Даследаванні структуры пазнання

У той час як марксісты і функцыянаяісты імкнуліся растлумачыць ролю канфлікту ў грамадстве, іншыя антрапалагічныя школы, якія ўзніклі ў 50-х і на пачатку 60-х гадоў, засяродзілі сваю ўвагу на тым, што забяспечвае цэласнасць культуры, — на структурах пазнання і мыслення. У сувязі з гэтым узніклі два розныя падыходы да праблем культуры — структуралізм і кагнітыўная антрапалогія. Нягледзячы на адрозненні, абодва яны адчулі моцны ўплыў структурнай лінгвістыкі, найперш спробаў адкрыць структурныя прынцыпы, якія вызначаюць мадэлі моўных паводзін.

СТРУКТУРАЛІЗМ.

Галоўным прадстаўніком структурнага падыходу ў даследаванні культуры з'явіўся французскі антраполаг Клод Леві-Строс (нар.1908). На яго думку, універсальныя прынцыпы, якія фарміруюць нашы паводзіны і светапогляд, закладзены ў структуры чалавечага мыслення. Хоць самі па сабе ідэі Леві-Строса ўплывалі на даследаванні ў галіне сваяцтва і міфалогіі, практычнае іх значэнне сталася абмежаваным, бо яны ў значнай меры не паддаюцца праверцы. Больш таго, ён разглядаў грамадства як статычную пабудову і не здолеў растлумачыць з'яву варыятыўнасці ў культуры. Іншыя структуралісты ставілі перад сабой больш простую задачу — вылучыць асноўныя структурныя прынцыпы асобных сістэм культуры. Сярод іх найбольш вядомы французскі антраполаг Луі Дзюмон (нар.1911). Дзюмон тлумачыў феномен каставай сістэмы Індыі праз тры структурныя прынцыпы ў гэтым грамадстве, а менавіта праз размежаванне, іерархію і ўзаемадзеянне. Першы прынцып адлюстраваны дакладным рытуальным статусам кожнай касты, другі — узроўнем іх сацыяльнага становішча і трэці — іх узаемазалежнасцю пры выкананні разнастайных задач. І хоць такі падыход карысны пры вызначэнні некаторых пазнавальных перадумоў сацыяльных паводзін, аднак ён не дазваляе растлумачыць ні прычын іх існавання, ні іх сэнсу. Больш таго, пры гэтым амаль што ігнаруецца роля адаптацыі, бо даследчык не здолеў спалучыць асноўныя структурныя прынцыпы культуры з навакольным і сацыяльным асяроддзем. У даследаванні Дзюмона, прынамсі, недастаткова ўвагі надаецца ўздзеянню палітычнай і эканамічнай канкурэнцыі на розныя бакі жыцця індыйскага грамадства, таксама як і ролі брытанскага каланіялізму ў трансфармацыі каставай сістэмы Індыі.

КАГНІТЫЎНАЯ АНТРАПАЛОГІЯ.

Пошук структурных прынцыпаў пабудовы канкрэтных грамадстваў паспяхова працягвала амерыканская школа кагнітыўнай, або пазнавальнай, антрапалогіі (іншая назва — ethnoscience). Кагнітыўныя антраполагі зыходзілі ў сваёй працы з дэталёвага аналізу этнаграфічнага матэрыялу. Як людзі ўспрымаюць свет, якім чынам члены грамадства асэнсоўваюць наваколле праз моўныя катэгорыі, якіх правілаў і прынцыпаў прытрымліваюцца яны, вырашаючы пэўныя праблемы,— вось што ў першую чаргу цікавіць гэтых даследчыкаў. Даследаванне Конклінам народнасці гануноа вострава Мінданаа, што на Філіпінах,— адзін з першых прыкладаў такога кагнітыўнага аналізу. Адзначаючы, што ў розных культурах існуе розная класіфікацыя колераў, Конклін даследаваў, як гануноа ўспрымаюць колеравы спектр. Як будзе паказана ў раздзеле 4, кроскультурнае вывучэнне розных відаў класіфікацыі колеру стварыла магчымасць для разумення ўзаемасувязі культурнага, прыроднага і фізіялагічнага фактараў, якія і абумоўліваюць успрыманне колеру. Кагнітыўныя даследаванні колераўспрымання паказалі таксама, што некаторыя асаблівасці класіфікацыі колераў маюць універсальны характар.

СІМВАЛІЧНАЯ АНТРАПАЛОГІЯ.

Яшчэ адзін падыход, які, падобна структуралізму, акцэнтаваў увагу на пазнавальных ці нават ідэалагічных аспектах культуры, вядомы як сімвалічная антрапалогія. Культура тут разглядаецца як сістэма агульных сімвалаў і значэнняў. Галоўным прадстаўніком сімвалічнай антрапалогіі з'яўляецца амерыканскі антраполаг Кліфард Гірц (нар.1926). He пагаджаючыся са "сляпой" верай кагнітыўных антраполагаў у тое, што гавораць сам і народы адносна сваіх культур, ён прапануе разглядаць культурнае значэнне рытуалаў, міфаў, сваяцтва і таму падобных рэчаў у тым кантэксце, у якім яны рэальна выступаюць у жыцці грамадства. У сваім аналізе Гірц засяроджвае ўвагу на значных культурных падзеях і тэмах, якія ва ўсім гэтым увасабляюцца. Напрыклад, ён аналізуе бойку пеўняў у балійцаў як увасабленне тыповых рысаў культуры гэтага народа. Ён разглядае паводзіны назіральнікаў гэтых боек і сімвалічнае ўвасабленне ў пеўнях мужчынскага пачатку. У гэтым адлюстраваны тыя асаблівасці балійскай культуры, што асацыіруюцца з ураўнаважанасцю, зайздрасцю, жорсткасцю, гонарам і ўдачлівасцю. Разам з тым Гірц дзіўным чынам разглядае культуру як нешта "раз'яднанае" — не як адносна інтэграванае цэлае, але як збор часам нават супрацьлеглых эмоцый, вераванняў і маральных высноў. Сама антрапалагічная навука не з'яўляецца нечым цэласным. На працягу ўсяго перыяду свайго існавання антрапалогія характарызавалася разнастайнасцю поглядаў і падыходаў. Такая разнастайнасць нават непазбежная, і гэта зразумела, калі прыгадаць шырыню прадмета яе даследаванняў — усебаковае вывучэнне чалавечага існавання. У наступным раздзеле мы засяродзім сваю ўвагу на культурнай экалогіі, адаптацыі, інтэграцыі і зменах. Гэта не адзіны магчымы падыход, дый ніводны з падыходаў не валодае манаполіяй на ісціну. Аднак, нягледзячы на разнастайнасць поглядаў, наша навука абапіраецца на адзін з найважнейшых прынцыпаў — гэта імкненне да аб'ектьгўнасці, да пазіцыі, свабоднай, наколькі гэта магчыма, ад уплыву этнацэнтрызму.

8 пытанне. Культура (лац. cultura) - сукупнасць практычных матэрыяльных і духоўных каштоўнасцей, якія адлюстроўваюць гістарычна дасягнуты ўзровень развіцця грамадства, чалавека, ўвасоблены ў выніках вытворчай дзейнасці. Пачаўшы сваю гісторыю ў мове старажытных рымлян як агратэхнічны тэрмін, што абазначаў апрацоўку зямлі, паняцце «культура» ўпершыню было выкарыстана Цыцэронам для абазначэння духоўнай дзейнасці, філасофію ён назваў «культурай розуму». Антычнасць вылучыла і такі аспект культуры, звязаны са штучным асяроддзем, якое ствараецца чалавекам і без якога грамадскае жыццё было б немагчымае. Розум як аснова і інструмент стваральна-творчай дзейнасці людзей, як крыніца культуры атрымаў філасофскае вытлумачэнне мысліцеляў арабскага Ўсходу Ібн Рушда, Ібн Сіны і інш. Філосафы-асветнікі 18 ст. пачалі разумець культуру як сукупнасць непрыродных якасцей чалавека і ўсяго, што створана ім, а нямецкі пісьменнік-філосаф І.Г.Гердэр выкарыстаў гэтае паняцце для характарыстыкі ўсяго грамадска-гістарычнага быцця людзей. У яго культура стала родавай прыкметай усяго чалавецтва.

Спектр значэнняў, аднак, як i абсяг ужытковасці яго зараз непараўнальна пашырылiся, i мы часта сустракаем такiя выразы, як культура народа, заходняя культура, мастацкая культура, нацыянальная культура, класавая культура, асабiстая культура, культура харчавання, фiзiчная культура, археалагiчная культура, культура вытворчасцi i да т.п. Усе гэта красамоўна сведчыць аб складанасцi i шматграннасцi як самога паняцця культуры, так i таго феномена, якi адлюстроўваецца гэтым паняццем.

У больш вузкім сэнсе культура - сфера духоўнага жыцця грамадства, якая перш за ўсё ахоплівае сістэму выхавання, адукацыі, духоўнай творчасці, а таксама ўстановы і арганізацыі, якія забяспечваюць яе функцыянаванне. Пад культурай таксама разумеюць узровень адукаванасці, выхаванасці людзей, валоданне імі пэўнай галіной ведаў або дзейнасці.

Першае, што кiдаецца ў вочы пры такiм разуменнi культуры, гэта тое, што яна створана чалавекам, гэта значыць мае ненатуральнае, штучнае паходжанне. У гэтым сэнсе культура лагiчна процістаіць прыродзе i менавiта прыродзе дзiкай, не кранутай чалавекам, уяўляючы сабой пэўны прадукт уздзеяння чалавека на прыроду. Гэта прырода, пераўтвораная чалавекам, i некаторыя даследчыкi азначаюць культуру як другую, ачалавечаную, прыроду. Ужо адна гэтая рыса культуры мае вельмi iстотны характар не толькi з тэарэтычнага, але i з практычнага пункту погляду. У тэарэтычным аспекце яна вызначае межы культуры, якiя садзейшчаюцъ больш дакладнаму, навуковаму акрэсленню культуры ў адносiнах да прыроды як некультуры.

Формы культуры – матэрыяльная, духоўная, мастацкая

10. Развіццё тыповых чалавечых рысаў (антрапагенез). Чалавек як біялагічная істота.

Антропогенез (греч. anthropos -- человек, genesis -- происхождение, возникновение) -- происхождение и эволюция человека, становление его как вида в процессе формирования общества.

Эволюция человека (антропогенез) - исторический процесс становления человека, происходит под влиянием двух групп факторов -- биологических и социальных.

Биологические факторы на ранних этапах развития человека имели решающее значение. Благодаря им человек претерпел ряд морфологических изменений скелета, способствующих прямохождению. К ним относятся: изгибы позвоночника, высокий свод стопы, расширенный таз, прочный крестец.

К социальным факторам эволюции относятся труд и общественный образ жизни. Развитие трудовой деятельности уменьшило зависимость человека от окружающей природы, расширило его кругозор и привело к ослаблению действия биологических закономерностей. Главным признаком трудовой деятельности человека являются способность изготавливать орудия труда и использовать их для достижения своих целей. Рука человека - не только орган труда, но и его продукт.

Человек отличается от животных наличием речи, развитым мышлением, способностью к трудовой деятельности.

Трудовая деятельность способствовала закреплению морфологических и физиологических изменений у предков человека, которые называют антропоморфозами.

Основные этапы эволюции человека

Временные границы	Этапы антропогенеза	Характерные черты развития
40 тыс. лет назад	Стадия неоантропа (кроманьонца). Человек разумный	Формирование облика современного человека. Возникновение общества. Одомашнивание растений и животных
200--500 тыс. лет назад	Стадия палеоантропа (неандертальца). Человек неандертальский	Объем головного мозга 1200--1400 см3. Высокая культура изготовления орудий труда. Совершенствование речи и племенных отношений
1--1,3 млн. лет назад	Стадия архантропа (питекантропа). Человек прямоходящий (питекантроп -- о. Ява; синантроп --Китай, атлантроп -- Африка, гейдельбергский человек -- Европа)	Объем мозга 800--1200 см3. Формирование речи. Овладение огнем
2--2,5 млн. лет назад	Человек умелый	Переходная стадия к формированию типа современного человека. Объем мозга 500- -800 см5. Изготовление первых орудий труда (галечная культура)
9 млн.лет назад	Стадия протантропа. Австралопитеки -- предшественники людей	Переходная форма обезьяны к человеку. Прямоходящие. Использование примитивных «орудий»(палки,камни, кости). Дальнейшее развитие стадности
25 млн. лет назад	Общие предки человекообразных обезьян и людей -- дриопитеки	Древесный образ жизни, стадность

Человек — высшая ступень развития живых организмов на Земле. Биологически человек принадлежит к млекопитающим гоминидам, человекоподобным существам, которые появились около 550 тысяч лет назад.

Человек по своей сути есть существо биосоциальное. Он является частью природы и вместе с тем неразрывно связан с обществом. Биологическое и социальное в человеке слиты воедино, и только в таком единстве он существует.

Биологическая природа человека — это его естественная предпосылка, условие существования, а социальность — сущность человека.

Человек как биологическое существо принадлежит к высшим млекопитающим, образуя особый вид Homo sapiens. Биологическая природа человека проявляется в его анатомии, физиологии: он обладает кровеносной, мышечной, нервной и другими системами. Его биологические свойства жестко не запрограммированы, что дает возможность приспосабливаться к различным условиям существования.

Человек как социальное существо неразрывно связан с обществом. Человек становится человеком, лишь вступив в общественные отношения, в общение с другими. Социальная сущность человека проявляется через такие свойства, как способность и готовность к общественно полезному труду, сознание и разум, свобода и ответственность и др.

11.Найважнейшыя перыяды развіцця чалавечай культуры (культурагенез).

Культурогенез — один из видов социальной и истор. динамики культуры, заключающийся в порождении новых культурных форм и их интеграции в существующие культурные системы, а также в формировании новых культурных систем и конфигураций. Сущность К. заключается в процессе постоянного самообновления культуры не только методом трансформационной изменчивости уже существующих форм и систем, но и путем возникновения новых феноменов, не существовавших в культуре ранее. К. не является однократным событием происхождения культуры в эпоху первобытной древности человечества, но есть процесс постоянного порождения новых культурных форм и систем.

Существует несколько теорий, каждая из которых по-своему объясняет причины возникновения культуры у человека. Основными являются орудийно-трудовая, натуралистическая, магическая, игровая, символическая, трансцендентальная и космологическая теории происхождения культуры.

Орудийно-трудовая теория, Ф.Энгельс: Труд – единственный первоисточник материальной и духовной культуры общества объяснение явлений культурной жизни с помощью категории трудовой деятельности.

В процессе трудовой деятельности появилась необходимость организовать и согласовать совместные усилия возникла потребность в средстве общения – языке. Орудийно-трудовая теория рассматривает в качестве основы возникновения культуры человеческий труд.

Натуралистическая теория, Ч.Дарвин, Г.Спенсер, К.Лоренц. Натуралистические предпосылки лежат в основе концепций возникновения культуры как следствия саморазвития человеческого рода, как естественного выражения его эволюции. При этом основные “схемы” культурного движения человечества обнаруживают родство с процессами в животном мире, а человеческие феномены имеют, условно говоря, аналоги с теми явлениями, которые известны из жизни животных объединений. Таким образом, структура человеческой психики однотипна на всех этапах развития общества, а законы мышления универсальны и неизменны.

Теория магического происхождения культуры, Дж.Фрэзер, Л.Леви-Брюль, Б.Малиновский. Специфика первобытного мышления – в неразвитости логических компонентов и доминировании магических представлений, компенсирующих недостаточность знаний о мире.

Игровая теория, Й.Хёйзинга, Г.Гадамер. Культура возникает как реализация человека играющего. Состязательный характер игры. Целый ряд исследователей развивает игровую концепцию, согласно которой культура возникает как реализация “человека играющего”.

Символическая теория, Э.Кассирер, К.Г.Юнг. Сознание связано с символами, через которые оно оформляет свой опыт общения с миром. Символ – исходная форма культурного выражения мира.

Трансцендентальная теория, П.А.Флоренский, В.С.Соловьев. Источник культуры – не в самой земной жизни, а привнесен в нее свыше. О трансцендентальной природе культуры, возникновение которой могло быть определено извне или свыше, пишет целый ряд религиозно ориентированных философов. Источник культуры они полагают не в самой земной жизни и естественном развитии человека, а в некоем импульсе или замысле, который и привносит идею культуры в человеческое общество.

Космологическая теория, В.И.Вернадский, Л.Н.Гумилев, П.Тейяр де Шарден. Причина возникновения культуры – в действии особых космических факторов, благодаря которым складываются благоприятные условия для развития человека. Космологические теории культурогенеза усматривают причину возникновения культуры в действии особых космических факторов, благодаря которым на Земле складываются благоприятные условия для прогрессивного развития человека, для повышения уровня его духовного напряжения, способствующего проявлению тех его особых качеств, которые приводят к возникновению культурного качества его жизни.

В современной культурологии принята следующая периодизация истории европейской культуры:

Первобытная культура (до 4 тыс. до н. э.);

Культура Древнего мира (4 тыс. до н. э. — V в. н. э.), в которой выделяют культуру Древнего Востока и культуру Античности;

Культура Средних веков (V—XIV вв.);

Культура Возрождения или Ренессанса (XIV—XVI вв.);

Культура Нового Времени (к. XVI—XIX вв.);

12.Камунікацыйны прауэс. Камунікацыя сярод людзей: знакі і сімвалы, мова і маўленне, іншыя сістэмы камунікацый.

У залежнасьці ад таго, якімі камунікацыйнымі магчымасьцямі карыстаецца чалавек, камунікацыю, у самым агульным выглядзе, можна падзяліць на два віды — моўную (вэрбальную) і нямоўную (невэрбальную).

Моўная альбо вэрбальная камунікацыя адбываецца пры дапамозе словаў і розных іх камбінацыяў, збудаваных па пэўных граматычных правілах.

Нясловавая моўная камунікацыя называецца парамоўнай і яе сродкамі зьяўляюцца інтанацыі, паўзы, тэмп маўленьня і розныя вакалізацыі (сьмех, плач, бурчэньне, сіпеньне, усхліпваньне і г.д.). Вэрбальная камунікацыя — гэта тое, ШТО гаворыцца ці ШТО прамаўляецца; а парамоўная камунікацыя — гэта тое, ЯК што прамаўляецца альбо ЯК што гаворыцца. У працэсе камунікацыі чалавек карыстаецца як моўнымі, так і парамоўнымі сродкамі, і часам гэта даволі істотна ўплывае на сэнс ягоных выказваньняў. Калі, да прыкладу, ваш сябра гаворыць вам, што вы вельмі недалёкі чалавек і пры гэтым пасьміхаецца, то найверагодней ён мае на ўвазе нешта іншае.

Камбінацыі моўных і парамоўных магчымасьцяў ствараюць сытуацыю шматзначнасьці выказваньня. Дарэчы, не існуе сэнсавай адназначнасьці і пры выкарыстаньні толькі моўных сродкаў. Рэч у тым, што словы, акрамя іх экспліцытнага альбо яўнага значэньня, маюць яшчэ імпліцытныя значэньні. Вялікая колькасьць камбінацыяў моўных і парамоўных сродкаў робіць працэс камунікацыі вельмі багатым.

Невэрбальная камунікацыя існуе ў розных формах. Гэта — зрокавая камунікацыя, камунікацыя празь міміку, жэсты, паставы цела, а таксама тактыльная камунікацыя.

Зрокавая камунікацыя

Часам вочы чалавека называюць люстэркам ягонай душы. Сэнс гэтага выказваньня ў тым, што позірк чалавека можа быць выказьнікам вельмі складаных пачуцьцяў, перажываньняў альбо ацэначных экспрэсіяў. Наколькі зрокавы канал камунікацыі зьяўляецца важным, можна меркаваць па тым, што мы звычайна пачуваемся некамфортна, калі падчас размовы ня бачым вачэй суразмоўцы. Вядомы выраз “злое вока” ці слова “сурочыць” сьведчаць пра тое, што зрокавая камунікацыя можа быць нават і небясьпечнай.

Дасьледчыца Майлз Пэтэрсан разрозьнівае пяць спэцыфічных функцыяў зрокавай камунікацыі: а) перадача інфармацыі, б) рэгуляваньне ўзаемадзеяньняў, в) выказваньне пачуцьцяў блізкасьці, г) ажыцьцяўленьне сацыяльнага кантролю і д) спрыяньне выкананьню нейкай задачы.

Праз зрокавую камунікацыю выяўляецца інфармацыя адносна прэфэрэнцыяў альбо непрэфэрэнцыяў асобы, ейнага стаўленьня да той ці іншай зьявы, учынку і г.д. Погляд перадае, наколькі чалавек пачуваецца ўпэўненым у сабе, наколькі ўважлівы ён да іншых людзей, наколькі кампэтэнтны ў нейкай справе. Вышэй мы ўжо адзналі, што частотнасьць поглядаў і позіркаў перадае інфармацыю пра сацыяльны статус чалавека. А калі чалавек хавае позірк, гэта можа сьведчыць, што ён пачуваецца некамфортна, мае згрызоты сумленьня, ня ўпэўнены ў сваіх сілах. Усім вядомая сытуацыя, калі выкладчык, які задаў пытаньне і не атрымаў на яго правільнага адказу, пачынае азіраць аўдыторыю, каб знайсьці дасьведчанага студэнта. Як правіла, тыя студэнты, якія не падрыхтаваліся да заняткаў, будуць “хаваць” вочы.

Функцыя погляду і позіркаў у рэгуляваньні стасункаў асабліва яскрава выяўляецца ў самой камунікацыі. Калі вы, напрыклад, жадаеце пачаць з кімсьці размову, ваш позірк будзе скіраваны на гэтага чалавека. І наадварот, калі вам карціць скончыць размову, ваш позірк будзе дэманстраваць вашу адсутнасьць альбо вы будзеце глядзець куды-небудзь убок. Людзі, якія доўга працуюць разам, каардынуюць свае дзеяньні, абменьваючыся позіркамі. Позірк таксама можа выкарыстоўвацца дзеля таго, каб прысьпешыць дзеяньні партнэра.

Даволі часта позірк выкарыстоўваецца ў выказваньні пачуцьцяў блізкасьці. Практычныя псыхалягічныя дасьледаваньні выявілі, што блізкія людзі часьцей абменьваюцца позіркамі, чым асобы, якія ня маюць блізкіх зносін. Магчыма, вы заўважалі, хто закаханыя могуць даволі працяглы час глядзець адзін на аднаго. Гэта сьведчыць пра інтэнсіўнасьць пачуцьцяў.

Людзі з высокім сацыяльным статусам часта выкарыстоўваць позірк дзеля таго, каб зазначыць аўтарытэтнасьць свайго рашэньня і абавязковасьць яго выкананьня падначаленымі. Позірк у падобных сытуацыях дэманструе ўладу і сілу. Так званы “позірк зьверху” прызначаны дзеля таго, каб “паставіць чалавека на мейсца”. Падобнае звычайна адбываецца ў сытуацыях, калі да канца ня вызначаныя адносіны паміж асобамі паводле іхнага мейсца ў гіерархіі, няважна, што гэта за гіерархія — фармальная альбо нефармальная. Пагарда, якая часам утрымліваецца ў позірку зьверху, можа сьведчыць пра тое, што яго ўладальнік мае пэўныя праблемы ўва ўсталяваньні менавіта тых адносін, якія ён хацеў бы мець зь нейкай асобай. Падобнае можа таксама азначаць, што рэальны ўплыў і рэальная ўлада ўладальніка позірку зьверху не распаўсюджваюцца на гэтую канкрэтную асобу.

Функцыю спрыяньне пры выкананьні нейкай задачы зрокавая камунікацыя зазвычай выконвае, калі адсутнічаюць магчымасьці выкарыстаньня іншых каналаў інфармацыі, скажам, вэрбальная камунікацыя немагчымая з-за шуму.

Міміка

Міміка альбо розныя выразы твару бадай што найбольш унівэрсальная мова камунікацыі. Калі сэмантыка шэрагу жэстаў, паставаў цела залежыць ад культурнага кантэксту, то эмацыйныя станы чалавека, якія перадаюцца празь міміку, практычна аднолькава вытлумачваюцца прадстаўнікамі розных культураў. Больш за тое, Ч.Дарвін выказваў думку, што камунікацыя празь міміку зьяўляецца міжвідавай.

На сёньня псыхолягі дэталёва апісалі шмат якія мімічныя праявы эмацыйных станаў чалавека. Да прыкладу, калі чалавек зьдзіўляецца, то ён характэрным чынам падымае бровы, а калі гэтая эмацыйная рэакцыя больш моцная — у яго адвісае сківіца.

Акрамя зьдзіўленьня на твары чалавека звычайна выразна перадаюцца гнеў, страх, радасьць, сум ды іншыя эмоцыі і эмацыйныя станы.

Аднак трэба мець на ўвазе, што ў розных культурах дзейнічаюць пэўныя нефармальныя абмежаваньні на мімічныя праявы эмоцый і ўвогуле на праяву эмоцый. Лічыцца, напрыклад, непрыстойным “дэманстраваць” на твары сум падчас якой-небудзь важнай сустрэчы альбо імпрэзы.

Некаторыя іншыя мімічныя праявы, наадварот, стымулююцца. Ветлівая ўсьмешка прадаўца ў краме ці офісе на Захадзе зьяўляецца стандартам і нават ледзьве не “прафэсійным патрабаваньнем”. Відавочна, што прагматычны сэнс ветлівай усьмешкі палягае ў тым, каб усталяваць камунікацыйны кантакт з патэнцыйным пакупніком ці кліентам і зрабіць саму камунікацыю прыемнай і нязмушанай.

Аднак аўтэнтычны камунікацыйны сэнс усьмешкі насамрэч у тым, каб “дзяліцца” радасьцю і добрым настроем. Непадзеленая радасьць — гэта, так бы мовіць, ня ўся радасьць. Псыхолягі назіралі за частатой усьмешак чалавека ў адзіноце і ў кампаніі. Пры адной і той жа колькасьці пазытыўных стымулаў да ўсьмешкі людзі на адзіноце пасьміхаліся значна радзей, чым тады, калі яны знаходзіліся разам зь іншымі.

Жэсты, рухі і паставы цела

Розныя часткі цела чалавека могуць удзельнічаць у камунікацыі і перадаваць пэўную інфармацыію. Танец, да прыкладу, зьяўляецца даволі добра распрацаваным сродкам цялеснай камунікацыі альбо камунікацыі з выкарыстаньнем рухаў, жэстаў і паставаў цела. У паўсядзённым жыцьці мы падсьвядома і даволі часта выкарыстоўваем гэтыя сродкі. Звычайна яны суправаджаюць вэрбальную камунікацыю і выконваюць ілюстрацыйную функцыю. Напрыклад, вас куды-небудзь запрасілі, а вы адказалі “не, не пайду” і пры гэтым зрабілі характэрны жэст рукой.

Іншыя жэсты, рухі і паставы цела могуць выконваць замяшчальную функцыю і выкарыстоўвацца замест словаў. Даволі часта гэта здараецца ў выпадку спантаннай эмацыйнай рэакцыі на нейкую нечаканую прапанову ці сытуацыю.

Паставы цела перадаюць і шмат якую іншую інфармацыю. Паназірайце ўважліва, напрыклад, за тым, як сядзяць людзі ў тралейбусе, і вы зможаце сёе-тое зразумець пра іх.

Тактыльная камунікацыя

Тактыльная камунікацыя зьяўляецца адным з найбольш “старажытных” відаў камунікацыі. Тактыльны кантакт, інстынктыўныя пошукі цела маці, дотык да яго — гэта першае, з чым сутыкаецца любая нованароджаная цеплакроўная істота.

Роля тактыльнай камунікацыі ў выхаваньні дзіцяці надзвычай важная. У 70-я гады быў праведзены экспэрымэнт па вывучэньні ролі тактыльнай камунікацыі, які стаўся клясычным. Адну зь дзьвюх нованароджаных малпаў пакінулі з маці, а другую зьмясьцілі ў асобную клетку разам з муляжом маці-малпы. З муляжом малая малпа паводзілася так, быццам гэта была сапраўдная маці: смактала малако з бутэлькі з сыслом, якая была часткай муляжу, прыціскалася ў тых выпадках, калі ёй нешта пагражала.

Вынікі “выхаваньня”, аднак, аказаліся рознымі. Калі празь некаторы час абедзьвюх малпак зьмясьцілі разам, то “выхаванка” муляжа аказалася пазбаўленай усялякіх навыкаў сацыяльнай камунікацыі: дэманстравала агрэсіўнасьць, хавалася са страху ў кут клеткі.

Праз тактыльную камунікацыю дзіця набывае першасны досьвед любові, пачуцьця бясьпекі і абароненасьці. У любой сытуацыі, зьвязанай зь небясьпекай, маленькія дзеці пачынаюць туліцца да цела маці.

Практычна ўва ўсіх культурах сьвету, вітаючыся, людзі паціскаюць адзін аднаму руку альбо дакранаюцца адзін да другога. Крыніцай паходжаньня гэтага рытуалу вітаньня зьяўляецца менавіта першасны досьвед тактыльнай камунікацыі маці і дзіцяці.

У наступныя гады жыцьця тактыльная камунікацыя, хаця і не адыгрывае такой важнай ролі, як у малым узросьце, але ўсё роўна застаецца істотным каналам абмену пачуцьцямі, эмоцыямі і нават узьдзеяньня на самыя складаныя фізычныя і псыхічныя працэсы ў арганізьме чалавека.

Узгадайма, як у Эвангельлі апісваюцца людзі, што прагнулі дакрануцца да Хрыста-Збавіцеля, каб выгаіцца. Увогуле ў царкоўных рытуалах тактыльная камунікацыя адыгрывае значную ролю.

Разрозьніваюць сацыяльна-тактыльную камунікацыю і інтымна-асабовую. Пацісканьне рук — трывіяльны прыклад сацыяльна тактыльнай камунікацыі. Інтымна-асабовая камунікацыя мае мейсца ў сяброўскіх стасунках, у стасунках паміж закаханымі людзьмі і ў сэксуальных дачыненьнях.

Пацалунак бадай што самы яскравы прыклад інтымна-асабовай камунікацыі.

Мужчыны і жанчыны па-рознаму ставяцца да тактыльнай камунікацыі. Зафіксавана, што жанчыны больш маюць тактыльных кантактаў. Яны, напрыклад, значна часьцей цалуюць адна адну, чым мужчыны.

Цікавы прыклад узьдзеяньня тактыльнай камунікацыі на паводзіны чалавека згаданы ў кнізе “Сацыяльная псыхалёгія 90-х гадоў”. У адным з рэстаранаў праводзілася назіраньне над вынікамі тактыльнай камунікацыі. У тых выпадках, калі афіцыянт, разьлічваючыся з наведвальнікамі, зьлёгку дакранаўся да іх рукі ці пляча, апошнія, як правіла, пакідалі большыя чаявыя, чым тыя наведвальнікі, да якіх ён не дакранаўся.

Паводле колькасьці ўдзельнікаў і іх ролі ў камунікацыйным працэсе разрозьніваюць: а) міжасабовую камунікацыю; б) інтраасабовую; в) камунікацыю ў малых групах; г) камунікацыю ўнутры арганізацыі; д) публічную і е) масавую камунікацыю.

Найбольш звыклай формай міжасабовай камунікацыі зьяўляецца размова альбо гутарка паміж двума людзьмі. Сэнс міжасабовай камунікацыі палягае ў тым, каб фармаваць і падтрымліваць сацыяльныя адносіны паміж людзьмі.

Міжасабовая камунікацыя існуе ў двух аспэктах: гэта альбо пэрсанальная альбо імпэрсанальная камунікацыя. У пэрсанальнай камунікацыі асобы выступаюць як унікальныя суб'екты з канкрэтнымі інтарэсамі, патрэбамі, прыватнымі і інтымнымі праблемамі. Пэрсанальная камунікацыя, як правіла, трымаецца на даверы адной асобы да другой. Часам пэрсанальная камунікацыя мае вельмі даверлівы і нават спавядальны характар, калі людзі давяраюць адзін аднаму свае самыя таемныя думкі і пачуцьці.

Імпэрсанальная камунікацыя — гэта зазвычай дзелавая камунікацыя, камунікацыя зь незнаёмымі людзьмі, якая ўзьнікае з той ці іншай нагоды альбо патрэбы, прыкладам: паміж прадаўцом і пакупніком адбываецца імпэрсанальная камунікацыя.

Хаця міжасабовая пэрсанальная камунікацыя звычайна ладзіцца з “вока на вока”, аднак яна можа адбывацца і па тэлефоне альбо празь ліставаньне.

Інтраасабовая камунікацыя — гэта камунікацыя асобы з самой сабой. Звычайна людзі камунікуюць сам-насам на адзіноце. Але калі ж яны ўголас размаўляюць з сабой у нейкім публічным мейсцы, то іншыя ўспрымаюць гэта як нешта дзіўнае і ненармальнае.

Інтраасабовая камунікацыя адбываецца з розных прычынаў. Людзі могуць абмяркоўваць самі з сабой нейкія важныя падзеі ці праблемы. Яны могуць пісаць інтымныя вершы альбо весьці дзёньнікавыя запісы. Могуць фантазіяваць, уяўляць сабе, як яны будуць адпачываць, напрыклад, летам. Студэнты на лекцыях часам пачынаюць камунікавацца самі з сабой, калі не жадаюць слухаць лекцыю. Спартсмэны перад стартам таксама камунікуюцца самі з сабой дзеля таго, каб засяродзіцца. Людзі, нарэшце, могуць складаць самі да сябе лісты і пасланьні.

Камунікацыя ў малых групах. Прыкладамі малых групаў зьяўляецца сям'я, школьная кляса, студэнцкая група, футбольная каманда, дыскусійны клюб і г.д. Мінімальная колькасьць малой групы — два чалавекі. Чалавек амаль заўсёды ўлучаны ў якую-небудзь малую групу.

Малыя групы існуюць дзеля выкананьня пэўных функцыяў і камунікацыя ў малых групах перадусім скіраваная на выкананьне гэтых функцыяў і падтрыманьне каманднага духу групы. Наколькі апошняе важна, можна меркаваць, да прыкладу, па футбольнай камандзе. Камандны дух — гэта перадусім усьведамленьне чальцамі каманды сваіх роляў, узаемаразуменьне і ўзаемападтрымка. Роля камунікацыі тут найпершая.

Камунікацыя ўнутры арганізацыі. Арганізацыя — гэта сукупнасьць людзей, якая складаецца з шэрагу малых групаў і ў сваёй дзейнасьці кіруецца да пэўных практычных мэтаў. Унівэрсытэты, бізнэсовыя кампаніі, дасьледчыя інстытуты, бібліятэкі, цэрквы і касьцёлы — усё гэта сацыяльныя арганізацыі. Сацыяльныя арганізацыі зьяўляюцца складанымі ўтварэньнямі і дзеля забесьпячэньня іх функцыянаваньня неабходныя добра наладжаныя сыстэмы камунікацыі. Параўнальна з малымі групамі патокі інфармацыі ў сацыяльных арганізацыях істотна павялічваюцца. Таму істотнае значэньне набывае камунікацыя па гарызанталі. Кожны ўдзельнік такой арганізацыі мусіць ясна ўсьведамляць як сваю ролю, так і ролю ўсіх іншых ў гіерархічнай пабудове. У вялікіх і складаных сацыяльных арганізацыях камунікацыйная дзейнасьць зьяўляецца ўжо самастойнай дзейнасьцю. Тут, як правіла, існуюць людзі, якія займаюцца як унутрыарганізацыйнымі стасункамі, так і стасункамі зь іншымі арганізацыямі і грамадзкасьцю. Камунікацыйная дзейнасьць кіраўнікоў наогул забірае асноўную частку іхнага працоўнага часу.

У вялікіх сацыяльных арганізацыях верагоднасьць узьнікненьня канфліктных сытуацыяў істотна павялічваецца. Дарэчы, гэтыя сытуацыі даволі часта ўзьнікаюць з прычыны неэфэктыўнай камунікацыі. І ў працэсе іх разьвязаньня камунікацыйная дзейнасьць адыгрывае важную ролю.

Публічная камунікацыя. Навучальная лекцыя, тэатральны спэктакль, канцэрт ці рэлігійная служба — гэта ўсё прыклады публічнай камунікацыі. Публічная камунікацыя — звычайна і пераважна працэс аднабаковай камунікацыі. У такой камунікацыі існуе прадвызначанасьць роляў — выступоўца, слухач, глядач. Апошняе падкрэсьліваецца спэцыяльна адведзенымі мейсцамі як для выступоўцаў, так і для гледачоў ці слухачоў. Акторы выконваюць спэктакль на сцэне, а глядач сядзіць у залі.

Выступоўцы нешта паведамляюць, а гледачы толькі ўспрымаюць гэтае паведамленьне. Двухбаковая камунікацыя адбываецца адно тады, калі гледачы ў тэатры, напрыклад, голасна рэагуюць ці пляскаюць у ладкі падчас спэктаклю.

Перадвызначанасьць роляў у публічнай камунікацыі выяўляецца і ў тым, што выступоўцы мусяць быць добра падрыхтаваныя.

Масавая камунікацыя — гэта такі від камунікацыі, які скіраваны на вялікую колькасьць людзей. Прыкладамі масавай камунікацыі зьяўляюцца камунікацыі, створаныя пры дапамозе такіх тэхнічных сродкаў, як радыё ці тэлебачаньне. Як і публічная камунікацыя, масавая камунікацыя зьяўляецца аднабаковай. Але ў адрозьненьне ад публічнай камунікацыі, аднабаковасьць масавай камунікацыі яшчэ больш акцэнтаваная. Да таго ж масавая камунікацыя скіраваная на цалкам ананімную аўдыторыю.

Яшчэ адной асаблівасьцю масавай камунікацыі зьяўляецца тое, што вытворчасьць яе прадуктаў — гэта вынік дзейнасьці групаў людзей, часам нават вялікіх групаў: у такім выпадку можна казаць пра індустрыю масавай камунікацыі. У падрыхтоўцы тэлевізійнай праграмы могуць быць заангажаваныя дзясяткі і нават сотні людзей. Гэта і прадзюсары, і апэратары, і карэспандэнты, і тэхнікі.

Асаблівасьцю масавай камунікацыі зьяўляецца і тое, што крыніца інфармацыі можа знаходзіцца далёка ад яе спажыўца.

Дагэтуль нашая ўвага была скіраваная на разглядзе розных відаў камунікацыі, на тое, чым ёсьць працэс камунікацыі і якія яе функцыі, аднак пакуль што мала было сказана наконт таго, што перадаецца праз камунікацыю і які характар таго, што перадаецца.

Мы ўжо казалі, што ў працэсе камунікацыі адбываецца абмен думкамі, пачуцьцямі, ацэнкамі і г.д. Думкі, пачуцьці, ідэі, якія перадаюцца ў сыстэматызаваным і лягічна арганізаваным выглядзе, называюцца пасланьнем. Паводле характару і прызначэньня пасланьня можна казаць пра: а) інфармацыйную камунікацыю; б) афэктыўную; в) імажынатыўную і г) камунікацыю ўплыву.

Інфармацыйная камунікацыя — гэта такая камунікацыя, празь якую людзі перадаюць адзін аднаму веды пра сьвет, у якім яны жывуць. Лічыцца, што вэрыфікаваныя веды зьяўляюцца аб'ектыўнай інфармацыяй. Наколькі ўсе мы залежым ад аб'ектыўнай інфармацыі можна меркаваць па тым, што бальшыня людзей, напрыклад, слухае паведамленьні аб прагнозе надвор'я. Яшчэ большая залежнасьць ад такой інфармацыі выяўляецца ў сытуацыях, калі людзі знаходзяцца ня ў горадзе, а займаюцца сельскай гаспадаркай, вандруюць у гарах ці патрапляюць у якія-небудзь экстрэмальныя ўмовы.

Афэктыўная камунікацыя збудаваная вакол перадачы пачуцьцяў і ацэначных меркаваньняў. Гэты від камунікацыі важны для станаўленьня асобы. Праз афэктыўную камунікацыю людзі даведваюцца пра саміх сябе, фармуюць вобраз свайго “я”.

Імажынатыўная камунікацыя. Гэта такая камунікацыя, у якой заангажаваная здольнасьць чалавека да ўяўленьня. Імажынатыўная камунікацыя — важны фактар разьвіцьця творчых здольнасьцяў чалавека.

Камунікацыя ўплыву. Гэта такая камунікацыя, у працэсе якой нехта імкнецца ўплываць на погляды, перакананьні альбо рашэньні іншых людзей. Прыкладам масавай камунікацыі ўплыву зьяўляецца прапаганда.

І, нарэшце, спынімся на такім важным моманце, як аб'ектыўнасьць альбо праўдзівасьць перадаванай інфармацыі. Трэба заўважыць, што камунікацыя паміж людзьмі базуецца на экспэктацыях альбо чаканьнях адносна таго, што ў выніку камунікацыі чалавек атрымае аб'ектыўную інфармацыю. На жаль, падобнае адбываецца далёка не заўсёды.

Некаторыя дасьледчыкі лічаць, што ілжывае паведамленьне можна лёгка распазнаць. Фройд, напрыклад, сьцьвярджаў, што яму дастаткова паглядзець у вочы і пачуць чалавека, каб распазнаць ягоныя сакрэты.

Наколькі гэта адпавядае сапраўднасьці?

Калі гаворка ідзе пра міжасабовую камунікацыю, то існуюць пэўныя магчымасьці вызначыць, чалавек кажа праўду альбо падманвае. Калі чалавек падманвае, то ён будзе імкнуцца рабіць як мага менш канкрэтных сьцьверджаньняў і даваць як мага менш канкрэтных тлумачэньняў. Зьменіцца і ягоны голас; падманьнік гаворыць больш высокім, чым звычайна, голасам, частата жэстаў павялічваецца, ён часьцей дакранаецца рукой да твару, часьцей пасьміхаецца і часьцей міргае.

Аднак трэба мець на ўвазе, што ёсьць людзі, якія ў справе падману дасягнулі высокага прафэсіяналізму і тады ўсе гэтыя знакі могуць і ня мець мейсца.

Для вызначэньня таго, наколькі чалавек кажа праўду, часам выкарыстоўваецца спэцыяльная апаратура. Да прыкладу, паліграф. Паліграф рэгіструе зьмены ў фізіялягічным стане чалавека праз аналіз працы сэрца, частаты дыханьня, вільготнасьці скуры. Аднак нават паліграф не зьяўляецца надзейным сродкам вызначэньня праўдзівасьці альбо ілжывасьці паведамленьня. У адным з экспэрымэнтаў рэспандэнтам сказалі, што калі яны скрадуць грошы, а тэст на паліграфе не пацьвердзіць гэта, то яны пакінуць грошы сабе. У выніку паліграф не зафіксаваў ніводнага з тых, хто скраў грошы. Чаму так здарылася? Пэўна таму, што ніхто з удзельнікаў экспэрымэнту не адчуваў аніякай рэальнай пагрозы быць пакараным за ману.