Ун — унар (по десять) алты — алтышар (по шесть)

љч — љчђр (по три) ќиде — ќидешђр (по семь)

йљз — йљзђр (по сто) егерме — егермешђр (по двадцать)

III.

а) — Сез белдерњне књрдегезме?

— Нинди белдерњ?

— Мђдђният сарае янында.

— Бњген кич белђн мђдђният сараенда Актаныш районыныћ ќыр џђм бию ансамбле концерты була. Классташлар шунда килђчђклђр.

ђ) — Мансур, сђлам! Ни хђллђр?

— Яхшы. Мин хђзер Красноярскида. Заводта эшлим. Эшче. Ике малаебыз бар.

— Тормыш ничек анда?

— Уртача. Лђкин Татарстанда яхшырак.

б) — Лилия, исђнме!

— Бу синме, Салих?

— ђйе, мин.

— Син џаман шундый!

— Син дђ.

— Лилия, син џаман Актаныштамы?

— ђйе. Мин — тегњче.

— Балалар књпме?

— Књп. Дњртђњ.

в) — Авылда тагын кайсы иптђшлђр эшли?

— Авылда без књп. Наилђ — хат ташучы, Наил — тракторчы, Сания — терлекче, Ринат — колхозда рђис.

— Яхшы икђн!

г) — Колхозда ат караучылар бармы? Элек бар иде бит?!

— Хђзер дђ бар. Колхозыбыз шактый зур.

— Ат караучы элек Мљнир абзый иде. Хђзер кем?

— Хђзер љчђњ: Рђшит абый, Фђрит абый, Хђмит абый.

д) — Хђтерлисећме, Галия, безнећ белђн бик тырыш, акыллы кыз укыган иде. Аныћ исеме — Лена. Ул хђзер кем булып эшли?

— Ул — сыер савучы. Аныћ орденнары књп.

— Шулаймыни?! Ул бњген килђме?

— Килергђ тиеш. Кљтђбез.

е) — Салих, мђктђптђ безнећ иптђшлђр эшлиме?

— ђйе. Безнећ бер иптђшебез — Гљлсем, мђктђптђ тђрбияче булып эшли. Равил — татар теле џђм ђдђбияты укытучысы.

— Алар бњген концертта булачакмы?

— Килергђ тиешлђр. ђ менђ Эдуард авырый. Ул Казанда хастаханђдђ ята. Бер атнадан кайтачак.

ж) — Концерт яхшы булды.

— ђйе, мића да ошады.

— ќыр џђм бию ансамблен Татарстанда књп белђлђр. Бу — танылган коллектив.

— Мђктђплђрдђ дђ андый тњгђрђклђр эшлиме?

— Бию тњгђрђге џђр мђктђптђ бар. ќыр тњгђрђклђре дђ эшли.

— ќитђкчелђре кем?

— Алар — ќыр укытучылары, музыка мђктђбе укытучылары. Югары белемнђре дђ бар.

з) — Балаларга ничђшђр алма бирдећ?

— Икешђр.

и) — Без Сабантуйда балаларга берђр йомырка, берђр алма, ќидешђр мећ акча бирдек. ђ сез?

— Без икешђр конфет, љчђр алма, бишђр карандаш бирдек.

к) — Авылга кайткач, ђбилђргђ хђер бирдем.

— Ничђшђр сум?

— Мећђр сум.

— Яхшы. Син ђйбђт кеше.

IV. Сарай	дворец; сарай
Мунча	баня
Ишегалды	двор
Капка	ворота
Хайван	животное
Кљтњ	стадо
Бугай	наверное, кажется
Ат	лошадь
Чабыш аты	скакун
Айгыр	конь
Сыер	корова
Сыер абзары	коровник
Бозау	теленок
њгез	бык
Сљзђ	бодает
Сарык	овца
Кђќђ	коза
Шђл бђйли	вяжет шаль
Шаян	шаловливый, шалун
Дућгыз	свинья
Эт	собака
Песи (мђче)	кот, кошка
Кош	птица
ђтђч	петух
Тавык	курица
Йомырка	яйцо
Чеби	цыпленок
њрдђк	утка
Бђбкђ	утенок, гусенок
Каз	гусь
Ана каз	гусыня
Ата каз	гусак
Књркђ	индюк, индюшка

а) — ђби, ђйдђ ишегалдына чыгабыз. Анда шундый рђхђт!

— ђйдђ, улым.

ђ) — Мунчагыз яћамы, ђби?

— Яћа, улым, яћа. Быел гына тљзедек.

б) — Ишегалдын кыш кљне кар басамы, ђби?

— ђйе, кар быел књп булды. Ишегалдын џаман чистартып тордык.

в) — Сарай иске икђн, ђби!

— ђйе шул. Улым, быел яћа сарай булыр, диде.

г) — ђби, бу капка — урыс капка бит, ђйеме?

— ђйе, улым. Мондый зур, матур капкалар безнећ авылда гына.

д) — ђби, капканы ачыйк ђле, кљтњ кайта бит.

— Ач, улым, ач. Безнећ сыер беренче кайта.

е) — ђби, сезнећ бозау да бармы?

— ђйе, бозау бар. љч айлык.

— Бозау кайда соћ?

— Болында.

ж) — Кичђ безнећ тана кайтмады.

— Кая китте икђн?

— њзем дђ белмим. Басуны бик ярата. Басуга киткђн бугай.

ќ) — Колхозда атлар књпме?

— Књп. Чабыш атлары да бар.

— Сабантуйда ничђнче килђлђр?

— Беренче.

— Безнећ Президент та ат ярата бит. Казанда да ат чабышлары була. Яћа ипподром бар.

з) — Бу атныћ колыны бармы?

— Бар.

— Кайчан туган?

— Бер ай элек.

— Исеме ничек?

— Йолдыз.

— Матур исем.

и) — Сыер абзары чистамы?

— Чиста.

— Аны кем чистарта?

— Абыем.

к) — Ат абзарында ничђ ат бар?

— Илле ќиде.

— Айгыр бармы?

— Бар. Бер айгыр бар. Бик яшь, матур, кљчле.

— Ул айгыр белђн кем йљри?

— Гариф абый.

л) — Бу сыер сљзђме?

— Юк, сљзми.

— ђ бу њгез сљзђме?

— Сљзђ. Аныћ янына барма. Ул бик зур, кљчле, усал.

м) — Бу сыер кайчан бозаулады?

— Яз кљне.

— Бозауга ничђ ай?

— Ике ай.

— Тана булгач, колхозга бирђсезме?

— Юк, њзебезгђ калдырабыз. Гаилђ зур, балалар књп, шђџђрдђн џђрвакыт кунаклар кайта.

н) — Дания апа, колхозда сарык фермасы бармы?

— Бар.

— Ничђ баш сарык бар?

— 500 баш чамасы.

— Књп икђн.

ћ) — Актанышта мамык кђќђлђре бармы?

— Бар.

— Апалар шђл бђйлилђрме?

— ђйе. Бик матур шђллђр бђйлилђр.

— Синећ дђ ќылы шђлећ бармы?

— Бар. Апа бђйлђде.

о) — Сарыкныћ быел ничђ бђрђне бар?

— Икђњ. Берсе кара, берсе — ак.

— ђ кђќђнећ бђрђне бармы?

— Быел булмады.

љ) — Авылда дућгыз фермасы бармы?

— Юк, хђзер юк. Элек бар иде.

п) — Бу песинећ балаларын кемгђ бирергђ инде?

— Мансур абыйларныћ песилђре юк. Алар сорады. Бирикме?

— Бирик. Сорагач — бирик.

р) — ђби, бу кљчекне мића бир ђле.

— Белмим, улым, Казанга бирмђслђр аны.

— ђби, бир инде. Мин ул кљчекне карармын, ит бирермен, ашатырмын, яратырмын.

с) — Этегез дђ бар икђн. Усалмы?

— Усал тњгел. Бик яхшы эт.

— Этегезгђ ничђ яшь?

— Биш яшь.

— Исеме ничек?

— Актырнак.

т) — Бу песи нинди матур! Кемнеке ул?

— Безнеке.

— Каян алдыгыз?

— Књршелђр бирде.

— Исеме ничек?

— Шаян.

у) — Кош-корт бармы, ђби?

— Бар, улым. Бер ђтђч бар, 20 тавык бар.

— Йомырка салалармы, ђби?

— Салалар. ќђй кљне књбрђк салалар.

њ) — ђби, казлар да бармы?

— Ике ана казыбыз, бер ата каз бар.

— Казлар нинди?

— Агы да, сорысы да бар.

— Бђбкђлђре ничђњ?

— Унау.

ф) — Бу кем њрдђклђре?

— Гали бабайларныкы.

— Сезнећ юкмыни?

— Хђзер юк. Элек бар иде.

— ђ авылда књркђлђр бармы?

— Хђзер књп инде. Инкубатордан алалар. Бик ућайлы.

Текст.

Бу — Галимђ апа. Аныћ ире, ике балалары бар. Алар Сарманда яшилђр. њзлђренећ зур љйлђре бар. Абзар, сарай, мунчалары да яћа.

Аларныћ бер сыеры, биш сарыклары, бер кђќђлђре, ун казлары, унбиш тавыклары, унљч њрдђклђре бар. Атлары юк. Этлђре — Акбай исемле, песилђре — Муйнак.

Галимђ апаныћ ире Рамазан абый умартачы булып эшли. Аларныћ њзлђренећ дђ биш умарталары бар. Алар мул тормышта яшилђр.

Галимђ апа балалар бакчасында тђрбияче булып эшли. Аны балалар бик яраталар.

Галимђ апа белђн Рамазан абыйныћ ике малае зурлар инде. Берсе — Дамир, икенчесе — Илнур. Дамир Чаллыда политехник институтта укый, ђ Илнур ђле мђктђптђ укый. Ул — бик сђлђтле математик. ќђй кљне ул "Сђлђт" лагерена бара. Лагерьны Илнур бик ярата. Бу лагерьда татар теле џђм информатика буенча сђлђтле укучылар ял итђргђ килђлђр.

Бу гаилђ бик тђртипле, тыйнак џђм бђхетле яши.

IV. Растительный мир.
Агач—дерево Яфрак —лист Тамыр —корень Ботак —ветка Сынырга —сломаться Алмагач —яблоня Имђн—дуб Каен—береза Чыршы —ель		Нарат —сосна Энђ—иголкаЮкђ—липа Шомырт —черемуха Милђш —рябина Балан —калина Карама —вяз Тирђк —тополь Тал—ива Чиклђвек—орех

а) — Бу агачларга ничђ яшь икђн?

— Бик карт инде алар.

— Ничђ яшь?

— Йљз яшь булыр.

ђ) — Син агачларныћ исемнђрен белђсећме?

— Белђм.

— Бу нђрсђ?

— Бу — имђн.

— Аныћ чиклђвеге буламы?

— Була.

— ђ бу?

— Бу — каен. Каеннан мунча себеркесе ясыйлар. Ул сђламђтлек љчен бик файдалы.

— ђ бусы?

— Бу — чыршы.

— ђ нарат нинди була?

— Икесенећ дђ энђлђре бар. Яћа елга, гадђттђ, нарат тњгел, чыршы алып кайталар. Аныћ исе бик тђмле була.

— ђ бусы?

— Бусы — юкђ. Ул бик файдалы. Юкђ бал бирђ, юкђ балы — ић затлы бал. Юкђ чђчђге даруга ярый, бик шифалы.

— ђ бу нинди агач?

— Бу карама. Бик каты агач.

— ђ бусы — тирђк. Татар халкы аны ярата. Лђкин ќђй кљне аныћ мамыгы бик књп була.

— ђ бусы нинди агач?

— Бу — тал. Ул књбрђк су буенда њсђ.

— ђ бусы?

— Белмисећмени? Бу — шомырт. Ул ак чђчђк ата. ќимешлђре кара була, тђмле була. Шомырт даруга ярый.

— ђ бусын белђм. Бу — милђш. Ул да бик файдалы.

б) — Бу агачныћ яфраклары ник сары? ђле кљз дђ тњгел.

— Ул агач корыган. Тамыры корыган.

в) — Бу агачныћ бер ботагы сынган.

— Яшеннђн шулай булган ул.

г) — Сездђ ничђ алмагач бар?

— Бишђњ. Быел алма књп. Ботакларында унар алма. Бер агачныћ ботагы сынган. ќил сындырган.

Гљлќимеш	шиповник
Аю камыры	боярышник
њсемлек	растение
њс	расти
њлђн	трава
Кычыткан	крапива
Бака яфрагы	подорожник
њги ана яфрагы	мать и мачеха
Какы (кукы)	свербига
Кузгалак	щавель
Юа	дикий лук
Балтырган	борщевик
Каты	твердый, жесткий

а) — Авылныћ њсемлеклђр дљньясы бик бай икђн. Болында шундый књп њлђннђр, чђчђклђр њсђ! Файдалы њлђннђр дђ књп.

— Син нинди файдалы њлђннђр белђсећ?

— ђбием мића љйрђтте. Без аныћ белђн ќђй кљне шифалы њлђннђр ќыябыз.

— Нинди њлђннђр?

— Мђтрњшкђ, сары мђтрњшкђ, гљлќимеш, кычыткан, њги ана яфрагы, бака яфрагы џђм башкалар.

ђ) — Нинди њлђннђрне ашарга ярый?

— Какы, кузгалак, юа, балтырган. Алар књп инде! Хђтта кычытканнан аш та пешерђлђр.

— Синећ ашаганыћ бармы?

— Бар. ђби пешерђ. Бик тђмле була. Каймак белђн ашарга кирђк.

б) — Сездђ гљлќимеш њсђме?

— њсђ.

— Ул файдалымы?

— Ић файдалы ќимеш — шул. Анда С витамины бик књп.

— ђ син аю камырын белђсећме?

— Юк, белмим, нинди камыр?

— Камыр тњгел ул, халык шулай ђйтђ. Ул йомшак була. Русча аны “боярышник” дилђр.

в) — Балан њсђме сездђ?

— њсђ. Син яратасыћмы?

— Балан йљрђк љчен бик файдалы.

— Авылда баланнан тђмле бђлеш тђ пешерђлђр. Баланны сентябрь ахырында ќыялар.

VIII. Кыргый хайваннар џђм кошлар
Бњре	волк
Аю	медведь
Поши	лось
Тљлке	лиса
Куян	заяц
Куркак	трусливый
Тиен	белка
Керпе	еж
Байбак	байбак (сурок)
Елан	змея
Кара елан	гадюка
Аучы	охотник
Кабан	кабан
Ат	стреляй
	а) — Сездђ бњре бармы? — Юк, књргђнем юк. ђ) — ђ аю бармы? — Аю урманда бар дилђр. б) — Пошилар књпме? — Књп. Пошилар зур урманнарда яшилђр.

в) — Тљлке хђзер юк инде ул!

— Ник? Безнећ якларда тљлке књп.

г) — Ић куркак хайванны

белђсећме?

— Белђм. Куян.

— Синећ урманда куян књргђнећ бармы?

— Бер тапкыр књрдем.

д) — Тиен кайда яши?

— Агач башында.

— Нђрсђ ашый?

— Чиклђвек ярата.

е) — Сезнећ урманда керпе бармы?

— Бар. Безнећ улыбыз љйгђ алып кайтты. Керпе сљт ярата, ипи ашый, алма ярата.

ж) — Сезнећ якта байбак бармы?

— Бар. Бу сњз рус телендђ дђ бар бит, ђйеме?

— ђйе. Лђкин безнећ якта алар юк. Алар Азнакай районында гына яшилђр.

ќ) — Сездђ агулы еланнар књпме?

— Књп тњгел. Кара елан бар дилђр.

— Ул агулымы?

— Агулы.

з) — ђтиећ кем?

— Аучы.

— Кызык. Ул нђрсђ эшли?

— Ул кышын бњре тота, тљлке, куян тота, кабан ата.

— Ул ќђй кљне урманга йљриме?

— Сирђк бара.

— Кљзен нишли?

— Кљзен ул њрдђк ата.

IХ. Кошлар
Карга	ворона
Ала	серый
Саескан	сорока
Оя	гнездо
Чыпчык	воробей
Песнђк	синица
Књке	кукушка
Кычкыр	кричи
Књгђрчен	голубь
Сыерчык	скворец
Сандугач	соловей
Сайра	пой
Очып кил	прилети
Очып кит	улети

а) — Карга нинди була?

— Кара.

— Юк, ала да була. Ике карга була: кара карга — грач була; ала карга — ворона була.

— Кызык! Рђхмђт! Мин белми идем.

ђ) — Кызлар, безнећ алмагачка саескан оя ясаган.

— Ай, балалары булса?

— Балалары бар инде!

— Нишлисез инде?

— Очып китђрлђр ђле.

б) — Белђсезме, кыш буе безнећ балконга песнђклђр килђ.

— Нђрсђ бирђсез?

— Ит, май, ярма бирђбез. Яз кљне песнђклђр шундый матур сайрый!

в) — Марат, кара ђле, бњлмђгђ бер чыпчык керде. Нишлибез?

— ђйдђ, тотабыз да чыгарып ќибђрђбез.

— Белмим, ничек тотарбыз икђн!?

г) — Урманда књке кычкырды.

— Ничђ тапкыр?

— Унбиш тапкыр кычкырды.

— Димђк, син тагын 15 ел яшђячђксећ.

— Бик аз! Бу — дљрес тњгел. Минем 100 яшь яшисем килђ.

д) — Бер дустымныћ ак књгђрченнђре бар.

— Алар кайда яши?

— Ишегалдында аныћ бер сарае бар. Књгђрченнђр шунда яшилђр.

— Ничђњ?

— Унау.

е) — Быел сыерчыклар ќылы яктан кайчан килделђр?

— Мин књрмђдем. Лђкин улым ђйтте: — Мин сыерчыкларга оя ясадым. Кичђ сыерчыклар килде, —диде.

— Сыерчык — файдалы кош. Алар бакчаларда кешелђргђ џђрвакыт ярдђм итђлђр.

ж) — Кайсы кош ић матур сайрый?

— ђлбђттђ, сандугач. Татар ќырларында сандугач сњзе бик књп. Илџам Шакиров бер ќыр ќырлый. ќырныћ исеме — "Китмђ, сандугач!". Сњзлђрен Гљлшат Зђйнашева язган.

— Син ул ќырны белђсећме?

— Юк.

— Тыћлыйсыћ килђме?

— Килђ.

— ђйдђ, тыћлыйбыз.

КИТМђ, САНДУГАЧ!

Гљлшат Зђйнашева шигыре Рљстђм Яхин кље

Сандугач, сандугач, Китмђ, китмђ, сандугач! Канатларыћ талпындырып, Туган ќирне калдырып. Бездђ туып њстећ син, Чык суларын эчтећ син.

К у ш ы м т а: Сандугач, сандугач, Син китђсећ, мин калам. Дусларыма ќырлар љчен ќырыћны отып алам.

Сандугач, сандугач, Китмђ, китмђ, сандугач! Курыкма син кышлардан, Кал син башка кошлардан. Саклармын салкын ќилдђн, Китмђ син туган илдђн. К у ш ы м т а.

БИРЕМНђР

1. ќавап бирегез:

— Сез классташларыгыз белђн еш очрашасызмы?

— Алар белђн кайда очрашасыз?

— Классташларыгызныћ профессиялђре нинди?

— Авылда нинди џљнђр кешелђре яши?

— Сез мунча керергђ яратасызмы?

— Сез нинди йорт хайваннарын белђсез?

— Сез нинди йорт кошларын белђсез?

— Сезнећ урманда нинди агачлар њсђ?

— Урманга баргач, сез нинди шифалы њлђннђр ќыясыз?

— Ашый торган нинди њлђннђр белђсез?

— Сезнећ урманда нинди кыргый хайваннар яши?

— Сезнећ урманда нинди кошлар бар?

— Кышын сезнећ йорт янына кошлар килђме?

2. Татарча языгыз:

У моей подруги трое детей.

Она раздала всем по две конфеты.

Я встречаюсь со своими одноклассниками каждый год.

Я работаю воспитателем в детском садике.

Он работает коневодом (скотоводом, пчеловодом, председателем колхоза).

У Дании ханум очень красивый двор.

У нашей бабушки очень много гусей, кур, уток.

Я ездила в деревню и в первый раз увидела там коров,

быков, лошадей, коз, баранов.

В наших лесах растут береза, дуб, ель, сосна, осина, тополь, ива и другие деревья.

В наших лесах водятся волки, зайцы, лисы, белки, лоси и ежи.

Весной к нам прилетают скворцы, соловьи.

Синица, по-моему, самая красивая птица.

Во дворе друга очень много голубей.

3. Мђкальлђрне тђрќемђ итегез џђм ятлагыз:

Аю белђн бњре дус булмас.

Бњре баласын бњреккђ салсаћ, урманга карар.

Бњре књп — ит аз.

Тљлке тљнлђ йљрер, кљндез йоклар.

Ат эшли, сыер ашый.

Аты юкныћ юлы юк.

Сыерлы кеше — сыйлы кеше.

Эт књп булса, бњрене ќићђ.

Карга килсђ, кар китђр.

Каз килсђ, яз килђ.

Кеше тавыгы каз кебек, йомыркасы баш кебек.

њрдђк бирсђћ, каз алырсыћ.

Коммуникатив биремнђр.

1. Расскажите о последней встрече со своими одноклассниками.

2. Поинтересуйтесь у своих одноклассников, у кого какая профессия.

3. Расскажите своим друзьям, люди какой профессии работают в деревне.

4. Узнайте у подруги, давно ли она ездила в деревню.

5. Представьте, что Вы поехали в деревню. Расскажите о своих новых впечатлениях.

6. Расспросите у бабушки Сании, каких домашних животных и птиц она разводит.

7. Расскажите о том, какие деревья растут в вашем лесу.

8. Расскажите, какие лекарственные растения растут в вашем лесу.

9. Поинтересуйтесь у друга, каких птиц он знает.

Дђрес бетте. Сау булыгыз.

ЕГЕРМЕ ТУГЫЗЫНЧЫ ДђРЕС

Исђнмесез! Хђерле кљн!

Бњген шимбђ, унсигезенче июнь. Кљн болытлы. Кояш аз књренђ. ќил юк. Урамда эссе. Яћгыр булуы ихтимал.

I. Причастие прошедшего времени

-ган/-гђн, -кан/-кђн — аффиксы причастий прошедшего времени. Они выражают признак предмета или лица по действию и предшествуют имени; когда определяемое слово выпадает, причастия принимают аффиксы числа, принадлежности и падежа [белгђн (знавший) — белгђннђрен (то, что он знает), кайткан (вернувшийся) — кайтканыгызга (вашему приезду)].

белгђн укучы укыган студент йоклаган бала эшлђгђн эш кайткан кунак чыккан китап ђйткђн сњз киткђн студент

знавший ученик обучавшийся студент заснувший ребенок сделанная работа приехавший гость вышедшая книга сказанное слово уехавший студент

Бу китапны укыган студент књп нђрсђ белер.

Йоклаган бала тыныч була.

Эшлђгђн эш бик файдалы.

Бу теманы яхшы белгђн укучы бармы?

Кайткан кунаклар бер ай тордылар.

Яћа чыккан китапныћ авторы белђн очрашу булды.

ђйткђн сњзећне онытма.

Германиягђ киткђн студентлар немец теле љйрђнђлђр.

а) — Конференциягђ килгђн кешелђр доклад сљйлђдеме?

— Ике профессор сљйлђде.

ђ) — Сезгђ кайткан кунаклар Казаннанмы?

— Юк. Ташкенттан.

б) — ђйткђн сњзећне хђтерлисећме?

— ђлбђттђ, хђтерлим.

в) — Эчкђн чђегез тђмле булдымы?

— Бик тђмле. Рђхмђт.

г) — Алган књлмђгећ њзећђ ошыймы?

— Бик ошамый. Бераз кићрђк.

д) — Килгђн кунаклар киттелђрме?

— Киттелђр инде.

е) — ќырлаган кыз кем ул?

— Лђйсђн бит!

— Шулаймыни?

ж) — Туктаган автобус ничђнче?

— Сиксђн икенче.

ќ) — Ашаган боткаћ тђмле булдымы?

— Тђмле. Мића ошады.

з) — Биегђн егетне белђсећме?

— Белђм.

— Кем?

— Руслан.

и) — Кљлгђн кыз сића танышмы?

— Таныш тњгел.

— ђ ул ник елмая?

— Сине яратты, бугай.

2.

Причастие прошедшего времени является сказуемым придаточного определительного предложения:

(1) Мин барган (2) вагон яћа. — Вагон, в котором я ехал, новый.

(1) ђни пешергђн (2) љчпочмак тђмле.

(1) Ул ђйткђн (2) сњз файдалы.

(1) Укытучы сљйлђгђн (2) тема кызык.

(1) Син ашаган (2) пђрђмђч тђмлеме?

(1) Без књргђн (2) кеше сића танышмы?

(1) Сез караган (2) спектакль нђрсђ турында?

(1) Алар биргђн (2) бњлђк сезгђ ошадымы?

(1) Сез эчкђн (2) су шифалымы?

(1) ђби юган (2) кер чип-чиста.

а) — Сез караган спектакль кызык булдымы?

— Шундый шђп. Безгђ бик ошады.

ђ) — ђни ђйткђн сњзне хђтерлисећме?

— ђлбђттђ.

б) — Укытучы сљйлђгђн шигырь сезгђ ошадымы?

— Бик ошады.

в) — Сез утырган вагон ничђнче?

— Унбишенче.

г) — Марат сљйлђшкђн кешене књрдећме?

— Књрмђдем.

д) — Алсу теккђн књлмђк сића ошадымы?

— ђйе. Минемчђ, бик матур.

е) — ђби кыздырган бђрђћгене ашадыћмы?

— Ашадым. Бик тђмле булды. Рђхмђт.

ж) — Сез язган китап нђрсђ турында?

— Татар теле турында.

ќ) — Сез эшлђгђн кассеталар кем љчен?

— Татар телен љйрђнњчелђр љчен.

II. Холык	характер
Тђртипле	воспитанный, дисциплинированный
Тђрбияле	воспитанный
Сабыр	терпеливый
Гадел	справедливый
Ућган	способный, мастер на все руки
Булдыклы	способный, дельный
Булдыксыз	неспособный, бездарный
Сђлђтле	одаренный
Ихтирамлы	уважаемый; учтивый
Игътибарлы	внимательный
Зыялы	интеллигентный
Талђпчђн	требовательный
Оялчан	стеснительный, застенчивый
Кырыс	суровый, строгий
њссњзле	упрямый

а) — ђниећнећ холкы яхшымы?

— Бик яхшы. ђниебез бик сабыр, ућган, зыялы.

ђ) — ђтиећнећ холкы ничек?

— ђтием кырыс, њзсњзле.

б) — Гљлназныћ холкы ничек?

— Гљлназ бик тђртипле, тђрбияле, сабыр, кешелђргђ ихтирамлы.

в) — Салих ђфђнденећ холкы сезгђ ошыймы?

— Ошый. Ул бик зыялы, талђпчђн, тђрбияле кеше.

г) — Рљстђмнећ характеры ничегрђк?

— Рљстђм — яхшы кеше. Ул — тђрбияле, булдыклы, кешелђргђ игътибарлы, сабыр, бераз оялчан.

д) — Бу егет, синећчђ, нинди?

— Минемчђ, бик булдыксыз.

е) — Бу кыз, сезнећчђ, акыллымы?

— Минемчђ, акыллы, сђлђтле џђм зыялы.

ж) — Фђридђ, синећчђ, нинди?

— Фђридђ — кешелђргђ ярдђмчел, юмарт, намуслы, акыллы кыз.

з) — Бу ќитђкче белђн эшлђњ сезгђ ућаймы?

— Бик ућай. Ул, ђлбђттђ, талђпчђн, кырыс. Лђкин ул гадел кеше.

III. Охшаган	похож
њпкђлђ-ргђ	обидеться
Ачулан-ырга	ругать
Гаепле	виноватый
Ярат-ырга	любить
Сљй(я)-ргђ	любить
Мђхђббђт	любовь
Гашыйк бул-ырга	влюбиться
Ялгыз	одинокий
Буйдак	неженатый, холостой
Аерылган	разведенный
ќњлђр	глупый
Кит аннан	неужели, да что ты (дословно: уйди отсюда;)
Тљш књр-ергђ	видеть сон
Књзлеклев очках Мыеклыусатый Сакаллыбородатый Кљлђчулыбчивый, веселый
Югары белемле	высокообразованный, с высшим образованием
Урта белемле	со средним образованием
Дип	что (союз)
Чынлап та	действительно

а) — Галия ханым, улларыгыз Салих ђфђндегђ охшаганмы?

— Марат охшаган, Рљстђм, кызганыч, охшамаган.

ђ) — Кадрия, син кемгђ охшаган?

— ђниемђ дип уйлыйм.

б) — Фђридђ, синећ улыћ кемгђ охшаган?

— ђбисенђ.

в) — Гљлназ, син ирећне яратасыћмы?

— Бик яратам. Рљстђм бик тђрбияле, зыялы, акыллы, игътибарлы ир бит ул.

г) — Кызлар, мђхђббђт бармы? Ничек уйлыйсыз?

— Минемчђ, юк.

— ђ минемчђ, бар. Сљю — яшђргђ ярдђм итђ, тормышны матурлый. Татар шагыйре џади Такташ болай дип язган: "Мђхђббђт ул њзе — иске нђрсђ, лђкин џђрбер йљрђк аны яћарта".

— Матур сњзлђр!

д) — Синећ мђхђббђтећ кем, Лђйсђн?

— ђйтмим.

е) — Мђхђббђтсез кияњгђ чыгарга ярыймы?

— Хђзер чыгалар, лђкин бђхетле булмыйлар.

ж) — Лђйсђн, кемгђ њпкђлђдећ?

— Егетемђ.

— Ник?

— Минем белђн театрга бармады.

— И, ќњлђр егет. Шундый матур кыз белђн театрга бармаган.

Менђ ќњлђр! Кара инде!

ќ) — Мин сића њпкђлђдем, Гњзђл.

— Ачуланма инде, Айрат. Мин гаепле.

з) — Рљстђм, ишеттећме, Артур аерылган икђн.

— Кит аннан, булмас.

— ђйе, Алсу ђйтте.

— Нђрсђ булды икђн? Альбина белђн бик яхшы торалар иде бит.

— Белмим шул.

и) — Мљнирђ апа, улыгыз љйлђнгђнме?

— Юк шул, џаман буйдак.

— Йљргђн кызы бармы?

— Йљргђн кызы да юк.

к) — Алсу ханым, Сез кияњдђме?

— Юк, кияњдђ тњгел. Мин ялгыз.

л) — Кызлар, белђсезме, шундый матур тљш књрдем!

— Сљйлђ ђле, ђлфия.

— Юк, сљйлђмим, кызлар.

— Сљйлђ инде, ђлфия.

— Ярар, сљйлим алайса. Тыћлагыз...

м) — Теге књзлекле абыйны белђсезме?

— Белђм.

— Кем ул?

— Ул — Азат абый. Алсуныћ ђтисе.

н) — Фђрит, теге сакал-мыеклы кеше сића танышмы?

— ђйе, таныш.

— Исеме ничек?

— Ринат.

— Ул университетта эшлиме?

— Юк. Гимназиядђ укыта.

ћ) — Безнећ ђбиебез шундый ђйбђт: кљлђч йљзле, тђмле телле, яхшы књћелле. Ул чын татар ђбисе!

— Яхшы.

о) — Авылыгызда югары белемле кешелђр књпме?

— Хђзер књп. Элек аз иде.

љ) — Сез югары белемлеме?

— Юк, урта белемле.

п) — Кызлар, белђсезме, Руслан авыл хуќалыгы академиясенђ укырга кергђн.

— Чынлапмы?

— ђйе. Кичђ ђтисен књргђн идем, ул ђйтте.

Сљйлђшђбез!

1. — Галия, синећ белђн танышкан кичне хђтерлисећме?

— Хђтерлим, Салих.

— Беренче очрашу пароходта иде. Пароходныћ исеме "Вера Засулич" иде. Хђтерлисећме?

— ђйе. Бу беренче курстан соћ иде. Без пароходта бергђ кайттык.

— Мин сића беренче књргђч тђ гашыйк булдым.

— Мин дђ гашыйк булдым. Син озын буйлы, матур, кара чђчле, кљчле егет идећ. Ак књлмђктђн идећ, бик тыйнак, тђртипле идећ. Син мића бик ошадыћ.

— Син дђ ак књлмђктђн идећ. Сљйкемле, кљлђч, сылу, гњзђл идећ.

— Безнећ мђхђббђт џаман яши. Шулай бит, Галия!

— Балалар да безнећ кебек яратсыннар, сљйсеннђр иде.

— Синећ мића њпкђлђгђнећ бармы, Галия?

— Юк, син бик яхшы кеше бит, Салих. Мин сића бервакытта да ачуланмадым.

— Син дђ џђрвакыт сабыр, игътибарлы, ућган, тырыш булдыћ. Балаларга яхшы тђрбияче булдыћ.

— Балаларыбыз да њзебезгђ охшаган. Алар югары белемле. Ялгыз калмадылар. Улларыбыз љйлђнгђн, кызыбыз кияњдђ. Чынлап та, без бик бђхетле!

IV. Дђреслек	учебник
Сњзлек	словарь
Тђрќемђ	перевод
Тђрќемђче	переводчик
Тикшер	проверь
Хата	ошибка
Ялгыш	ошибка; неправильно
Истђ тот	помни, запомни
Тђнђфес	перерыв, перемена
Дђфтђр	тетрадь
Кђгазь	бумага
ќљмлђ	предложение
Сњз	слово
Коръђн	Коран

Бу дђреслек яхшы.

Дђреслегећ бармы?

Дђреслеклђр кирђкме?

Теге дђреслекне алып бир ђле.

Русча-татарча сњзлегећ бармы?

Бу сњзлек яћамы?

Сездђ фразеологик сњзлек бармы?

Бу сњзлекнећ авторы кем?

Тђрќемђ яхшымы?

Тђрќемђче буласым килђ.

Тђрќемђ итђргђ кирђкме?

Бу романны кем тђрќемђ иткђн?

Хаталар бармы?

Ничђ хата бар?

Хаталарны тикшерегез!

Тикшереп бетердегезме?

Ялгыш язмагыз!

Син дљрес язгансыћ.

Син ялгыш язгансыћ.

Бу сњзне истђ тотыгыз!

Тђнђфес ничђдђ башлана?

Зур тђнђфестђ без ашханђгђ барабыз.

Гафу итегез, сездђ дђфтђрлђр бармы?

Нинди дђфтђр кирђк?

Компьютер кђгазе кирђк иде.

"Икмђк" сњзе белђн бер ќљмлђ языгыз.

"Рђхмђт" сњзен дљрес яздыгызмы?

а) — Руслан, тарих дђреслеген биреп тор ђле.

— њзећнеке кая?

— љйдђ калган.

ђ) — Гафу итегез, сездђ русча-татарча сњзлек бармы?

— Бар. Кирђкме?

— Кирђк иде.

б) — Мансур, мђктђпне бетергђч, кем булырга телисећ?

— Тђрќемђче буласым килђ.

— Син чит теллђрне яхшы белђсећме?

— ђйе, мин инглиз мђктђбендђ укыйм.

в) — "Тамга" повестен укыдыгызмы?

— Кызганыч, мин татарча начар белђм.

— Аныћ русча тђрќемђсе дђ бар бит. Фђридђ Ситдикова тђрќемђ иткђн.

— Шулаймыни? Алайса укыйм ђле.

г) — ђни, кичђ татар теленнђн диктант яздык. Мића бишле! Бер хатам да юк.

— Рђхмђт, улым!

д) — Балалар, хаталарыгызны тикшерегез.

— Алсу апа, мин бу сњзне дљрес язганмынмы?

— Син дљрес язгансыћ, ђ менђ Руслан ялгыш язган.

е) — Укучылар, бњген зур тђнђфестђ радиотапшыру була. Тыћлагыз.

— Сђгать ничђдђ?

— Унике туларга биш минутта.

— Кем сљйлђячђк?

— Мђктђп директоры.

ж) — ђни, ун мећ сум бир ђле. Кибеткђ барам.

— Нђрсђ кирђк?

— Дђфтђрлђрем беткђн.

— Хђзер бирђм. Мђ!

ќ) — ђлфия апа, мића кђгазь кирђк иде.

— Нинди кђгазь?

— Компьютер кђгазе.

— Књпме кирђк?

— Илле бит.

з) — Кызлар, кем кибеткђ бара?

— Мин барам. Нђрсђ алырга?

— Ике зур дђфтђр ал ђле, Альбина.

— Яхшы. Алырмын.

— Рђхмђт.

и) — ђ хђзер балалар, "мђгърифђт" сњзе белђн бер ќљмлђ тљзеп языгыз.

— Мљнирђ апа, "мђгърифђт" русча ничек була?

— "Просвещение", "Образование" була.

— ђ, белђм! Казанда “Мђгърифђт” газетасы чыга.

к) — ђйдђгез, сњзлђр язып уйныйбыз.

— Ничек?

— Мин бер сњз ђйтђм. Мђсђлђн, китап. Икенче кеше "п" хђрефенђ сњз ђйтђ. Мђсђлђн, песи. љченче кеше "и" хђрефенђ сњз ђйтђ. Мђсђлђн, "икмђк". Дњртенче кеше — "к" хђрефенђ....... Аћладыгызмы?

— Аћладык.

— ђйдђ, Руслан, бер сњз ђйт!

Сљйлђшђбез!

ђбисе белђн оныгы сљйлђшђ:

— Улым, мђктђбегез яћамы? — ђйе, ђби, яћа. — Ничђ катлы, улым? — љч катлы. — Спорт залы бармы? — Бар, ђби. Хђтта бассейн да бар. — Улым, иртђгђ ничђ дђрес була? — Ай, ђби, 7 дђрес бар. Књп! — Нинди дђреслђр була, улым? — Беренче дђрес — татар халкы џђм Татарстан тарихы. — Аныћ дђреслеге бармы соћ, улым?

— Бар. Яћа дђреслек. Аны профессор Равил Фђхретдинов язган.

— Икенче дђрес нинди, улым?

— Рус ђдђбияты.

— Укытучыгыз кем, улым?

— Нина Петровна. Бик яхшы укытучы. Књп белђ. Шигырьлђрне матур сљйли.

— Тагын нинди дђреслђр бар, улым?

— Инглиз теле дђ була.

— Син яхшы белђсећ инде?

— Юк, ђби, миннђн дђ яхшырак белгђннђр бар. ђнђ Эльвираныћ гел бишлелђр генђ. Ул ике тапкыр Америкага барып кайтты. Ул тђрќемђче булырга хыяллана.

— Улым, инглизчђ "Коръђн" сњзе ничек була?

— ђби, сњзлектђн карыйм ђле, белмим.

— Улым, сездђ тњгђрђклђр бармы соћ?

— Компьютер тњгђрђге бар. ќыр тњгђрђге бар. Бию тњгђрђге бар.

— Улым, класс ќитђкчесе кем сездђ?

— Сания Саматовна.

— Тђнђфестђ нишлисез, улым?

— Ашханђгђ, буфетка тљшђбез.

— Улым, сезгђ љй эшлђре бирђлђрме?

— ђби, бик књп бирђлђр. Аларны эшлђргђ дђфтђр бик књп кирђк. Рус теленнђн аеруча књп бирђлђр. Иртђгђ, мђсђлђн, Татарстан турында 10-15 ќљмлђ язып килергђ кирђк.

— Ярый, улым, эшлђ. Тырыш. Хђзер сића љчпочмак пешерђм.

VI. Истђ тотыгыз! Запомните!

Бу — болар (это — эти)

Ул — анысы (он — это; тот из них)

Бу — монысы (этот, это)

Шул — шунысы (тот; тот из них)

а) — Бу кем?

— Бу — Галия ханым.

ђ) — Болар кемнђр?

— Болар — кунаклар.

б) — Болар кемнђр?

— Болар — дусларыбыз.

в) — Бу — апаћмы?

— Юк, сећлем.

г) — Анысы кем?

— Анысы — апам.

д) — Бу кемнђр?

— Бу — Камил ђфђнде.

Монысы — Рљстђм ђфђнде.

е) — Мин бер абыйны књрдем. Шул абый Казанда метро булачак дип ђйтте.

— ђйе, II Бљтендљнья татар корылтае башланыр алдыннан Президент метроны тљзи башлау турында ђйтте.

ж) — Менђ сића дђфтђрлђр. Шулар ярыймы?

— Ярый. Рђхмђт сића.

БИРЕМНђР

1. Бу сњзлђр белђн ќљмлђлђр тљзегез:

эшлђнгђн, ђйткђн, кайткан, чыккан, барган, белгђн, укыган, киткђн.

2. Тђрќемђ итегез:

воспитанный		интеллигентный
терпеливый		скромный
честный		стеснительный
справедливый		щедрый
способный		умный
отзывчивый		безграмотный
требовательный		жадный

3. ќавап бирегез:

— Татар теле конференциясенђ килгђн кешелђр књпме?

— Америкадан килгђн кунаклар татарлармы?

— Ирек мђйданында туктаган автобус ничђнче?

— ђниећ пешергђн кыстыбый тђмле буламы?

— Татар театрында барган спектакльлђр кызыкмы?

— Сез укыган китап нђрсђ турында?

— ђтиегезнећ холкы ничек?

— Дустыгыз тыйнакмы?

— Мђктђп укучыларыгыз тырышмы?

— Бабаећ юмартмы?

— Апаћ ућганмы?

— Сез кемгђ охшаган?

— Абыегыз љйлђнгђнме?

— Апагыз кияњдђме?

— Сез югары белемлеме?

— Сез нинди фђннђр љйрђнђсез?

— Сез татарча хатасыз язасызмы?

— Сез татарча яхшы сљйлђшђсезме?

— Сез нинди теллђр белђсез?

— Сез нинди теллђр љйрђнергђ телисез?

— Татар теле — дђњлђт телеме?

— Татарстанда ничђ дђњлђт теле?

4. Мђкальлђрне тђрќемђ итегез џђм ятлагыз:

Тырышкан табар, ташка кадак кагар.

Ашыккан ашка пешкђн.

Батырлыкта матурлык.

Башыћ карт булса да, йљрђгећ яшь булсын.

Курыксаћ — эшлђмђ, эшлђсђћ — курыкма.

Књћел кайда — књз анда.

Коммуникатив биремнђр.

1. Спросите у Артура, какой характер у его друга.

2. Скажите, много ли способных учеников в вашей группе.

3. Спросите у Галии ханым, женаты ли ее сыновья.

4. Уточните у Салих эфђнде, замужем ли его дочь.

5. Расскажите о характере членов вашей семьи.

6. Скажите, за какие качества вы уважаете своих родителей.

7. Помните ли Вы свою первую учительницу? Какая она была?

8. Расскажите о своей школе и учителях.

9. Узнайте у своего знакомого, женат ли он.

10. Спросите у знакомой, замужем ли она.

11. Охарактеризуйте своих знакомых, какие духовные качества им присущи.

ђЙ ИКЕГЕЗ, ИКЕГЕЗ (халык ќыры)

ђй икегез, икегез,

Икегез дђ бертигез;

Икегез дђ пар килгђнсез,

Тигез гомер итегез.

Самавырны тиз кайната

Кызыл милђш књмере;

Килен белђн яшь кияњнећ

Озын булсын гомере.

Сокланып карап туймассыћ

Зифа буегызга да;

Рђхмђт сезгђ, чакыргансыз

Матур туегызга да.

Агыйделгђ сал килгђн,

Сал килгђн ќир тар килгђн;

Сайлап алган алмалар књк

Икегез дђ пар килгђн.

Сандугачлар ояда,

Оялары пыяла;

Сандугач кебек сайрашып

Шат яшђгез дљньяда.

Дђрес бетте. Сау булыгыз.

УТЫЗЫНЧЫ ДђРЕС

Исђнмесез! Хђерле кљн!

Бу — соћгы дђрес.

I. Бњген без Татарстан, иќтимагый тормыш, ђдђбият, сђнгать, мђдђният турында сљйлђшђбез.

1. Татарстан Республикасы зур џђм бай. Татарстанда югары њскђн промышленность, энергетика џђм стабиль авыл хуќалыгы бар.

Татарстан Идел буенда бик ућайлы ќирдђ урнашкан. Аныћ мђйданы — 68 мећ кв. км. Татарстан Башкортостан, Мари-Эл, Удмуртия, Чуашстан республикалары, Киров, Оренбург, Самара, Ульяновск љлкђлђре белђн књрше яши.

Татарстанда 4 млн. чамасы халык яши. Республикада књпчелек халык — татарлар џђм руслар. Лђкин башка миллђт кешелђре дђ бар: чуашлар, украиннар, мордва, удмуртлар, башкортлар, белоруслар, яџњдлђр, ђзербайќаннар, алманнар, њзбђклђр џђм башка миллђтлђр.

Татар халкыныћ тарихы зур џђм катлаулы. Сез бу турыда књп белђсез.

1990 нчы елныћ 30 августында Республиканыћ Югары Советы Татарстанныћ суверенлыгы турында Декларация кабул итте. Бу Декларация 1992 елныћ мартында референдум белђн расланды. 1992 елдан бирле Татарстанныћ рђсми исеме — Татарстан Республикасы.

1992 елныћ 6 ноябрендђ Татарстан Конституциясе кабул ителђ. Конституция нигезендђ Татарстанда ике тел — татар џђм рус теллђре — дђњлђт теле булып санала.

Татарстанныћ ић югары органы — Дђњлђт Советы. Ул 5 елга сайлана. Татарстанныћ ил башлыгы — Президент. Ул да 5 елга сайлана. Татарстанныћ беренче Президенты Минтимер Шђймиев 1991 елныћ 12 июнендђ сайланды.

Хђзерге вакытта Татарстан Республикасында 43 район бар. Биектау, Арча, ђтнђ, Балтач, Саба, Телђче, Мамадыш, Алабуга, Менделеев, ђгерќе районнары республиканыћ тљньягында урнашканнар.

ђ кљньякта — Буа, Тђтеш, Спас, Норлат, Аксубай, Чирмешђн районнары.

Кљнбатышта Кайбыч, Апас, Чњпрђле, Буа, Зеленодольск районнары бар. Кљнчыгышта Актаныш, Минзђлђ, Тукай, Мљслим, Сарман, Азнакай, Бљгелмђ џђм Баулы районнары урнашкан.

Татарстанныћ башкаласы — Казан шђџђре.

Зур шђџђрлђр тњбђндђгелђр: Казан, Алабуга, Чаллы, ђлмђт, Тњбђн Кама, Бљгелмђ, Лениногорск, Зеленодольск, Зђй, Азнакай џђм Чистай.

Республиканыћ табигате бай џђм тљрле. Зур таулар, дићгезлђр юк, лђкин зур елгалар бар: Идел, Агыйдел, Кама (Чулман), Вятка (Нократ), Зљя, Мишђ елгалары Татарстан аша агалар. Казандагы Кабан књле, Аккош књле, Зђћгђр књл, Тирђн књл ял итњ љчен бик ућайлы.

Республиканыћ климаты уртача: ќђен — ќылы, эссе, кышын — салкынча. Кыш кљне уртача температура — 14 градус салкын, ќђй кљне — 19 градус ќылы.

Хайваннар џђм њсемлеклђр дљньясы бик бай.

Татарстанныћ тљп байлыгы — нефть, битум, гипс.

Татарстанда бик кљчле нефть, химия, автомобиль, тљзелеш индустриясе бар. Машина тљзелеше дђ алга киткђн. Атаклы КАМАЗлар да Татарстанда — Чаллыда чыга. Тњбђн Камадагы шин заводы џђм химия комбинаты заманча эшли. Алабуга автомобиль заводы да машиналар чыгара башлады. Чистай сђгатьлђре дђ бљтен дљньяга билгеле. Зеленодольскида теплоходлар, суыткычлар ясыйлар. "Оргсинтез" заводы полиэтилен ясый.

Республиканыћ 95% промышленность потенциалы Казан-Зеленодольск-Тњбђн Кама-ђлмђт-Бљгелмђ регионында урнашкан.

Татарстан 85 ил белђн бђйлђнгђн. Америкада, Франциядђ, Австралиядђ, Малайзиядђ, Чехиядђ, Словакиядђ Татарстанныћ вђкиллеклђре бар.

Татарстанда бђйрђм кљннђре:

31 декабрь, 1,2 январь — Яћа ел;

7 январь — Раштуа бђйрђме;

8 март — халыкара хатын-кызлар бђйрђме;

1 май — хезмђт бђйрђме кљне;

9 май — ќићњ бђйрђме;

30 август — Татарстан Республикасы кљне;

6 ноябрь — Конституция кљне;

7 ноябрь — Октябрь бђйрђме.

Тагын бер бђйрђм бар. Бу — Корбан бђйрђме. Ул ай календаре буенча була џђм ел саен 12 кљн алдан була.

С њ з л е к	С л о в а р ь
иќтимагый	общественный
сђяси	политический
ђдђби	литературный
басыла	издается
чыга	выходит
айлык	ежемесячный
нђфис	художественный
мђгълњмат	сведение, информация
катлаулы	сложный
расланырга	быть утвержденным
рђсми	официальный
сайланырга	избираться
башлык	глава
кабул ителергђ	приниматься
сурђтлђнергђ	изображаться
Агыйдел	Агидель (река Белая)
Нократ	Вятка
Чулман	Кама
агарга	течь
казылма байлыклар	полезные ископаемые
заманча	современный

Сорауларга ќавап бирегез:

1) Татарстан кайда урнашкан?

2) Татарстан, Башкортостан, Казахстан, њзбђкстан. Бу сњзлђрдђ нинди охшашлык бар?

3) Татарстанныћ мђйданы зурмы? Ничђ квадрат километр?

4) Татарстанда књпме халык яши?

5) Татарстанда нинди миллђт кешелђре яши?

6) Декларация кайчан кабул ителђ?

7) Татарстанныћ рђсми исеме ничек: Татарстан Республикасымы, Татарияме?

8) Конституция кайчан кабул ителђ?

9) Татарстанда дђњлђт теллђре ничђњ? Ниндилђр?

10) Татарстанныћ ић югары органы нђрсђ? Ул ничђ елга сайлана?

11) Татарстанныћ беренче Президенты (ил башлыгы) кем? Ул ничђ елга сайлана?

12) Татарстанныћ башкаласы нинди шђџђр?

13) Татарстанда ничђ район бар?

14) Зур шђџђрлђр ниндилђр?

15) Татарстанныћ кљньягында нинди районнар бар?

16) Татарстанныћ тљньягында нинди районнар урнашкан?

17) Кљнчыгышта нинди районнар бар?

18) Кљнбатышта нинди районнар бар?

19) Татарстан аша нинди зур елгалар ага?

20) Татарстанда нинди књллђр бар?

21) Татарстанныћ тљп байлыгы нђрсђлђр?

22) Бездђ климат нинди?

23) Татарстанныћ промышленносте турында белђсезме?

24) Татарстан нинди чит иллђр белђн бђйлђнгђн?

25) Татарстанда нинди бђйрђмнђр бар?

II. Матбугат. Китап.

Газеталар џђм ж урналлар

"Татарстан хђбђрлђре"	"Мђгърифђт"	"Шђџри Казан"
"Ватаным Татарстан"	“Мђдђни жомга”	"Казан"
"Ялкын"	"Мирас"	"Мђгариф" џђм башкалар.
"Татарстан"	"Казан утлары"	"Сљембикђ"
Мљхђррир	редактор
Нђшрият	издательство
Язылу	подписка
Сан	номер; число
Чыга	издается

а) — Сезгђ бњген яћа газеталар килдеме?

— Килде инде. ђ Сезгђ юкмыни?

— Юк шул ђле.

ђ) — "Чаян" журналыныћ мљхђррире кем ђле?

— Рђшит Зђкиев.

б) — "Чаян" русча чыгамы?

— ђйе, ул татарча да, русча да чыга.

в) — Татарча да, русча да тагын нинди журналлар чыга?

— "Идел", "Казан", "Татарстан", "Сабыйга".

г) — "Мђгариф" журналы кемнђр љчен чыга?

— Укытучылар љчен.

д) — "Мђгърифђт" газетасы кайчан чыга башлады?

— 1991 ел башыннан.

— Ул нинди газета?

— Ул — студентлар, укытучылар газетасы.

е) — Хатын-кызлар журналы бармы?

— "Сљембикђ" бар.

— Ул нинди сњз?

— Сљембикђ Казан ханыныћ хатыны булган. Бик чибђр, акыллы ханбикђ булган. Журналга шул исемне биргђннђр.

— Элек тђ журналныћ исеме шулай идеме?

— Бу журналныћ ић беренче исеме "Сљембикђ" була. Революциядђн соћ ул "Азат хатын" була.

— ђ – ђ... Мин белђм: бу сњзлђр "Свободная женщина" дип тђржемђ ителђ. 90 елларда журнал тагын "Сљембикђ" була.

ж) — Яшьлђр љчен журнал бармы?

— Бар. Ул — "Идел". Ул русча да, татарча да чыга. Бик кызыклы журнал. Анда хђзерге ђдђбият, публицистика, сђнгать турында књп язмалар укырга мљмкин.

ќ) — Балалар љчен газета-журналлар чыгамы?

— Андый журналлар књп.

— Ниндилђр?

— Кечкенђлђр љчен "Салават књпере", "Сабыйга" журналлары чыга. Мђктђп укучылары љчен "Ялкын" журналы, "Сабантуй" газетасы чыга.

— "Татарстан" нинди журнал?

— Ул – иќтимагый-сђяси, мђдђни журнал. Анда кызыклы мђкалђлђр басыла. Журнал татар џђм рус теллђрендђ чыга.

з) — "Казан утлары" журналы бар бит. Ул русчага ничек тђрќемђ ителђ?

— "Огни Казани". Бу — књбрђк ђдђби журнал. Анда татар язучыларыныћ романнары, повестьлары, поэзия, публицистика, фђнни мђкалђлђр басыла. Бу журналныћ зур тарихы бар.

и) — Татарстанда бер яћа журнал бар. Исеме — "Мирас". Гарђп теленнђн тђрќемђ итсђћ, "Наследие" була. Бу журналда татар халкы тарихына караган бик књп материаллар басыла.

— Журнал айлыкмы?

— ђйе, айлык. Ай саен чыга.

к) — Рљстђм, Татарстанда ничђ журнал чыга?

— Минемчђ, 29.

— ђ ничђ газета чыга?

— 150 чамасы.

— Ой — ой-ой!

л) — Рус газеталары књпме?

— Књп. Газеталар бик кызыклы. Анда мђгълњмат књп.

— Син нинди русча газеталар укыйсыћ?

— "Вечерняя Казань", "Казанское время", "Республика Татарстан", Молодежь Татарстана" џ.б.

м) — Галия ханым, Сезнећ гаилђ нинди газеталарга язылды?

— Без "Казан утлары", "Ватаным Татарстан" алабыз. Салих фђнни журналлар ала. Август аенда “Фђн џђм тел” исемле яћа журнал чыга башлады. Бик кызыклы журнал. “Татарстан яшьлђре”н дђ алабыз.

н) — Гљлназ, Казанда чит теллђрдђ газеталар табарга мљмкинме?

— Инглизчђ, французча, алманча газеталар саталар.

III. Татар ђдђбияты — Татарская литература
ђсђр	произведение
ђдип	прозаик
Хикђя	рассказ
Шигырь	стихотворение
Иќат	творчество
Иќат ит-ђргђ	творить; создавать; написать
Басыл-ырга	издаваться
Заман	период, время
Сурђт-лђргђ	изображать
Нђсер	стихотворение в прозе
ђкият	сказка
Бит	страница
Бњлек	глава
Сайланма	избранный
ќыентык	сборник
Эчтђлек	содержание
Басма	издание
џђлак бул-ырга	погибнуть
Сугыш	война
Сђнгатьэшлеклесе	деятелькультуры

1. Кол-Галинећ "Кыйссаи Йосыф" поэмасы

Сђйф Сараиныћ "Гљлстан" ђсђре

Кандалыйныћ "Сђхипќамал" поэмасы

џади Атласиныћ "Сљембикђ" ђсђре

Сђгыйть Рђмиевнећ "Таћ вакыты" шигыре

Дђрдемђнднећ "Кораб" шигыре

Габдулла Тукайныћ "Шњрђле" поэмасы

Галимќан Ибраџимовныћ "Казак кызы" романы

Кђрим Тинчуринныћ "Зђћгђр шђл" пьесасы

Шамил Усмановныћ "Памирдан радио" ђсђре

Гадел Кутуйныћ "Туган ил" нђсере

Муса ќђлилнећ "Алтынчђч" либреттосы

Габдрахман ђпсђлђмовныћ "Ак чђчђклђр" романы

Хђсђн Туфанныћ лирик шигырьлђре

Гомђр Бђшировныћ "Намус" романы

Сибгат Хђкимнећ шигырьлђре

Рљстђм Кутуйныћ лирик повестьлары

Мљхђммђт Мђџдиевнећ "Без — кырык беренче ел балалары" повесте

Фђнис Яруллинныћ "ќилкђннђр ќилдђ сынала" автобиографик повесте

Ренат Харисныћ "Чехов базары" поэмасы

Зљлфђтнећ мђхђббђт лирикасы

Роберт Мићнуллинныћ балалар љчен шигырьлђре

Туфан Мићнуллинныћ "ђлдермештђн ђлмђндђр" драмасы

Илдар Юзиевнећ мђхђббђт турында поэмалары

Мљдђррис ђгълђмовныћ шигърияте

Диалоглар

а) — Син нинди борынгы татар шагыйрьлђрен белђсећ?

— Аз белђм: Кол Гали, Сђйф Сараи, Мљхђммђдьяр. Менђ шул.

— ђ син?

— Кызганыч, мин дђ шуларны гына белђм.

ђ) — Габдулла Тукай белђн бер заманда иќат иткђн нинди шагыйрьлђрне белђсећ?

— Сђгыйть Рђмиев, Дђрдемђнд.

б) — Габдулла Тукай кайчан туган?

— 1886 елда туган.

— ђ кайчан њлгђн?

— 1913 елда.

в) — Габдулла Тукай рус шагыйрьлђреннђн кемнђрне тђрќемђ иткђн?

— Пушкинны, Лермонтовны, Кольцовны тђрќемђ иткђн.

е) — Габдулла Тукайныћ "Шњрђле" поэмасы буенча кем балет музыкасы язган?

— Композитор Фђрит Яруллин.

— Фђрит Яруллин исђнме?

— Юк, син белмисећмени? Ул бит сугышта џђлак булган.

ж) — Тукайныћ нинди поэмаларын белђсећ?

— "Шњрђле", "Печђн базары яхуд Яћа Кисекбаш"

— ђ нинди шигырьлђре сића таныш?

— “Туган тел”, "Пар ат", "Китмибез", "Елныћ дњрт фасылы", "Эшкђ љндђњ", "Сабыйга"...

— "Шњрђле" поэмасы буенча балет та язылган бит.

— ђйе.

— Габдулла Тукай шигырьлђре русчага тђрќемђ ителгђнме?

— ђйе. Тукай њзе исђн чакта ук тђрќемђ ителђ башлаган. Тукайны Анна Ахматова, Марина Цветаева, Павел Родионов, Роберт Моран, Арсений Тарковский, Вероника Тушнова, Вил Ганиев, Равил Бохараев тђрќемђ иткђннђр. Тукайны хђтта 1913 елда инглиз теленђ дђ тђрќемђ иткђннђр. Тукай ђсђрлђренећ гомуми тиражы 7 миллионнан артык.

— Хђзерге вакытта књренекле язучыларга, шагыйрьлђргђ, сђнгать эшлеклђренђ Тукай премиясе бирелђ. Син нинди лауреатларны белђсећ?

— Хђсђн Туфан, Илџам Шакиров, Гомђр Бђширов, Мљхђммђт Мђџдиев, Сара Садыйкова, Сибгат Хђким, Бакый Урманче, Фђридђ Кудашева, Наќар Нђќми... Алар бик књп бит!

— ђ быел кемнђргђ бирделђр?

— Быел рђссам Абрек Абзгильдинга, опера театры ќырчысы Венера Ганиевага џђм шагыйрь Ренат Хариска бирелде.

— Бу бњлђкне кайда тапшыралар?

— Шигырь бђйрђмендђ. Бу бђйрђм ел саен 26 апрельдђ була. Бу — Тукайныћ туган кљне.

— Бђйрђм кайда була?

— Опера џђм балет театры каршында Тукай џђйкђле бар. Белђсећме? Бђйрђм шунда була.

— Кеше књп буламы?

— Бик књп була. Татар халкы мђгърифђтле бит. ђдђбият, ќыр, бию ярата. Бу бђйрђмгђ мђктђп балалары, студентлар, яшьлђр књп килђ. Бђйрђм "Туган тел" не ќырлау белђн бетђ. Без дђ бу ќырны љйрђнђ алабыз.

IV. Милли сђнгать
1. Татар музыка сђнгате	татарское музыкальное искусство
Атказанган артист	заслуженный артист
Халык артисты	народный артист
Кул чап(б)-арга (алкышла-рга)	аплодировать
Тамаша залы	зрительный зал
Тамашачы	зритель
Тулы	полный
Сђхнђ	сцена
Башкаручы	исполнитель
Кљй	музыка, мелодия
Музыка коралы	музыкальный инструмент
Симфоник оркестр	симфонический оркестр
Алып баручы	ведущий
Романслар кичђсе	вечер романсов
Кызыксын-ырга	интересоваться
Катнаш-ырга	участвовать
Рђхђтлђнеп	с удовольствием

а) — Бњген опера џђм балет театрында нинди спектакль була?

— "Алтынчђч" операсы.

— Музыкасын кем язган?

— Нђќип ќиџанов.

— Кем либреттосы?

— Муса ќђлилнеке.

ђ) — Алсу, кичђ без концертка бардык.

— ђйбђт булдымы?

— Бик ђйбђт.

— Кемнђр ќырлады?

— Зилђ Сљнгатуллина, Хђйдђр Бегичев, Ренат Ибраџимов, Венера Ганиева ќырладылар.

— Концертны кем алып барды?

— Рђшит Сабиров.

б) — Галия апа, бу айда Илџам Шакиров концертлары була. Барабызмы?

— Билетлар бар микђн?

— Мин иртђгђ кассага барам. Кич белђн Сезгђ ђйтермен.

в) — Гљлназ, без иртђгђ концертка барабыз.

— Нинди концертка?

— Симфоник оркестр концертына.

— Кем дирижер?

— Фоат Мансуров.

— О! Кем белђн барасыз?

— Ирем белђн.

г) — Гњзђл, сића Зљфђр Хђйретдиновныћ ќырлары ошыймы?

— "Су буенда учак яна" ќыры бик ошый.

— Бу ќырныћ исеме русча ничек була?

— "У реки горит костер".

д) — Галия ханым, романслар кичђсе ошадымы?

— Бик ошады.

— Мића Рљстђм Яхин романслары ошады.

— ђйе шул. Мин дђ аларны бик яратам.

РђХМђТ СИћА!

Шамил Маннапов шигыре Рљстђм Яхин кље

Рђхмђт сића матур итеп кљлгђн љчен,

Кљтмђгђндђ башым ђйлђндергђн љчен,

ђлегечђ гади булган бар нђрсђне

ђллђ нинди сихри ямьгђ тљргђн љчен.

Рђхмђт сића тљшлђремђ кергђн љчен,

Кљтеп алган яћгыр булып килгђн љчен,

Књћлемдђге сњнеп барган гљллђремђ

Яшђртњле яшђњ кљче биргђн љчен.

Рђхмђт сића ић бђхетле кљннђр љчен,

Кавыштырган сихри айлы тљннђр љчен,

Рђхмђтемнећ ић олысы — мђхђббђтне

Гомер буе саклап кала белгђн љчен.

е) — Дания апа, син кайсы артистларны яратып тыћлыйсыћ?

— Мин Хђйдђр Бегичев, Рафаэль Сђхђбиев ќырлаган романсларны яратам.

— ђ мића Рафаэль Ильясов књбрђк ошый.

— Бер атнадан бик яхшы концерт була. Барабызмы, Дания апа?

— Бик рђхђтлђнеп.

ж) — Нина Петровна, "Шњрђле” балетын караганыгыз бармы?

— Юк шул. ђйтегез ђле, "Шњрђле" нинди сњз?

— "Шњрђле" — русча — леший. Габдулла Тукай шњрђле турында ђкият-поэма язган.

— ђ музыкасын кем язган?

— Композитор Фђрит Яруллин Шњрђлене музыка дљньясына керткђн. Ул беренче татар балеты "Шњрђле"не иќат итђ.

— Бу балет башка шђџђрлђрдђ дђ куелдымы?

— ђйе. Ул Мђскђњдђ, Петербургта, Киевта, Уфада куелды. Балетны Англия, Франция, Италия, Япония тамашачылары књрде. "Шњрђле" балетын џђркем яратып карый.

ќ) — Алсу ханым, беренче татар операларын кем язган, белђсезме?

— ђйе. Белђм. Солтан Габђши џђм Василий Виноградов.

— Алар ничек аталган?

— Берсе — "Сания&