Чалавек і прыроднае асяроддзе. Паняцце жыццёвае асяроддзе

У апошні час у экалагічнай літаратуры ўвайшоў ва ўжытак тэрмін «сістэма чалавек-прыродная асяроддзе». Ён добра адлюстроўвае існуючую сітуацыю ў узаемаадносінах чалавека з прыродай, калі ўздзеянне грамадства стала насіць інтэнсіўны і глабальны характар.

Тэрмін «сістэма чалавек-прыродная асяроддзе» пераважней тэрмінаў "сістэма чалавек-прырода», ноосферы, социосфера і г.д. Аб сістэме ўзаемаадносін чалавека з прыродай можна казаць толькі ў дачыненні да асяроддзя пражывання чалавека, а не да ўсёй прыродзе ў цэлым. Што ж тычыцца паняцця ноосферы, то яно, як вядома, было вылучана Леруа і Тэяр дэ Шарденом для абазначэння нейкай сферы дзейнасці розуму, якая пры сваім далейшым развіцці стульваецца ў ідэальную кропку Амега. Матэрыялістычная інтэрпрэтацыя паняцці ноосферы была дадзена В. І. Вярнадскі на аснове яго вучэння аб біясферы як сферы ўзаемадзеяння жывых і імкнуцца абвергнуць кампанентаў Зямлі, але ў ёй не ўлічаныя, па меншай меры, два моманты. Па-першае, з выхадам чалавека ў космас вобласць ўзаемадзеяння чалавека з прыродным асяроддзем перастала быць сферичной, і цяпер дадзенае ўзаемадзеянне пралягае па маршрутах касмічных караблёў. Па-другое, чалавек узаемадзейнічае з асяроддзем яго пражывання не толькі разумна, але і пачуццёва, паколькі ён сам істота не толькі разумнае, а разумна-пачуццёвае, у якім разумны і пачуццёвы кампаненты складаным чынам пераплятаюцца. Ноосферы не абавязкова варта разумець як нейкі экалагічны ідэал, паколькі не заўсёды з экалагічнай пункту гледжання добра тое, што пераважна рацыянальна, а само паняцце разумнага гістарычна зменлівая. Так, усе сучасныя тэхналагічныя схемы, вядома ж, па-свойму разумныя і рацыянальныя ў традыцыйным сэнсе слова, але часта даюць адмоўны экалагічны эфект. У той жа час такое пачуццё, як каханне да прыроды, не заўсёды можа быць рацыянальна інтэрпрэтавана і, тым не менш, здольна вельмі станоўча паўплываць на агульную экалагічную абстаноўку.

Адносна паняцці социосферы можна сказаць, што ў ім няма акцэнту менавіта на ўзаемадзеянне чалавека з прыродным асяроддзем, а гэта як раз у дадзеным выпадку галоўнае. Таму даводзіцца спыніцца на, мабыць, занадта грувасткім, але дакладней іншых адлюстроўвае сітуацыю тэрміне «сістэма чалавек-прыродная асяроддзе».

Калі кажуць аб паляпшэнні сістэмы «чалавек-прыродная асяроддзе», звычайна выкарыстоўваюць тэрміны «рацыяналізацыя», «гарманізацыя», «аптымізацыя». Але аптымальнае значыць найлепшае, і застаецца пытанне, якое ж стан дадзенай сістэмы лічыць найлепшым. Гарманізацыя адносін з прыродай патрэбна, але якія шляхі гарманізацыі? Рацыяналізацыя таксама важная і ўяўляе сабой станоўчае з'ява, калі толькі не разумець пад ёй санкцыянаванае розумам ўздзеянне на прыроду, выходнае адзіна з асабліва утылітарных меркаванняў. Так, "рацыянальна" чалавек і цяпер уздзейнічае на прыроду, але менавіта такая адцягненая ад праўдзівага разумення значэння прыроды рацыянальнасць абгортваецца экалагічнымі цяжкасцямі. Каб пазбегнуць небяспекі скочвання да вузка спажывецкаму падыходу да прыроды, лепш казаць аб адухоўленай чалавекам прыроды. Адухоўленай прыроды ўяўляе сабой духоўны бок працэсу яе «ачалавечвання», пад якім трэба разумець пераўтварэнне прыроды чалавекам, які дзейнічае і па сваёй унутранай, і па знешняй прыродзе. Падобна да таго, як чалавек адухаўляе сваё цела, сваю ўнутраную сераду, ён закліканы одухотворить і знешнюю прыроду, ператвараемся ім у свой «неарганічнае цела».

У дачыненні да сістэмы «чалавек-прыродная асяроддзе» варта таксама казаць аб яе самаарганізацыі, паколькі не мяркуецца, што хтосьці звыш яе арганізуе. У той жа час самаарганізацыя сістэмы «чалавек-прыроднае асяроддзе» не зводзіцца толькі да арганізацыі і рэарганізацыі прыроднага асяроддзя грамадствам і кіравання ім ёю, а мае ў якасці найважнейшага элемента асэнсаванне чалавекам якая склалася экалагічнай сітуацыі і наступную каштоўнасную пераарыентацыю яго светаразумення і дзейнасці. Філасофія здольная ўнесці свой уклад як у метадалагічны аналіз навукі і тэхнікі, служачых асноўным інструментам сучаснага пераўтварэння прыроднага асяроддзя, так і ў асэнсаванне неабходнасці каштоўнаснай пераарыентацыі грамадства пад уплывам экалагічна неспрыяльных момантаў яго дзейнасці.