2020-06-29
80
АВТОРСКИЙ КОЛЛЕКТИВ
Пичхадзе Гурам Михайлович — доктор медицинских наук, профессор, заведующий кафедрой фармакологии Казахского национального медицинского университета им. С.Д. Асфендиярова
Кадырова Диляра Мулдашевна — кандидат медицинских наук, профессор КазНМУ, доцент кафедры фармакологии Казахского национального медицинского университета им. С.Д. Асфендиярова
Ким Ирина Ивановна — кандидат медицинских наук, доцент кафедры фармакологии Казахского национального медицинского университета им. С.Д. Асфендиярова
Карбаева Майране — преподаватель цикловой методической комиссии общепрофессиональных дисциплин Алматинского медицинского колледжа
МАЗМҰНЫ
Аббревиатура тізімі................................................................................................... 9
Алғы сөз...................................................................................................................... 11
Кіріспе........................................................................................................................ 15
ЖАЛПЫ ФАРМАКОЛОГИЯ................................................................................. 25
Фармакокинетика.................................................................................................... 25
Дәрілік заттарды енгізу жолдары................................................................. 25
Дәрілік заттардың сіңірілуін (абсорбция) анықтайтын
негізгі механизмдер мен жағдайлар....................................................... 30
Дәрілік заттардың тасымалдануы және таралуы.................................... 32
Дәрілік заттардың ағзадағы өзгерісі (метаболизмі,
биотрансформациясы)............................................................................... 35
Дәрілік заттарды ағзадан шығару (экскреция)......................................... 35
Фармакодинамика................................................................................................... 36
Дәрілік заттардың фармакологиялық әсерлері,
локализациясы және әсер ету механизмі.............................................. 36
Дәрілік заттардың әрекет түрлері................................................................. 37
Дәрілік заттардың фармакокинетикасы мен
фармакодинамикасына әсер ететін факторлар............................................... 38
ЖЕКЕ ФАРМАКОЛОГИЯ..................................................................................... 45
Нейротропты заттар............................................................................................... 45
Афферентті иннервацияға әсер ететін заттар............................................ 46
Афферентті жүйке ұштарының сезімталдығын
төмендететін дәрілік заттар...................................................................... 46
Эфферентті иннервацияға әсер ететін дәрілік заттар.............................. 54
Орталық жүйке жүйесі қызметтеріне әсер ететін заттар 76
Атқарушы ағзалар мен жүйелердің қызметін реттеуші
дәрілік заттар.......................................................................................................... 106
'Гыныс алу жүйесінің қызметіне әсер ететін заттар.............................. 106
Ас қорыту жүйесі ағзаларының қызметіне әсер
ететін заттар............................................................................................... 113
Жүрек-қантамырлар жүйесіне әсер ететін заттар................................. 123
Зәр айдағыш және дегидратациялық заттар........................................... 146
Миометрийге әсер ететін заттар................................................................. 150
Алмасу үдерістеріне әсер ететін дәрілік заттар............................................ 154
Қан жүйесіне әсер ететін заттар................................................................. 154
Гормоналды заттар........................................................................................ 163
Дәруменді препараттар................................................................................. 180
Атеросклерозға қарсы заттар..................................................................... 187
Су-электролит және қышқылдық-сілтілік жағдай бұзылыстарын түзететін және плазма алмастырғыш
заттар............................................................................................................ 191
Тірек-қимыл аппаратының жүйесіне әсер ететін заттар...................... 197
Қабыну мен аллергия үдерістеріне әсер ететін дәрілік заттар............ 198
Қабынуға қарсы заттар................................................................................. 198
Аллергияға қарсы агенттер.......................................................................... 202
Микробқа қарсы, вирусқа қарсы және паразитке
қарсы заттар........................................................................................................... 210
Антисептиктер және залалсыздандырушы заттар................................ 210
Бактерияға қарсы химиятерапиялық препараттар............................... 223
Вирусқа қарсы заттар.................................................................................... 246
Саңырауқұлақтарға қарсы заттар............................................................. 249
Паразиттерге қарсы заттар.......................................................................... 251
Қатерлі жаңа түзілістер (ісік) кезінде пайдаланылатын заттар......... 261
Дәрілік заттармен уланғанда көрсетілетін көмектін
негізгі ұстанымдары........................................................................................... 264
Әдебиеттер.............................................................................................................. 502
ОГЛАВЛЕНИЕ
Список сокращений................................................................................................. 10
Предисловие.............................................................................................................. 13
Введение..................................................................................................................... 19
ОІІЩАЯ ФАРМАКОЛОГИЯ............................................................................... 269
Фармакокинетика.................................................................................................. 269
Пути введения лекарственных веществ.................................................... 269
Основные механизмы и условия всасывания (абсорбция)
лекарственных веществ........................................................................... 274
Транспорт и распределение лекарственных веществ.......................... 277
Превращение (метаболизм, биотрансформация)
лекарственных веществ в организме................................................... 279
Выведение (экскреция) лекарственных веществ
из организма............................................................................................... 280
Фармакодинамика................................................................................................ 280
Фармакологический эффект, локализацияи механизм действия лекарственных веществ 280
Виды действия лекарственных веществ................................................... 281
Факторы, влияющие на фармакокинетику
и фармакодинамику лекарственных средств................................................ 282
ЧАСТНАЯ ФАРМАКОЛОГИЯ........................................................................... 289
Нейротропные средства...................................................................................... 289
Средства, влияющие на афферентную иннервацию............................. 290
Средства, снижающие чувствительность окончаний
афферентных нервов................................................................................ 290
Лекарственные средства, влияющие на эфферентную
иннервацию................................................................................................ 298
Лекарственные средства, влияющие на функции
центральной нервной системы.............................................................. 319
Лекарственные средства, регулирующие функции исполнительных органов и систем 348
Средства, влияющие на функции органов дыхания.............................. 348
Средства, влияющие на функции органов пищеварения 355
Средства, действующие на сердечно-сосудистую систему....364
Мочегонные и дегидратационные средства........................................... 386
Средства, влияющие на миометрий.........................................................390
Лекарственные средства, влияющие на обменные процессы................... 393
Средства, влияющие на систему крови..................................................... 393
Гормональные средства................................................................................ 402
Витаминные препараты............................................................................... 418
Противоатеросклеротические средства................................................... 426
Средства для коррекции водно-электролитного
и кислотно-основного состояния, плазмозаменители 429
Средства, влияющие на опорно-двигательный аппарат 435
Лекарственные средства, влияющие на воспаление и аллергию............ 436
Противовоспалительные средства............................................................. 436
Противоаллергические средства................................................................ 440
Противомикробные, противовирусные,
противогрибковые и противопаразитарные средства................................ 447
Антисептики и дезинфицирующие средства........................................... 448
Антибактериальные химиотерапевтические средства........................ 460
Противовирусные средства.......................................................................... 482
Противогрибковые средства....................................................................... 485
Противопаразитарные средства................................................................. 487
Лекарственные средства, применяемые при
злокачественных новообразованиях............................................................... 496
Помощь при отравлении лекарственными средствами.............................. 499
Литература.............................................................................................................. 502
КІРІСПЕ
Фармакологияның анықтамасы және мазмұны, басқа мсдициналық пәндермен байланысы
Фармакология — (рһагтасоп — дәрі, logos — ілім) дәрі ретінде қолданылатын химиялық заттардың тірі ағзамен әсерлесуін және жаңа тиімді дәрілік заттарды іздестірумен айналысатын ғылым.
Фармакология дәрілік заттардың әсері олардың физика- химиялық құрылымына, мөлшеріне, концентрациясына, ағзаға енгізу орны мен әдісіне, және ағзаның алғашқы қалпына және т.б. жағдайларға тәуелді болатынын айқындайды.
Ғылым ретінде фармакология қарыштап, жоғарғы қарқында дамып келеді. Жылда мыңдаған химиялық заттар зерттелуде. Жыл cайын бізге белгілі заттардың әсер ету механизмі анықталып, оларды қолдануға және қолдануға қарсы көсеткіштер аясы тарылып немесе кеңейіп келеді.
Фармакология теориялық білімді медицинаның практикалық білімімен байланыстырады да, басқа медициналық-биологиялық пәндерге, әсіресе физиология мен биохимия пәндеріне өзінің ықпалын тигізеді. Практикалық медицинада фармакологияның алар орны ерекше. Тиімділігі жоғары дәрілердің көптеп шығарылуына байланысты фармакология, соның ішінде фармакотерапия көптеген ауруларды емдеуде әмбебап тәсіге айналды.
Фармакологияның ілгері дамуы сөзсіз басқа клиникалық пәндердің дамуына әсер етеді. Мысалға, наркозға арналған заттар, жергілікті анестетиктер, кураре тәрізді және басқа да препараттардың алынуы анестезиология мен хирургияның дамуына үлес қосты. Сондай-ақ ағза мүшелерін трансплантациялау иммунодепрессорлық заттардың алынуының арқасында мүмкін болды және т.б.
Фармакологияның негізгі даму кезеңдері
Фармакология тарихын шартты түрде екі кезеңге бөлуге болады:
• эмпирикалық — ежелгі заманнан XVIII ғасырдың аяғына дейін;
• ғылыми-зерттеу және эксперименттік — XVIII ғасырдың аяғынан қазіргі уақытқа дейін.
Медицинада дәрілік препараттарды пайдалану тарихы көне заманнан (алғашқы қауымдық кезеңнен) бастау алады. Ертеректе дәрілік препараттар туралы оқу-әдістеме таза эмпирикалық бағытта болды: түрлі ауруға шалдыққан адамдар қайғы-касіреттерін жеңілдету үшін саналы түрде қандай да бір нақты терапияға
жүгінді. Емдік заттар үшін олар бастапқыда өсімдіктерді кеңінен қолданды, бірақ тәжірибе жинақталған кезде жануар және минерал текті заттарды пайдалана бастады. Шөп дәрілер, металдар негізінде және жануар текті заттардан (құрбақа қабағы, піл сүйегі, жолбарыс, мүйіз, жүзу қанаттарын және т.б.) препараттар алынатыны туралы мәліметтерді қамтитын кейбір кітаптар шамамен 3000 жыл бұрын шыққан.
| Кіріспе |
Құл иеленушілік кезеңде дәрітану бағыты эмпирика-мистикалық сипатқа ие болған, бұл жағдайда дәрілік заттарға құдайдың күші деген қасиеттер беріле бастаған.
Орта ғасырларда (феодалдық кезеңде) діни-оқу бағыты дами бастады, яғни дәрілік заттардың әсерін Айдың, жұлдыздардың, планеталардың белгілі бір орнымен байланыстырды.
Фармакологияның ғылыми-тәжірибелік бағытыньң бастауы ретінде физика-химиялық бағыттардың дамуы қарастырылады, осыған сәйкес түрлі заттардың емдік әсері олардың химиялық құрамы мен олардың физика-химиялық қасиеттеріне, өндіру және дайындау әдістеріне байланысты екені белгілі болды. ХІХғасырдың ортасына қарай ғылыми — тәжірибелік фармакологияның (негізінен орыс және француз ғалымдарының еңбектері) іргетасы қаланды.
XIX ғасырдың сонына қарай физиологиялық бағыт дамыды, яғни дәрілік препараттардың әсерін физиологиялық механизмдерге эксперименттік талдау жүргізу арқылы зерттеу жүргізіле бастады.
Ертеректе пайда болған физика-химиялық және физиологиялык бағыттарға енді химиятерапиялық бағыт қосылды, яғни ағзадағы әр түрлі паразиттердің көзін жою үшін дәрілік заттар пайдаланылды.
XX ғасырдың 30—40 жылдары теориялық негізделген және эксперименттік жаңа бағыт әзірленді, ол — патологиялық фармакология, яғни адам ауруын үлгілеу (модельдеу) үшін дәрілік заттарды пайдаланып, туындаған патологиялык жағдайларды зерттеу және бағалау. Биохимиялық фармакологияның дамуы XX ғасырдың 40—50 жылдарында орын алды. XX ғасырдың 50—60 жылдары адамның жасына байланысты фармакология бағыты дамыды, сәл кейінірек жасушалық және молекулярлықфармакология дамыды, ол өз кезегінде фармакологияда фармакокинетиканың тәуелсіз бағыт ретінде қалыптасуына үлес қосты.
XX ғасырдың бірінші жартысында, әсіресе 60-жылдарында, клиникалық фармакология қарқынды дамыды, оның зерттеу пәні клиникалық жағдайда, яғни патология жағдайында ағза мен дәрілік заттың өзара әсерлесуі еді. Жалпы алғанда, дәрітану және фармакология саласындағы ілгерілеу XX ғасырдың 60—70 жылдарынан бастап осы уақытқа дейін, жоғарыда аталған
бағыттармен қатар іс жүзінде тағы да кеңінен психофармакология, фармакогенетика, иммунофармакология, хронофармакология, радиациялық фармакология, ғарыштык және кванттық формакологияның дамуына алып келді. XXI ғасырда адам геномының ашылуының арқасында «геномдық» деп аталатын фармакологияның дамуы мүмкін болды.
| Кіріспе |
Фармакологияны 2 бөлікке бөліп қарастырамыз: жалпы және жеке. Жалпы фармакология дәрілік заттардың ағзамен әрекеттесуінің жалпы заңдарын зерттесе, жеке фармакология нақты фармакологиялық топтар мен жеке препараттарды қарастырады.
Жаңа дәрілік препараттарды іздеу принциптері мен көздері
Фармакологияның ең маңызды міндеті — жаңа фармацевтикалық препараттарды табу болып табылады. Жаңа препараттарды іздеудің негізгі бағыттары төмендегідей:
• препараттарды химиялық синтездеу:
- эмпирикалық тәсіл: кездейсоқ нәтижелер мен скрининг;
- бағытталған синтез: биогенді заттарды шығару,
антиметаболиттерді кұру, биологиялық белсенділігі белгілі косылыстардың молекулаларын өзгерту, заттардың ағзадағы химиялық өзгерістерін зерттеу негізінде синтездеу;
- кванттық-механикалық есептеу көмегімен жаңа дәрілік заттарды компьютерлік модельдеу;
• препараттарды табиғи шикізаттар мен жануартекті, өсімдіктекті және минералды жеке заттардан алу;
• дәрілік заттарды саңыраукұлақтар мен микроорганизмдердің тірі өнімдерінен алу;
• биотехнология (жасушалык және гендік-инженерлік) негізінде.
Жаңа дәрілік препараттарды зерттеудің негізгі кезеңдері:
клиникаға дейінгі зерттеулер және клиникалық сынақтар.
Клиникаға дейінгі зерттеулер кезінде химиялық зертханада жаңа қосылысты синтездейді немесе алады, ол заттарды фармакологиялық зертханаға сынауға береді, яғни заттардың фармакокинетикасы мен фармакодинамикасын зерттейді (сау ересек жануарларда). Көңілді көбіне жаңа дәрілердің жанама әсерлеріне бөледі және оларды белгілі препараттармен салыстырады. Препараттың жалпы уыттылығын (әр түрлі жануарларға жедел және созылмалы тәжірибелер жасау) және арнайы (эмбриотоксикалык, тератогендік және канцерогенді) улағыштық (токсикалық) әсерін міндетті болып табылады. Қосылыстарды фармакологиялык бағалау кезінде физиологиялық, биохимиялық, биофизикалық, морфологиялық және баска да әдістер қолданылады. Деректерді
талдауда мынаны есте сақтаған жөн: дәрілік заттар науқастарды емдеуге арналған, сондықтан патологиялық жағдайларда заттардың тиімділігін зерттеу маңызды болып табылады. Тәжірибедегі жануарлардан алынған мәліметтерді адамға аудару қиын мәселе. Соған қарамастан, олар дәрілік заттар тағайындайтын жағдайға белгілі бір дәрежеде ұксастыруға тырысады. Осылайша, эксперименттік фармакологияны практикалық медицинаға жақындатады.
Клиникаға дейінгі фармакокинетикалық зерттеулер жаңа препараттың тиімділігін анықтау үшін және келесі дәрілік терапияларды оңтайландыруда маңызды сәт болып табылады.
Клиникалық сынақтарға рұқсат алу үшін клиникаға дейінгі зерттеулер нәтижелерін ҚР ДСМ Фармакологиялық орталығына береді. Клиникалық сынақтарды жоспарлау және өткізу клиникалық фармакологтар, дәрігерлер, статистиктердің көмегімен жүзеге асады. Клиникалық сынақтардан алынған деректер туралы есеп ҚР ДСМ Фармакологиялық орталығына қайтадан жіберіледі. Зерттеулер нәтижесі препаратты қолдану үшін нұсқаулар жасауда негіз болады және оны ресми тіркеу туралы шешімдерді қабылдағанда, өнеркәсіптік өндірісте және медициналық практикаға пайдалану үшін шешім қабылдағанда маңызды фактор болып табылады. Зерттелген қосылыстарды (заттар) тіркеу туралы мәселе оң шешімін тапқан жағдайда, ол мемлекеттік тізімге енгізіліп, тіркеу нөмірі беріледі (осы сәттен бастап берілген қосылыс дәрі болып саналады).
ВВЕДЕНИЕ
Определение и содержание фармакологии,
связь с другими дисциплинами
Фармакология (греч. рһагтасоп— лекарство, активное начало, Іоgos— слово, учение) — наука о взаимодействии химических соединений, используемых как лекарственные вещества, с живым организмом и о создании новых эффективных лекарственных средств.
Фармакология устанавливает зависимость действия фармаколологических средств от разных условий: физико-химического их строения, дозы, концентрации растворов, способа и места введения в организм, исходного состояния организма и прочее.
Фармакология развивается стремительными темпами. Ежегодно исследуют тысячи химических соединений. С каждым годом уточняют
механизмы действия уже известных средств, расширяют или суживают показания и противопоказания для их применения.
Фармакология связывает теоретические знания с практической медициной и значительно влияет на развитие многих других медико- биологических дисциплин, особенно физиологии и биохимии. Для практической медицины значение фармакологии чрезвычайно велико. В результате создания огромного арсенала высокоэффективных препаратов фармакология, в частности фармакотерапия, стала универсальным подходом лечения больных с большинством заболеваний.
Прогресс фармакологии неизбежно влияет на развитие клинических дисциплин. Так, получение средств для наркоза, местных анестетиков, курареподобных и других препаратов способствовало развитию анестезиологии и хирургии. Пересадку органов удалось осуществить тоже благодаря получению иммунодепрессивных средств и т.д.
Основные этапы развития фармакологии
Историю фармакологии условно можно разделить на 2 периода:
• эмпирический — с древних времен до конца XVIII в.;
• научно-экспериментальный — с конца XVIII в. по настоящее время.
История применения лекарственных веществ в медицине исходит из древнейших времен. Во времена первобытнообщинного строя знание лекарств было эмпирическим: при заболеваниях люди инстинктивно стремились облегчить свои страдании, прибегая к какому-либо лечению. Лечебные средства они находили в мире растений, а по мере накопления опыта стали использовать
вещества животного и минерального происхождения. Книги о препаратах растительного и животного происхождения (веки жабы, кости слона, тигра, рога, плавники) и препаратах, приготовленных на основе металлов, появились около 3000 лет назад.
При рабовладельческом строе в лекарствоведении развивается эмпирическо-мистическое направление, при котором лекарствам приписывали мистическую силу.
В Средневековье (при феодальном строе) развивается религиозно-схоластическое направление: действие лекарств связывали с определенным положением луны, созвездий, планет.
Научно-экспериментальная фармакология связана с появлением физико-химического направления, согласно которому лечебное действие различных средств зависит от их химического строения и физико-химических свойств, способов получения и приготовления. К середине XIX в. созданы основы научно-экспериментальной фармакологии, главным образом трудами русских и французских ученых. С конца XIX в. развивается физиологическое направление — экспериментальный анализ физиологических механизмов действия лекарственных веществ. К созданным физико-химическому и физиологическому направлениям добавилось химиотерапевтическое — использование лекарственных средств для уничтожения паразитов в организме. В 30-40-е годы XX в. теоретически обосновано и экспериментально разработано новое направление — патологическая фармакология. Действие лекарственных препаратов изучено и оценено на вызванных у животных патологических состояниях, моделирующих болезни человека. В 40—50-е годы XX в. в фармакологии получает развитие биохимическое направление; в 50—60-е годы XX в. — возрастная фармакология, и несколько позже — клеточная и молекулярная фармакология, что способствовало появлению фармакокинетики как самостоятельного направления в фармакологии. В первой же половине XX в. бурное развитие получила клиническая фармакология, предмет которой — изучение взаимодействия лекарственных средств с организмом человека в клинических условиях, то есть при заболеваниях. Прогресс лекарствоведения и фармакологии в целом, начиная с 60—70-х годов XX в., и по настоящее время привел к бурному развитию психофармакологии, фармакогенетики, иммунофармакологии, хронофармакологии, радиационной фармакологии, космической и квантовой фармакологии. В XXI в. в связи с открытием генома человека, возможно, появится «геномная» фармакология.
Различают 2 части фармакологии: общую и частную. Общая фармакология изучает общие закономерности взаимодействия лекарственных веществ с организмом, частная фармакология — конкретные фармакологические группы и отдельные препараты.
Источники получения и принципы изыскания новых лекарственных средств
| Введение |
Важнейшая задача фармакологии — поиск новых лекарственных средств по основным направлениям:
• химический синтез препаратов:
- эмпирический путь — случайные находки, скрининг;
- направленный синтез — воспроизведение биогенных веществ, создание антиметаболитов, модификация молекул соединений с известной биологической активностью, синтез на основании изучения химических превращений веществ в организме;
- компьютерное моделирование новых лекарственных веществ с помощью квантово-механических расчетов;
• получение препаратов из природного сырья и выделение веществ животного и растительного происхождения и из минералов;
