мүмкін және олардын тұлға ретінде қызмет істеуіне әсер етеді. Мысалы, Голландияда 400 000 жуық маскүнеммен ауратын адамдар саналады, одан көп спирт ішімдіктерден тәуелді адамдардын саны болып табылады. Қаржы ретінде санағанда спирт ішімдіктерден залал (ем, апаттар, дене аурулары, жәрдемақы, іс-әрекетке қабілетсіздік және т.б.) жылына 2,5 миллиард евро саналады.

2011 жылда 2010 жылымен салыстырғанда Қазақстан Республикасында (Павлодар қ. нашақорлық медицина-әлеуметтік мәселелердің ғылыми-тәжірибелік орталықтын Республикалық мәліметтер бойынша) психикалық мен тәртіптік бұзылыстармен (ПТБ) өмірінде бірінші рет белгіленген диагнозымен ПБЗ қабылдаған адамдардын саны 57 241 адамнан 54 793 адамға дейін төмендеді (100 мың халыққа – 350,7 бастап 330,9 дейін). ПТБ біріншілік ауруы ПБЗ байланысты, 2011 жылда қалалық тұрғындарды ауылдық тұрғындармен салыстырғанда 6,2 есе жоғары. 2010 жылдын көрсеткіштермен салыстырғанда (100 мың халыққа 562,6), 2011 жылда қалалық тұрғындардын арасында ауру 534,0 дейін төмендеді немесе 5%; мемлекеттегі ауылды тұрғындардын арасында бұл көрсеткіш мөлшерлі төмендеді: 97,5 бастап – 2010 ж. 86,3 дейін – 2011 ж., немесе 11,5% дейін.

1.3 Тәуелділік пен зиян келтіре қабылдау дегеніміз не? Ақпаратты блок (25 минут)

Адамдардын көбісі тәуелділікке қарасы эмоциямен және ізгілікпен бағаланған. Тәуелділік пен тәуелділер бар болған/бар болатын қоғамда кінәләудің мен алыстатының заты болып саналады. Жалпы пікір мысалы осылай айтылатын/айтылады: олар өздері кінәлі және олар өздері жазасын тарту керек. Мүмкін осы себеп бойынша шығар ғылыми зерттеушілер осы салада ұзақ тұралады. Жақын араға дейін бүкіл әлемдегі тәуелділер негізінде өз-өзіне көмекке сүену қажет болды. Осы өз-өзіне көмек кәсіптік көмек дамуына әсер етті. Өткен ғасырдын соңғы 25 жылда тәуелділерге кәсіптік көмегінің мағынасы үлкейді. Осы тақырыпқа соңғы он жылдын ішінде ғылыми зерттеулердін де мүддесі үлкейді. Жақын арада Голландияда өз-өзіне көмек әдістеріне мүдде тағы үлкейді.

DSM-IV бойынша тәуелділігін анықтау (психикалық бұзылыстар бойынша диагностикалық мен статистикалық басылымы). Егер қысқаша айтқанда тәуелділікті келесі түрімен анықтауға болады – көп мөлшері жағымсыз мен зиян нәтижелерге қарамастан ол қабылдауға құмарлық (мысалы, есірткелерді немесе спирт ішімдіктерді). «Зиян келтіре қабылдау» термин жиі түрінде екі әртүрлі мағынада қолданылады, біріншіден, диагностикалық термин ретінде, аурулардын бір симптомнын ретінде. Екіншіден, ПБЗ қабылдауын білдіреді, олар қоғамда қабылдаған қалыптарды бұзылуы және денсаулыққа зиян келтіру.

DSM-IV бойынша зиян келтірудін диагностикалық критерийлер, олар клиникалық айқын бұзылыстарға немесе дистресске әкеледі, 12 айдын бойында пайда болады, төмен берілген белгілерден біреуімен көрсетіледі:

· жұмыста, мектепте, үйде негізгі міндеттерді орындау икемділіксізге келтіретін психобелсенді заттектерді қайталап қабылдау;

· дене жарақаттарды алу зиянымен байланысты оқиғаларда психобелсенді заттектерді қайталап қабылдау (мысалы, ПБЗ қабылдағаннан кейін автомобильді айдау);

· ПБЗ қабылдаудан заңмен қайтадан пайда болатын себептер;

· ПБЗ әсерінен тұлға аралық себептер мен олардын күшеюі әрқашан немесе уақытта пайда болатына қарамастан ПБЗ қабылдаудын қайталуы (бәсекелер, отбасыдағы ұрыс-керістер, төгелестер).

Осы симптомдар есірткі тәуелділік критерийлерге ешқашан сәйкес келмейді.

Егер толық анықтаманы берсек онда DSM-IV-TR жіктеуімен немесе ХАЖ-10 (Халықаралық аурулар жіктеуі) қолдануға болады. Екі жүйе нақты тәртіптік белгілерін көрсетеді, олар нақты шектеулерді немесе азаптарды келтіреді; осы немесе басқа диагнозды анықтауына мүмкіндік беру үшін белгілердін минимальды санына сәйкес болу қажет. Нидерландық денсаулық сақтау психикалық секторында оның ішіне кіретін тәуелдігінің емі де көбінесе DSM-IV жіктеуімен қолданады, нақты айтқанда оның ішіне кіретін тәуелділік пен зиян келтіре қабылдауы бойынша жіктеуінің бөлімімен қолданады. DSM-IV бойынша тәуелділік зиян келтіре қабылдауын маңызы бойынша және иерархиялық мағынасында жоғарыда тұр.

1.4 Рөлдік ойын (25 минут)

Психобелсенді заттектерді зиян келтіре қабылдау мәселелермен адамды келтірініз және талқыланыз.

1.5 ХАЖ-10 бойынша тәуелділікті анықтау. Ақпаратты блок (100 минут)

Бірақ ХАЖ-10 DSM-IV қарағанда есірткілерге құмарлықты (craving) тәуелділігінің негізгі бөлім ретінде санайды, сондықтан «тәуелділік» термин жиі қолданылады және «зиян келтіре қабылдау» термин бөлек шығарылмайды. Төмен ХАЖ-10 жіктеуі көрсетілген.

ХАЖ-10 жіктеуі. Тәуелділіктің синдромы

Индивидуум құндылықтын жүйесінде соматикалық, тәртіптік және когнитивтік жағдайлардын бірегейі заттекті немесе затектердін тобын қолдауында бірінші орынға тұруға бастайды. Тәуелділіктің синдромының негізгі сипаттамасы (жиі түрінде қатты, кейбір кезде жетілімді емес) психобелсенді заттекті (ол дәрігермен нұсқауымен болу мүмкін, болмауы да мүмкін), спирт ішімдіктерді немесе темекіні қабылдау қажеттілігі. Ұстамды кезеңнен кейін психобелсенді заттектерді қайтадан қабылдауы тәуелділік синдром бұрын болмаған адамдарға қарағанда осы синдромның белгілері қайтадан тез пайда болуына дәлелдер бар.

Жыл бойы белгілі бір уақытта болған, 3 немесе одан көп төмен берілген белгілерден барымен тәуелділік диагноз қойылады:

· заттекті қабылдауына қатты тілек немесе қиын асатын құмаршылықтын сезімі (craving);

· заттекті қабылдауда бақылау қабілетін бұзылуы: оның басталуы, аяқталуы немесе дозаны, ол туралы заттектерді көп мөлшерде қабылдау және соған қарамастан ұзақ мерзім бойы қабылдау және жетістіксіз талаптар немесе оны әрқашан қысқарту тілегі немесе заттекті қабылдауды бақылау;

· егер дәріні қабылдаса, онда жою жағдайы немесе абстинентті синдром азаяды немесе жойылады, соны бұзылыстардын кешені куәландырады. Заттекті қабылдаған кезде немесе жеңілдету мақсатымен заттекті қабылдаған кезде немесе жою симптомдарын ескерткенде бұзылыстардын кешені пайда болу мүмкін;

· интоксикацияға немесе тілеген әсерлерге жету үшін дозаны жоғарлату керек, сондай жағдайда заттектің әсерлерге төзімділігі жоғарлайды; немесе ұзақ уақыт бойы заттекті бір ғана дозамен қабылдаса онда әсер төмендейді;

· заттекті қабылдаған кезде басқа заттектерден толық немесе ішінара бас тартады немесе сол заттектен тілекті әсеріне жету үшін оны алуға және тәлекті әсерге жету үшін көп уақыт кетеді;

· егер ұзақ уақыт заттекті қабылдаса онда зиян зардаптарға келтіреді, оны заттектің табиғаты және зиян деңгейі куәландырады.

Егер қабылдаған заттектің саны белгілі бір уақытта өзгерілмесе ол тәуелділігінің белгілі ретінде сипатталады (мысалы, әлеуметтік тоқтататын факторларға қарамастан қалай жұмыс күндерінде солай демалыс күндерінде де спирт ішіндіктерді бір мөлшерде қабылдау тенденциясы). Тәуелділік синдромның маңызды сипаттамасы ол заттектің белгілі түрін қабылдауы немесе оны қабылдауға тілектін бары болып саналады. Психобелсенді заттектерге құмарлықтын субъектілік түсінігі тоқтату кездерде немесе олардын қабылдауын шектеу кезінде жиі байқалады. Осындай диагноностикалық талапты айырады, мысалы ауру сезімін болдырмауына опий заттектерді беретін хирургиялық науқастар және олар опиаттарды қабылдауын тоқтатқанда синдромның белгілерін көрсету мүмкін, бірақ есірткені қабылдап жалғастыруға оларда тілегі жоқ. Тәуелділік синдромы белгілі бір заттекке (мысалы, темекіге немесе диазепамға), заттектің тобына (мысалы, опиоидты есірткелер) немесе әртүрлі заттектердің кең спектріне қарай (шыдамсыздықдық, ажитация және/немесе қабылдамауға ұстамдылық кезінде тоқтату синдромның дене белгілері пайда болған кезде кейбір адамдарда әртүрлі қол жетілімді есірткілерді ретімен қабылдау) тәуелділік синдром байқалу мүмкін.

«Есірткелік заттек» терминге үш аспект кіреді: медициналық, заңдық және әлеуметтік.

«Нашақорлық» терминмен байланысты прогредиентті аурулардын тобын анықтайды, олар кейбір есіртке қабылдауымен байланысқан және оған патологиялық құмарлықпен анықталады.

Әртүрлі психобелсенді заттектердің интоксикация жағдайлардын психопатологиялық құрамына эйфория, гипо- және маниакальды жағдайлар, ынталандыру және седация, дереализационды-деперсонализационды бұзылыстар, галлюцинаторлы уайымдар және басқалар кіреді.

Отандық наркологияда, күнделікті тәжірибеде ХАЖ-10 қабылданады, ХАЖ-10 статистикалық есептер үшін құрастырылды, тағы басқа клиникалық критерийлер қолданылады, олар төмен көрсетілген.

Патологиялық құштарлықтын синдромы тәуелділік ауруларға сәйкес синдромы болып табылады.

Патологиялық құштарлық тәуелділік ауруларға сәйкес сидромы болып табылады, ал аурудын басқа көріністердің көбісі оның туындысы болып табылады. Патологиялық құштарлық психопатологиялық синдром болып табылады, қалыпты жағдайларда аналогтар жоқ.

Басқа авторлар өз жұмыстардын негізінде тәртіп туралы тұжырым жасады, тәртіп ол патологиялық құштарлық құрылымның бөлігі болып табылады. Т.А. Клименко опиаттарға патологиялық құштарлық ол біліктің синдромы болып табылады және «шын құштарлықтын» критерийлерге сәйкес келеді, яғни ол ұстамалы ауру болып табылады, аффективты қасіреттер аутохтонды, қасірет сезімі бар және ішкі асыра істеуі жоқ. Онымен патологиялық құштарлықтын құрылымдық-динамикалық ерекшеліктері және дамудын төрт түрі шығарылған: ауруханалық (статикалық), ремитирлы, циклдік және пароксизмальды.

Құштарлықтын үш түрі бөлінеді

1. Интоксикацияның тыс пайда болады.

2. Абстинентті синдром құрылымына кіреді.

3. Масайған кезде пайда болады.

1.6 Оқиғалық есептер (50 минут)

1 есеп. Науқас, 44 жаста, бірінші рет ауруханаға түсті. Ауруханаға келесі шағымдармен түсті: бас ауруы, жүрек қағу, қолдардын треморы, ішуге үлкен тілегі. Нашақорлық анамнездан науқас соңғы 15 жыл спирт ішімдікті зиян келтіре қабылдайды екенін болып анықталды. Спирт ішімдігін серіктестермен бірге қабылдайды, ол 3-4 күн бойы салынып ішеді, соңғы 12 жыл бойы бас жазады. Тағы соңғы 3-4 жыл бойы қатты спирт ішімдіктерді қабылдайды, күнделікті төзімділігі 0,5 литр арақтан 1 литрге дейін көбейді, «достармен» суррогаттарды ішеді, спирт ішімдіктер үшін оны жұмыстан шығарды, соңғы жылдарда онда ешқандай құштарлықтар жоқ, бұрын ол спортпен және машинелермен айналысқан. ХАЖ-10 бойынша тәуелділіктің қандай симптомдарды сіз анықтадыныз?

2 есеп. Науқас, 24 жаста, ауруханаға шағымдармен түсті: ашуланшақтық, барлық денеде жайлылықсыздық, буындар шаншиды, ұйқы бұзылған, үлкен дәреті нашарланды; ұйықтататын және ауруды сездірмейтін дәрілерді тағайындау үшін көмек сұрайды. Нашақорлық анамнездан ол 20 жыл бойы героинды қабылдайды, бірінші рет серіктестермен қабылдады, бірінші рет қабылдағанда жүрек айнуы, құсу болды, бірақ науқастын сөзіне қарай «құсу әдеттігідей сияқты болған жоқ, ол сүйкімді болды», келешекте ол екі аптадан кейін қабылдады, сосын жүйелі түрде, күнделікті қабылдадыбірінші рет қабылданған соң науқас 1 айдан кейін абстинентті синдромның көрсетілімдерді сезді, күнделікті героиннің төзімділігі 0,03 г болды, кейін 2 рет қабылдауында 1,0 г жетті. Науқас клиникаға келді, ол осы тұрмыс дәстүрден, есірткі туралы әрқашан ойланудан, есірткілерді табуға үшін ақшаны іздеуден, абстиненттің сидромнан, құқық сақтау органдармен әдетті себептерден шаршады.

Үлкен «нашақорлық синдромның» симптомдарын және синдромдарын анықтаныз.

1.7 Оқытушының басқаруымен жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар (120 минут)

Наркологиялық көмек алуға келетін адамдарда тәуелді симптомдарды анықтау үшін сұрақтардын тізімін дайындау. «Үлкен нашақорлық» синдромның симптомдары көрсетілген клиникалық есепті құру. Сіздің ойынызша, қандай оқиғаларда ПБЗ есірткі ретінде болып табылады?

Студенттің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар

«Тәуелділіктер туралы дақпырт», «Тәуелді адамдарға қоғамның қарауы» тақырып бойынша эссе жазу.

«Зиян келтіре қабылдау: ауру немесе жоқ» тақырып бойынша баяндама жазу.

1.8 Бақылау сұрақтары (15 минут)

1. DSM-IV бойынша «тәуелділікке» анықтама берініз.

2. DSM-IV бойынша зиян келтіре қабылдаудын қандай симптомдарды, сіз білесіз?

3. ХАЖ-10 бойынша «тәуелділікке» анықтама берініз.

4. Қазақстанның денсаулық сақтауы тәуелділікті анықтауында қандай жіктеуімен қолданады?

5. ХАЖ-10 бойынша тәуелділік симптомдарды атаңыз.

6. Психобелсенді заттекке төзімділік нені білдіреді?

7. Бұзу синдромы нені білдіреді?

8. Есірткі заттек уытты заттектен немемен айырылады?

9. ПБЗ қандай критерийлар бойынша есірткі болып есептеледі?

10. Нашақорлық үшін қандай клиникалық синдромдар облигатты болып табылады?

11. Өзгертілген әрекеттілігінің синдромы – ол...

12. Психикалық тәуелділіктің синдромы – ол…

13. Дене тәуелділіктің синдромы – ол…

2 САБАҚ

Тәуелділіктің дамуы. Даму патогенезі

2.1 Талқылауға арналған сұрақ (25 мин)

Жұпта жұмыс істеп, адам зиян келтіре заттектің қабылдауы тәуелділіктің даму механиздан байланысты ма, әлде жоқ па, ойлап, өз пікірін талқыланыз. Тәуелділікте жалпы патогенез, әлде әр қайсында өзінікі ма?

Тапсырма (30 минут бойы 3 топшаларда жұмыс істеу): биопсихоәлеуметтік модельге қарай адамды көрсетініз.

Шектеулерге жазыныз – адам күрделі биологиялық объект сияқты...

Шектеулерге жазыныз – адам күрделі психологиялық объект сияқты …

Шектеулерге жазыныз – адам күрделі әлеуметтік объект сияқты …

2.2 Тәуелдіктің механизмдер. Ақпаратты блок (50 минут)

Биопсихоәлеуметтік моделімен (БӘМ) сәйкес адамды күрделі биологиялық ағза ретінде биологиялық біртұтас түрінде ғана санамайды, тағы оның жеке адам даралығы, сана-сезімі болуы, мінезі, уәждемесі және белгілі қылықтары қарастырылады. Адамды әлеуметтік жүйесінің бөлігі ретінде қарастыруға болады. Әлеуметтік, мәдениеттік, тарихи және экономикалық жүйелердің өлшеулері. Психобелсенді заттектерден тәуелділігі және зиян келтіре қабылдауы осы қалыптасқан өлшеулерде жағдайлар болып саналады. Тәуелділік көп жүйелердің функциясын бұзады. Тәуелділікте тек қана бір жүеде ауытқу болмайды, ауытқулар бірнеше жүйеде байқалады. Тәуелділікте биопсихикалық және әлеуметтік сипаттамасы бар. Себептерді және нәтижелерді тек биологиялық, психологиялық және әлеуметтік контексте (БПӘ) қарастыруға болады және мәселелер мен интервенциялар бір өлшеуде болғанымен олардын нәтижелері басқа өлшеулерге сәйкес келеді. Сондықтан, бұзылыстар барлық үш өлшеулерде байқалады.

БПӘ модельде жүйелік-теориялық элементтер бар, олар бізге өзара байланысты және қазіргі уақытта болған қиындықты көрсетуге көмектеседі. Осы өзара байланысқа қарамастан біз әлеуметтік, психологиялық және биологиялық аспектілерді бөлек қарастырамыз. Біздің ғылыми және ем дәстүрі осы негізінде дамыған. Мысалы, оқу үрдесі көбінесе психологиялық үрдіс ретінде қарастыралады. Психология және оқу үрдісі жиі түрінде биологиялық үрдіс ретінде қарастырылмаған. Қазір біз басқаша ойлаймыз. Қазір біздің оқуымыз табиғатқа байланысты. Біз оқитын мәселелер және белгілі дағдыға үйренуі бізде табиғат заңмен орнатылған. Оқу үрдісі нейробиологиялық үрдіс болып табылады. Үрдісте тәуелділікті оқығанда негізгі нейробиологиялық механизмдер анықталады, олар тәуелділік механизмдердің жұмысын түсінуге көмектеседі.

Біздің дәстүрге қарағанда біз соматикалық пен психологиялық жағдайларды және тұқым қуалаушылықты мен айналауын бөлек қарастырамыз. Айналуын факторлар кейбір тұқым қуалайтын сапаларды анықтайды, мысалы қандай сапалар өмір сүруге мен репродукцияға әсер етеді; және керісінше, адам тұқым қуалайтын сапаларға қарай өз пайдасын көру үшін айналысын қалай қолданатынды көрсетеді. Геннің экспрессиясы, белгілі тұқым қуалайтын қабілетін даму және сезімтал кезең үшін айналауы маңызды рөл атқарады. Белгілі жастан кейін сезімтал қабілеті кетеді, ал ген өз экспрессиясына жетпейді. Кейбір адамдар белгілі жасқа келгенде, олардын гені спирт ішімдігіне сезімтал болады.

Кейбір ғалымдар ген мен қоршаған орта арасындағы әрекеттесуіне көрнекті мысал келтіреді. Гашишті шеккен адам белгілі әсерді біледі – ол аштық сезімін күшейтеді. Ол үшін ТГК (тетрагидроканнабинол) заттек жауапты. Заттек римонабант ТГК-ға сезімтал рецепторына блок қояды, сондықтан аштық сезіміне блок қойылады. Тәжірибеде римонабантпен диетада болған үлкен салмақпен науқастар басқаларға қарағанда салмақ тастады. Зерттеуде сәйкес эндоканнабиноидты тез ажырататын генімен адамдар салмақты тез қосты. Бірақ адам жақсы тамақтанғанда ұзақ уақыт бойы тамақсыз жүреді. Егер үзіліссіз тамақ жесек онда тез салмақ қосамыз. Егер адам көп тамақ жесе, оны тәрбиелеп көп уақыт кетірмеу керек, оның айналасуын өзгерту керек.

Нейробиологиялық тәсіл. Соңғы уақытта спирт ішімдіктерді және есірткілерді қабылдау дамуынданейробиологиялық тәсіл өте маңызды болып саналады. Заттектердің әсері, біздің тұқым қуалайтын сапаларда гендер туралы ұсыныстар тәуелділік саласында ми реакцияларды зерттеуге көп мүмкіндік берді. Артық салмақпен мысал келтіргенде, қоршаған ортаның әсері көрнекті болды. Тәуелділікке әлеуметтік өлшемі әсер етеді. Айналауыдын әсері саясаттық пен тарихи контекстке қойылған, ол келесі параграфтын мәселесі болып табылады.

2.3 Пікір-сайыс (25 минут)

«Мемлекет масштабта психобелсенді заттектерге тыйм: «жақтаушылар» және «қарсылар» тақырып бойынша 2 топшада жұмыс істеу: бір топша «жақтаушылар», екінші топша «қарсылар».

2.4 Тәуелділік әлеуметтану. Ақпаратты блок (25 минут)

Осы уақытқа дейін әлеуметтік аспект басымдық ретінде қарастырылған. Бұрын «әлеуметтік» термин «моральдық» синоним ретінде болып табылды – маскүнемдерді және тұрақты тұрғын үйсіз адамдарды моральдық кіналады және жұмыс кластын жағдайын жақсарту үшін оларды моральдық қатыстыруымен қоғамға шақырды. Үлкен индустрияландыру кезінде аз мөлшерде жалақасы кабактарда төленді???? және жиі түрде спирт ішімдіктер ретінде.

Әртүрлі мемлекеттерде даму тарихи аспектілер және психобелсенді заттектерді қабылдаумен күресу. Индустрияландыру және сонымен қатар жүрген сауда спирт ішімдіктерді қабылдауға, зиян келтіре қабылдауға және тәуелдікті пайда болуына әсер етті. Ол тағы халықаралық саудаға және елдендіру саясатқа тиісті. Үлкен эпидемия болған кезде зарасыздандырылмаған су ішкенше төмен спирт деңгейімен сыраны ішуге дұрыс болып саналды. Уақыт өткен соң су тазартылды, бірақ сырада да спирттің деңгейі жоғарлады. Дистилляция үрдісін ашқаннан кейін ішімдікте спирттің деңгейі жоғарлады, мысалы абсент (спирттің деңгейі 57%), XIX ғасырда оның тәуелдігіне көп адам түсті. Абсентте жалған елес әсері бар, мысалы түсті елестеушіліктер пайда болады. Винсент Ван Гог абсенттен тәуелді болды. Тарихта тәуелділіктің басқа мысалдары бар: Фрейд кокаинді қабылдаған, Гитлер амфетаминді тамыр арқылы пайдаланған.

Темір жолдар салынып кеткеннен кейін қытайлар керексіз болды және оларды дискриминацияға ұшырды. Спирт ішімдікке қарсы саясаты Рузвельттің саясатының және сол қозғалыстын бірі болып табылады, оның ішіне табиғатты қорғау және эмансипация кіреді. Осы кезеңнен бастап АҚШ бірінші ұлттық серуентоғайлар пайда болды және спирт ішімдікке, есірткілерге, құмар ойынға қарсы халық қозғалысы жүрді. Нәтижесінде Америкада «құрғақ» заң өткен ғасырдын жиырмасыншы жылдарда болды.

Осындай христиан және сол кең қозғалыс Голландияда да болған. Америкада соның арқасында спирт ішімдіктердің және есірткілердің қылмыстандыруға келтірді, сосын халықаралық тонаушылар топтар және мафия пайда болды. Сол үшін «құрғақ» заң күйреуге ұшырды. Бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстар кейін спирт ішімдіктердің және есірткілердің қабылдауы азайды. Тек алпысыншы және жетпісінші жылдарда спирт ішімдіктердің және есірткілердің қабылдауы жоғарлады.

2.5 Тәуелділіктің әлеуметтік-экономикалық даму факторлар. Ақпаратты блок (25 минут)

Есірткілерге қол жетілімдігі ол маңызды тақырып болып табылады. Қазіргі кезде осындай заттектер, есірткілерді сататын орындар, баға және бюджет туралы көп айтады, мысалы эксперимент жасайтын жастар. Оларға көп әсер тиеді. Солырдын арқасындла зиян келтіре қабылдаудын деңгейі және тәуелді адамдардын саны жоғарлайды. Ішкілік жөнінде ғылыми модель – Лейдерманның формуласы бар. Егер ішкіліктің жалпы қабылдаудын көлемі белгілі болса онда осы формуламен ішкіш адамдардын саның есептеп алуға болады. Егер осы популяцияда қабылдауы жоғарласа онда ішікіш адамдардын саны пропорциялы жоғарлайды. Егер азайса кері әсер байқалады. Осындай жағдай есірткілерді қабылдаған кезде де байқалады: кейбір есірткілерді жастардын арасында, сауық кешінде, дилерден және т.б. алуға мүмкіндік бар, олар қабылдау көлеміне тікелей әсер етеді. Осында маңызды диллема байқалады, ол америқандық «құрғақ» заңына тиісті. Қатан шектеулі сатып алуы қылмысты қабылдауға келтіреді. Шектеулі саясаттын нәтижесінде тәуелді адамдардын саны аз болады, ал тәуелді болған адамдар қосымша маңызды зардаптарға ұшырады. Есірткілерді заң түрімен ешкім сатып алмайды. Ол қылмысқа жатады және қоғам сондай адамдарды жақтырмайды.

Голландияда қабылдау нарыққа және сату нарыққа бөлуге тырысты, олар шектеулі қабылдауға және шектеулі сатуға рұқсат берді. Қабылдаушылар қара нарықта есірткіні сатып алмау үшін Голландия басқа мемлекеттер сияқты героин тәуелдігімен қабылдаушыларға метадон таратты. Нәтижесінде қылмыс істеушілердің саны азайды. Сонымен қатар, осындай сияқты героин жобалар тәуелді болған халықтың және жалпы қоғамның дене, психикалық және әлеуметтік жағдайларын жақсартады.

Сонымен, героин мен метадон тарату бағдарламалар, айналуы үшін жағымды әсерлерге (әсерлер қаншалықты легитимділікті болса да) емес, олар медициналық мақсаттарға бағытталған.

Қалай болса да ол ққоғам үшін үлкен зиян келтіреді. Есіркілермен байланысты қылмысты істер пенитенциарлы және сот жүйелерде өте көп. 30 – 50% жуық қылмысты істер есірткілерді қабылдауымен немесе сатуымен байланысты. Заңдастыру осы жағдайдын шешімі болып табылмайды, өйткені сонын кесірінен көп адам қабылдау мүмкін. Мысалы, спирт ішімдігі және никотин де болу мүмкін. Нәтижесінде өлім тікелей немесе жанама көбінесе осы жағдайлардын бірімен байланысты, аз мөлшерде есірткілермен байланысты.

Қол жетілімдігімен қоса қылмыс екінші маңызды фактор болып табылады. Амфетаминдер және кокаин сияқты спирт ішімдігі мен ПБЗ қабылдауы өз-өзін бақылауынды төмендетеді және агрессивты импульстарды жоғарлатады. Үшінші фактор айналуымен және экономикалық сипатымен байланысты. Мына жерде тек қана заңсыз нарық туралы емес және заңды нарық туралы айтылған. Спирт ішімдіктердін өнімі – ол ірі кәсіпорындар үшін миллиардтаған бизнес. Қатты ішімдіктердің жақсы лоббиға қарамастан бос сауда бойынша келісімдер дамиды. Осы келісімдерге және Европалық одақ мемлекеттердің саясатына қарамастан (осы жерде дәстүрлі ретінде маскүнемдердің үлкен пайызы байқалады, бірақ шектеулі саясаты арқылы осы пайызды төмендеді) спирт ішімдіктерді қабылдауынан өлім оқиғалары қайтадан жоғарлады. Мысалы, – Финляндия. Егер гашишпен сатуды қарастырсақ: Голландияда кофешоптардын сатуынан салықтар мемлекеттік қазынаға түседі, олардын саны жүз миллион евро болады. Марихуана бірнеше жыл бойы бау шаруашылығының атақты өнімдердің ондығына жатады. Осы жағдай бұрынғы нидерландық Индиядағы опиуммен сатуымен салыстырғанда Ост-Индық компанияның пайдасына ұқсайды.

Басқа маңызды сәт ол әлеуметтік күдікті топтын арасында қауіп тәуелділігі болып табылады – бұрынғы колониядағы жергілікті халықтан бастап Африкадағы балалар-сарбаздармен аяқтайды, Америкадағы кедей аудандардан бастап бұрынғы замандағы жұмыс пролетариатпен аяқтайды. Қазіргі кезде әлеуметтік күдікті топтарға жастар, психиатриялық науқастар, әртүрлі мәдениетті азшылық жатады. Осы топтарда есірткілерді қабылдауы жиі кездеседі деп айта алмаймыз, бірақ осы топтар қабылдаса ол маңызды әлеуметтік себептерге келтіру мүмкін. Әр арнайы топшада белгілі күдікті факторлар бар. Психиатриялық науқастарда нейробиологиялық күдіктілік және фармакологиялық қажеттіліктер туралы айтылады. Жеңіл ақыл-ой кемтарлығымен адам тобында нашар өз-өзін бақылайды, зардаптарды түсінбейді және қоғам қысымына қарсы тұралмайды, мысалы, спирт ішімдігі жөнінде. Мәдениетті азшылықта күдік ретінде жаңа мәдениетке қосқан кезде ата-аналардын қолдауының жетіспеушілігі болып табылады. Осындай адамдар жаңа әлеуметтік және мәдениеттік дәстүрлерді түсінбейді, өйткені олар күнде өздері үйреніп қалған дәстүрлермен өмір сүрді және жаңа ұрпақ үшін ата-бабалардын миграцияның артықшылары мен кемтарлығы әсер етеді.

Отбасы қауіп факторы ретінде. Тәрбиелеу деңгейде және отбасыда ең маңыздысы ол ата-аналардын есіртікіні қабылдауы немесе қабылдамауы болып саналады. Ата-ана темекі шеге ма деп сұраған кезде болашақта баланың темекіге көзқарасын анықтауға болады. Ол тағы спирт ішімдікке және есірткіге байланысты. Қабылдаған кезде тұқым қуалайтын фактор маңызды болып табылады, бірақ псевдо тұқым қуалайтын факторы да маңызды – ол балалармен ата-аналардан алынған қалыптар және қундылықтар. Ол тағы себептердің шешім дағдыларға әсер етеді. Егер қиын жағдайда ата-аналар спирт ішімдіктерді немесе есірткілерді қабылдаса, онда балалар білмегендіктен дұрыс шешімді қабылдай алмайды, көргенінді істе бастайды. Спирт ішімдіктер жөнінде ата-аналардын қойған ережелер маңызды мағына береді және әсер етеді. Егер жас адамдарда тұқым қуалайтын күдіктілік, дофамин рецептордын төмен пайызы болса, спирт ішімдіктер жөнінде ата-аналардын қойған ережелер болғанымен жас адамдарда спирт ішімдіктерді қабылдауын ескертуге болады.

Спирт ішімдіктерді және есірткілерді зиян келтіре қабылдауы жөнінде балаларда маңызды болжамды көрсеткіш ретінде отбасыда және ата-аналардын арасында үйлеспеуі болып табылады. Толық емес отбасы немесе балаларға жеткілікті қарамауы маңызды болжамды факторлар болып табылады. Күдікті факторлардан басқа қорғау факторлар бар, оларға: білім алуы, спорттық менмендіктері, сенімді достар, мұғалімдер жақтан көңіл бөлуі және т.б. жатады. Әртүрлі адамдарда мәңгітуге және жарақаттарға сезімталдық әртүрлі деңгейде орналасқан.

Отбасыдан басқа мектеп, достар және бос уақыт маңызды рөл атқарады. Құрдастардын арасында қатынастар жасөспірім үшін маңызды болып табылады. Егер келесі жексенбі күні белгілі достардын тобында маңызды спорттық оқиға болатын болса, онда ол спирт ішімдіктерді қабылдауын білдіреді. Егер спирт ішімдігі қызық болмаса, онда топтар есіркілерді белсенді қабылдауын тәжірибеге салады және олар есірткілерді қабылдауын жалғастырады деп үлкен мүмкіндігі бар. Зерттеулер бойынша қауіп фактор ретінде антиәлеуметтік бейімділігімен достар болып табылады.

2.6 Талқылауға арналған сұрақтар (50 минут)

Бар болған әлеуметтік-экономикалық факторлармен кестені құрыныз. Тәуелділікті дамуына әсер ететін бүлдіргіш отбасыны сипаттаныз. Тәуелділікке қарсы тұратын үйлесімді отбасыны сипаттаныз. Қандай психобелсенді заттектерді білесіз? ПБЗ қалай әсер етеді?

2.7 Психобелсенді заттектердің түрлері. Тәуелділіктің даму патогенезі. Ақпаратты блок (25 минут)

ПБЗ қабылдаудын, сезімінің және ойының түрін өзгертеді. Тыныштандыратын заттектер бас миінда әртүрлі үрдестерді тоқтатады, сондықтан тыныштандыру әсерін білдіреді. Мысалы, героин, метадон, морфий сияқты опиаттар болып табылады және тыныштандыратын заттектердің арасында бензодиазепиндер жатады. Қоздырғыш заттектерге амфетаминдер, кокаин, спид, кофе және никотин жатады. Кейбір заттектер аралас әсер етеді. Мысалы, спирт ішімдігі басында қоздырады, сосын тез тыныштандырады. Экстазиде галлюциногенды және қоздырғышты әсері бар. Осы заттектердің барлығы әртүрлі ми жүйелерге әртүрлі әсер етеді. Қабылдауында, зиян келтіре қабылдауында және тәуелділікте әртүрлі жүйелер және заттектер қатысқан.

Миға психобелсенді заттектер әсер етеді

Психотропты заттектерді (тәуелділікке келтіретін заттектер) қабылдауында нейротрансмиттердің көбісі маңызды рөл атқарады. Оларға ГАМҚ (гама-аминомайлы қышқыл), глютамин, ацетилхолин, дофамин, серотонин, эндорфиндер және каннабиноидтар жатады.

Тәуелділікке келтіретін заттектердің белсенді қабылдауы әртүрлі ми жүйелерге терең әсер етеді. Осы әсерлер ішінара барлық заттектерге жалпы, ішінара жеке болып табылады. Кезек бойы жүретін мәселе маңызды болып табылады.

Дофамин құшырланудын алдын ала сатыда маңызды рөл атқарады және ол алғашқы білдіруші болып аталады. Ол аталатын сенситизация арқасында өтеді: бұрын қабылдағанда ол сәйкес жүйке жалғаулардын реакцияларын күшейтеді, оның ішінде дофаминнің жоғары деңгейі және орында көбейген синапстардын санын жоғарлауы маңызды рөл атқарады. Айналасыдағы қоздырғыштар дофаминнің қызметіне жоғары деңгейде әсер етеді. Осы жерде біріншіден басқа туралы әңгіме болып жатыр, бірақ тек «кайф» әсері туралы емес.

1 сүрет. Нейротрансмиттердің әсері

Ми рецепторларға есірткілердің тікелей әсерінің мысалы эндорфин рецепторларға опиаттын әсері болып табылады, оның нәтижесінде эндорфиннің дұрыс әсері күшейеді. Эндорфин – адам ағзасында шығарылатын опиат, ол ауру сезімін жеңілдетеді немесе реттейді. Дофамитннің рөлі есірткілердің барлық қабылдауында кездеседі. Қандай механизм жүреді? Оны толық қарастырайық. Есірткі тәуелділігінде үш өзара байланысқан жүйелер қатысады. Сыйақы жүйесі, ол рақаттану сезімін білдіреді және осы рақаттануын қайта қайта белсендіріп қабылдауға шақырады, тағы оқу /есте сақтау жүйесі және өз-өзін бақылау жүйесі. Егер есірткі қабылдауын автомобиль жүруімен салыстырсақ онда біз газдын педалін бақылау (сыйақы жүйесі), бағытты тағдау (бағытты анықтау, жолды есіне сақтау) және тормоз (өз-өзін бақылау) туралы айтамыз.

Автомобильді жүргізген кезде екі жүйені бір бірінен ажыратуға болмайды: жылдамдығын жоғарлауы және автогмобильді жүргізуі ол бірлескен іс-шаралар болып табылады. Егер газ педаліна баспаса автомобиль ешқайда жүрмейді, ал жылдамдығын басқарусыз жоғарласа автомобильді дұрыс жүргізу мүмкін емес.

2.8 Оқытушының басқаруымен жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар

«Тәуелділіктің даму патогенезі» тақырып бойынша ақпаратты мәлімдемені дайынданыз. Ескертудің мәлімдемені қолданыз (125 минут).

Тәуелділіктің даму қауіп факторды анықтау үшін мәселелердің тізімін дайынданыз.

Студенттің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар

«ПБЗ тәуелділікті қалыптастыру үшін қауіп факторлар және қорғау факторлар» тақырып бойынша баяндаманы жазыныз. «Үйлесімді отбасы», «Адам және оның жақын айналасуы» тақырып бойынша эссе жазыныз. «Зиян келтіре қабылдау – ауру ма әлде жоқ па?» тақырып бойынша баяндама жазыныз.

Бақылау сұрақтары (10 минут)

1. Биопсихоәлеуметті тәсіл дегеніміз не?

2. «Адамның жеке тұлға қабілеттірі» дегеніміз не және олар қалай тәуелдікке әсер етеді?

3. Қандай тәуелділіктің әлеуметтік даму факторларды білесіз?

4. Қандай тәуелділіктің әлеуметтік-экономикалық даму факторларды білесіз?

5. Тәуелділікке қандай отбасылық факторлар әсер етеді?

6. Қандай отбасылық факторлар тәуелділікті тоқтатуға көмектеседі?

7. Қалай достар тәуелділіктің дамуына әсер етеді?

8. Қандай нейротрансмиттерді білесіз?

3 САБАҚ

ИЕҚ, науқастын профилі. Апиын есірткіліктің клиникасы және қазіргі кезде қолданып жүрген ем әдістері

ИЕҚ – инелік есірткі қабылдаушылар, егер қарапайым тілде айтқанда инъекция (тамыр ішіне, жанбасқа) арқылы есірткілерді қабылдау. Нашақорлық грек тілден narkē естен айырылып қалушылық, сон + mania алаңғасарлық, құмарлық, құштарлық.

2010 әлемде ДДҰ мәліметтер бойынша 15,6 миллион адам – опиоидттарды заңсыз қабылдаған, оның ішінде 11 миллион героин қабылдаған. Опиоидтар Азияда, Европада және Океанияда зиян келтіре қабылдайтын маңызды есіртке заттектер болып табылады. Павлодар қ. РҒТО НМӘМ мәліметтер бойынша, 2010 жылда тіркеуде инъекция жолымен есірткілерді қабылдайтын 33 765 адам тұрған, ал 2011 жылы – 31 036 адам, олардын ішінен 80% жуық адам опиоидты қабылдаған.

Опий нашақорлық АИВ, гепатиттер сияқты әлеуметтік маңызды ауруларда маңызды рөл атқарады, сондықтан осы есіртке тәуелдігінде біз тоқтап толық қарастырайық.

3.1 Науқастын профилі. Ақпаратты блок (25 минут)

Профиль – кейбір науқастардын белгілі қабілеттердің, дағдылардын және білімдердің сипаттамасы. Науқастардын профильдерде белгілі көрсетілімдер бойынша ұқсас ауыр есірткілерді қабылдайтын топтар сипатталады. Мысалы, маңызды көрсетілімдердің бірі қоғамға бірлесу деңгейі болып табылады. Үш негізгі профильді бөліп шығарады:

· Нашақорлық ортадан қашатын;

· Нашақорлық ортаға қатынсатын;

· Нашақорлық ортаның адамдары.

Осы профильдер зерттеулердің нәтижелердің негізінде және үйсіз адамдардын (олардын көбісі – нашақорлық тәуелділігімен) әңгіме бойынша құрастырылған. Үш негізгі профильді профиль топшаларға бөлуге болады. Осы теориялық бөлініс метадон тарататын алғашқы пилотты пунктардын популяциясында жүргізілген, сосын ол келесі төрт пилотты пунктарда бейімделген және тест жүргізілген. Жасау және тест кезеңінде жиналған мәліметтердің негізінде науқас туралы ем жоспарларын жасауға бастау үшін осы директиваның профильдары күнделікті тәжірибеде қолданған. Науқасты тексерген кезде осы профильдар маңызды рөл атқарды.

Профильдің маңызды функциясы аурудын ауырлығын және керекті көмегін анықтауға мүмкіндігі болып табылады. Үлкен және араласқан топты бөлген кезде, топтарды топшалардын сипатымен толтырғанда керек тәсілді таңдауға жеңіл болады. Профильдар ұйымдастыру таңдауын, ем құрылымын және бақылауын жеңілдетеді.

Командадағы мейірбикелердің, дәрігерлердің және басқа мамандардын құрамын және жұмыс сағаттын санын алдын ала анықтауға мекеменің ішінде науқастардын белгілі топтарды сипаттау үшін болашақта осы профильдерді қолдауға болады (әсіресе үш негізгі профильдар).

Профильда көрсетілген құндылық бар ол келешекте эмпиризмдік дәлелдеудін қажеттілігін білдіреді. Әр жеке науқастан скрининг немесе танысу әңгіме арқылы жиналған барлық өмір саладағы мәліметтердің негізінде науқасты негізгі үш профильдердің біреуіне тіркеуге болады. Үш негізгі профиль науқастын тәуелділік ауыр деңгейіне орнатуға көмектеседі.

Профильдің топшаларға бөлу – әрқашан жеңіл орындалатын міндет емес. Күнделікті тәжірибеде мейірбике науқаспен, оның жеке тұлғамен және ерекшеліктермен кездеседі. Егер мейірбике теориядан тәжірибеге ойынды ауыстырмаса онда догматикалық пікір және тәсіл қауіп келтіре пайда болу мүмкін. Профиль – тек қана құрал, ол қара бастын қамы емес. Есептің бастауы науқастын өзі болып табылады, сондықтан профильді науқастын жеке тұлғасына бейімделу керек.

Мейірбикеде дағдылар болу керек, өйткені ол икемді ойымен және науқаспен әңгімелесуімен жоғары сапалы көмек көрсетуін қажет. Науқасқа жеткілікті уақыт бөле алатын және олардын оқиғаны түсінетін мейірбикелер күнделікті тәжірибеде профильдармен дұрыс талдай жүргізеді және қолданылады. Профильдардын сипаттамасы ескертулерде берілген.

3.2 Апиын есірткілігі. Ақпаратты блок (25 минут)

ХАЖ-10 бойынша апиын есірткілік F 11 класына жатады.

Апиындар – көбінесе орта жүйке жүйесінде (ОЖЖ) және асқазан-ішек құрылысында (АІҚ) орналасқан ағзадағы опиоидты рецепторлармен байланысатын заттектер.

Медицинада опиоидтар мықты анальгетиктар және жөтелге қарсы дәрілер ретінде