Карагодныя песні (карагоды)

Карагод – сінкрэтычнае адзінства песні з пластычным і гульнявым суправаджэннем. Этнахарэографы лічаць карагод калектыўным песенна-харэаграфічным дзействам і асобным раздзелам народнай танцавальнай культуры.

Фалькларысты-філолагі адносяць карагодныя песні (карагоды) да песеннай лірыкі і вызначаюць іх характар у залежнасці ад дамінантнага структурнага элемента – слова, гульні, танца.

Карагодныя песні падзяляюцца на тры вялікія групы:

1. Апавядальна-лірычныя песні-карагоды. Іх тэксты не разыгрываюцца.

2. Гульнявыя песні-карагоды. Тэксты песень разыгрываюцца.

3. Танцавальныя песні-карагоды. Не так важны змест песень, як іх рытміка.

Праз паняцце «песні-карагоды» пазначаем функцыянальную адметнасць твораў на фоне:

· пазаабрадавых песень разнастайнай тэматыкі;

· абрадавых – каляндарнай і сямейнай прымеркаванасці;

· пазакарагодных гульнявых песень;

· пазакарагодных танцавальных.

Уласна гульнявых песень няшмат. Напрыклад, гульня «Ваўкі і гусыня» ўключае песню дыялагічнай формы:

– Шэрыя гускі!

– Га-га-га!

– Дзе ж вы бывалі?

– Га-га-га!

– Там, за гарою... (і г. д.).

Падчас гульні «Гары» спяваюць:

Гары, гары, масла,

Каб не пагасла.

Параўнальна больш уласна танцавальных песень, якія выконваюцца сінхронна з рухамі танцаў «Казачок», «Мяцеліца», «Барыня», «Лявоніха» і інш. Напрыклад, танцуючы «Лявоніху», прыпяваюць:

Ай, Лявоніха, Лявоніха мая,

Каб я знаў, што Лявоніха мая,

Я б Лявонісе і світку купіў,

Я б Лявонісе і шкурку злупіў.

Пры ўсёй увазе філолагаў да карагоднага слова трэба памятаць, што асновай экспрэсіўнага мастацтва з’яўляецца танец. Танец, музыка і паэзія – трыадзіная карагодная харэя (Т. Зяліньскі). Слова харэя паходзіць ад грэч. сhoros, хор, што першапачаткова азначала калектыўны танец і толькі пазней – калектыўны спеў, тое, што мы цяпер называем хорам.

Пры пазначэнні трыадзінай слоўна-музычна-танцавальнай харэі беларусы кіраваліся зрокавым уражаннем ад экспрэсіўнага дзейства, якое ў народнай тэрміналогіі называлася карагод, калавод, танок і проста кола. Вадзіць карагод (танок, кола) азначала спяваць пад адпаведныя танцавальныя рухі.

У свядомасці беларусаў песня – танец (танок) – свята (ігрышча) уяўляліся актам калектыўнай весялосці. Як вядома, рытуальна арганізаваныя весялосць і смех – агульначалавечыя метафары жыцця, яго перамогі над смерцю і заняпадам. Адсюль «Танцуй, Панцялей, не шкадуй лапцей».

Карагодныя спевы і гульні выконвалі важную ролю кансалідацыі калектыўных намаганняў. Беларусы казалі: «Калі не спявалі, то і не весяліліся», «Раз не было песень, то не было і вяселля». Перавага аддавалася калектыўным спевам: «Гаварыць трэба паасобку, а спяваць разам», «Пець добра разам, а гаварыць па чарзе» і пад. Лічылася, што танцаваць павінен умець кожны: «Танец не работа, хто не ўмее – сарамота». Прыказкі захавалі нейкае спрадвечнае стаўленне да танцаў як да важнай справы, нават больш значнай за працу: «Умей танчыць, а работу рабіць гора наўчыць». Магчыма, што карагодамі «затанцоўвалі» (адганялі) гора, бяду, нястачу: «Хоць бяда ў камяніцы, абы гоц на вуліцы», «Хоць у кармане пуста, але ногі сыплюць густа», «Часам плачам, часам скачам».

Большасць даследчыкаў не сумняваецца ў старажытным паходжанні карагодаў і іх сувязі з заклінальнымі абрадамі – прадуцыравальнымі і ахоўнымі. Яны звяртаюць увагу на земляробчыя і прамысловыя назвы сучасных карагодаў тыпу «Проса», «Лянок», «Канапелькі», «Каза», «Заінька” і пад. У матывах карагодных песень знаходзяць водгукі архаічных форм гаспадарчай дзейнасці і шлюбных стасункаў.

Відавочна, што з’яўленне папярэднікаў будучых карагодаў (назавем іх протакарагодамі) звязана з глыбіннымі працэсамі жыццядзейнасці архаічнага грамадства. І толькі значна пазней у іх адбіліся формы вытворчай, земляробчай, эпохі, што дало пачатак карагодам тыпу «Мак», «Лён», «Грушка» і пад. Згодна з каментарыем, гульнявая песня-карагод «Грушка» мела наступны выгляд: «Дзяўчаты браліся за рукі і ўтваралі круг, адну дзяўчыну – «грушу» – садзілі ў круг. Усе рухаліся па крузе і спявалі, а «груша» імітавала дзеянні, аб якіх спявалася: пасадзілі грушу – яна нерухома сядзіць на зямлі; прымаецца груша – дзяўчына рукамі трымаецца за зямлю; расце груша – дзяўчына павольна паднімаецца; цвіце – на яе накідваюць белую хустку. Калі груша паспела і яе пара трэсці – дзяўчыну ўсе разам падкідваюць угару. Потым выбіраюць другую на ролю «грушы».

Цікава, што разам з прыпевам твор мае шэсць самастойных слоўных радкоў, а з паўторамі – удвая больш. Вось як гэта выглядае:

А мы грушу пасадзілі,

А мы грушу пасадзілі.

А я, маладзенька, топ-топ-топ,

А я, маладзенька, топ-топ-топ...

Сэнсавае адзінства аграрна-вегетатыўнай і любоўна-шлюбнай тэматыкі карагодных песень відавочнае. Працоўная тэма амаль заўсёды пераходзіць у тэму заляцання і сватання, прычым часцей за ўсё яна падаецца ў агрэсіўнай канатацыі захопу або раўназначным яму выбары, прысваенні. Так, карагод «Проса» прысвечаны зусім не сялянскай працы. Працоўнаятэма – падстава для разгортвання іншай, пабудаванай на архаічных матывах узаемаабмену і выкупу:

– А мы ляда капалі, капалі.

Зялёная рутачка, жоўты цвет.

– А мы проса сеялі, сеялі.

Зялёная рутачка, жоўты цвет.

– А мы проса вытапчам, вытапчам.

Зялёная рутачка, жоўты цвет.

– А чым жа вам вытаптаць, вытаптаць?

Зялёная рутачка, жоўты цвет.

– А мы коней выпусцім, выпусцім.

Зялёная рутачка, жоўты цвет.

– А мы коней забяром, забяром.

Зялёная рутачка, жоўты цвет.

– А мы коней выкупім, выкупім.

Зялёная рутачка, жоўты цвет.

– Нам не нада выкупу, выкупу.

Зялёная рутачка, жоўты цвет.

– А мы дадзім сто рублей, сто рублей.

Зялёная рутачка, жоўты цвет.

– Мы сто рублей не хацім, не хацім.

Зялёная рутачка, жоўты цвет.

– А мы ’ддадзім панначку, панначку.

Зялёная рутачка, жоўты цвет.

– А мы возьмем панначку, панначку.

Пацярпелы бок капаў ляда, а ў выйгрышы той, хто сеяў зерне: ён і атрымаў паненку.

Звычайны код ваяўнічага захопу пары – арніталагічны: селязень разганяе ўсіх гусей па возеры і забірае белую лябёдачку, у той жа функцыі выступае каршун, які хапае курку.

Карагодны пераможца ў выглядзе птушкі – генетычна сам бог, які адбівае сваю нявесту ад антаганіста. Яму адпавядае хлопец, які разганяе карагод дзевак па вуліцы, а сабе забірае маладую дзяўчыну. Такім чынам, прадуцыравальная тэма цалкам пакрываецца шлюбнай, якая становіцца яе выражэннем.

Што тычыцца агрэсіўнай канатацыі, то яна звычайная ў полі міфалогіі: грэчаскія багі, як вядома, таксама не засылалі сватоў да нявест, беручы тых, хто ім падабаўся, без іх згоды.

Агульны сэнс паралельных карагодных матываў – арніталагічнага і антрапалагічнага – абумоўлены іх дачыненнем да касмаганічнага міфа, вобразным выражэннем якога яны з’яўляюцца. Менавіта касмаганічныя структуры стварэння і аднаўлення свету паслужылі мадэллю для сакральнага шлюбу, а той, у сваю чаргу, стаў прыкладам для шлюбных стасункаў у свеце людзей. Па сутнасці, карагодныя дзеянні былі праекцыяй першаснай міфалагічнай падзеі, мелі сакральны сэнс і статус трансцэндэнтнай рэальнасці.

Відаць, вельмі рана рытуальны сэнс карагодаў быў забыты. Ад яго засталася толькі песенная форма, паралельная візуальнаму карагоднаму сюжэту.

Цалкам натуральным чынам у карагодных песнях з’явілася сямейная тэма. І зусім не таму, што ў карагодах, акрамя дзяўчат, удзельнічалі і малодкі. Першапачаткова сямейная тэма – вытворнае ад перыпетый міфалагічнага шлюбу, якія з цягам часу ўсё больш ахутваліся вобразнай абалонкай рэальнасці. З гэтай прычыны і ствараецца ў даследчыкаў памылковае меркаванне, быццам на з’яўленне ў карагодах тэмы сямейных стасункаў паўплывала само жыццё. На самай справе змест гэтых твораў вельмі далёкі ад рэальнасці, хоць і здаецца ёю.

Вылучаюцца песенныя карагоды, гульнявыя карагоды, танцавальныя карагоды.

Песенныя карагоды маюць нескладаны харэаграфічны малюнак і простыя рухі (звычайны крок, «пераменны», з рухам у бок). Малюнак карагода – кола, ланцужок, змейка, ручаёк, адвольны рух (напрыклад, гуртам упоперак вуліцы).

Гульнявыя карагоды пабудаваны на пэўным дзеянні з вылучэннем салістаў або груп. Песні маюць дыялагічную форму, сюжэтную інтрыгу, тэмп карагода больш хуткі з дакладным рытмам. Майстэрства салістаў выяўляецца ў імправізацыі падчас выканання ролі з выкарыстаннем элементаў драматычнага мастацтва (пантаміма, міміка) і харэаграфічнага (вярчэнне, прытупы, падскокі, воплескі і г. д.) Яскравы прыклад – карагод «Перапёлачка», калі жанчына ў крузе паказвае мімікай і жэстамі, што баліць у «перапёлачкі».

Танцавальныя карагоды бываюць павольныя і хуткія з даволі складаным харэаграфічным малюнкам. Ён уяўляе сабой камбінацыю розных фігур («спіраль», «вароты», «матылёк» і інш.). Дэкаратыўныя запляценні рук карагодніц – яшчэ адна прыкмета гэтых карагодаў. Песні даволі простыя, галоўная іх мэта – задаць карагоду рытм.

Некаторыя даследчыкі ўлічваюць сувязь з абрадам або яе адсутнасць. Вялікую групу складаюць каляндарныя карагоды: зімовыя калядныя, веснавыя масленічныя, велікодныя, «страла», юраўскія, траецкія, куставыя, русальныя, летнія купальскія і жніўныя. Значна меншая група вясельных карагодаў. Імі аздабляецца вынас караваю, абход з ім хаты, танец маладых, у карагод ператвараецца выхад з-за стала і інш. Яшчэ менш хрэсьбінных карагодаў.

Пазаабрадавыя карагоды або канцэнтруюцца ў межах каляндарнага свята, або не маюць дакладнай каляндарнай прымеркаванасці. Падобныя карагоды можна ахарактарызаваць наступным чынам: «карагод вясной, а больш у каляды», «вясной карагод розачка», «карагод у хаце зімой», «у піліпаўку», «калі хочаш».

Ёсць некалькі змястоўных прыкмет, якія належаць карагодным песням. Іх наяўнасць у запісаным творы – падстава для больш дэталёвай размовы з інфармантам наконт часу яго выканання, магчымай сувязі з абрадам, функцыянальнасці.

1. Вобразны паралелізм арніталагічнага тыпу.

Абедзве паралелі развіты да памераў страфы. Змест першай – пошукі, выбар, захоп птушкай сабе пары, змест другой – пошукі, выбар, захоп хлопцам дзяўчыны ў карагодзе або пошукі і выбар дзяўчынай хлопца.

Вобразны паралелізм – кампазіцыйны прыём часткі любоўна-шлюбных карагодных песень каляндарнага і вясельнага цыклаў. Часам яны маюць пэўныя прыпевы – індыкатары, якія не дазволяць памыліцца адносна каляндарна-святочнай прымеркаванасці твораў:

Ляцеў каршунішча,

Каляда!

Цераз папялішча,

Каляда!

Відзеў курак стаду,

Каляда!

А ён жа лятаіць,

Каляда!

Курак выбіраіць,

Каляда!..

А ў новых сенях,

Каляда!

Там карагод дзевак,

Каляда!

А ў тым карагодзе,

Каляда!

Там Васілька ходзіць,

Каляда!

Дзевак выбіраець,

Каляда!..

Гульнявыя песні-карагоды з выбарам пары былі сродкам грамадскай легалізацыі заляцанняў моладзі, давалі магчымасць выказаць прыхільнасць да хлопца ці дзяўчыны. Іх старажытная функцыя – абрадавая, а сам карагод быў формай абраднасці. Рытуальны сэнс абраду – шматразовае ўзнаўленне сакральнага шлюбу боскіх асоб (генетычна – татэмаў) у выглядзе птушак, які меў прадуцыравальнае значэнне.

Такім чынам, птушкі ў карагодных песнях – іпастасі бостваў, а хлопцы і дзяўчаты – іх рытуальныя дублёры.

2. Адначленны паралелізм арніталагічнага тыпу з нулявой другой часткай і наяўнасцю прыпеву. Напрыклад:

Ляцелі дзве пцічкі,

Ростам невялічкі.

Тут лета, тут зіма,

Пцічка весела была.

Ляцелі, ляцелі,

Селі, пасядзелі

Тут лета, тут зіма,

Пцічка весела была.

Сталі расставацца,

Крэпка цалавацца.

Тут лета, тут зіма,

Пцічка весела была.

3. Тэма боскага шлюбавання, прама прадстаўленая, галоўным чынам, у юраўскіх карагодах і больш завуаліравана ў купальскіх. Напрыклад, у юраўскім карагодзе гаворыцца пра палкае імкненне «Юры барадатага» да Ружы, прычым яна апісваецца як кветка (кожны радок паўтараецца, што звычайна пры выкананні карагоднай песні):

– Юра барадаты,

Стары, не жанаты,

Юра, ажаніся.

– Матка, дзевак нету,

Толькі адна ружа,

І тая ў агародзе.

Садам абсаджана,

Тынам абтынена,

Жытам абсеяна.

Я сад парублю,

Я й тын паламлю,

Жыта на хлеб сажну,

Ружу к сабе вазьму.

Збіральнікі Л. М. Салавей і П. І. Каруза далі наступнае тлумачэнне: «Спяваюць дзяўчаты, якія ходзяць кругам, пабраўшыся за рукі. «Ружа» – у сярэдзіне круга. «Юра» – за кругам. Пры словах «Я сад парубаю» «Юра» кідаецца на круг, каб ухапіць «Ружу». Дзяўчаты не пускаюць. Калі «Ружа» схоплена, гульба пачынаецца ўжо з рознымі салістамі». Без гэтых заўваг функцыя песні, запісанай у в. Груздава Пастаўскага раёна, засталася б зацемненай.

4. Тэма карагоднага навучання працэсу гаспадарчай працы, прычым настаўнікі – птушка (мужчынская іпастась бажаства) або маці (генетычна – міфалагічная маці, жонка бога). Напрыклад, «Соловэйко-горобэйко» паказвае карагодніцам, як сеюць, полюць, здымаюць мак, «маці” вучыць дачку «на лён землю пахаці», даглядаць і парадкаваць лён.

Аграрная тэма можа натуральным чынам пераходзіць у любоўна-шлюбную.

5. Згадванне пацалункаў або пабуджэнне да іх. Звычайна ў падобнага тыпу карагодах хлопец бегае за дзяўчынай, імкнецца дагнаць яе, тая вырываецца, збягае, не адразу дазваляе сябе пацалаваць. Пацалунак – знак прыналежнасці дзяўчыны хлопцу, пра што гаворыцца ў песні з нулявой другой часткай:

Што за садам, за садом, за садом

Расла трава шаўкова, шаўкова.

Па той траве пава йшла, пава йшла,

А за ёю паў ляцеў, паў ляцеў,

Крычыць: «Пава ты мая, ты мая!”

– Не, яшчэ я не твая, не твая,

Цалуй мяне тры разы, тры разы –

Тады буду я твая, я твая.

Будзем памятаць, што генетычна ўсе гэтыя песенныя «зладзеі і «захопнікі» – былыя абрадавыя двайнікі бога. Яны зліваліся з ім не толькі ў карагодзе. Пазней, калі ва ўсходніх славян з’явіліся паўнацэнныя вясельныя абрады, жаніх і нявеста паўтаралі прэцэдэнтную сакральную падзею, важную для зямной урадлівасці, – боскі шлюб, прычым тут значна пашыраецца кола іпастасей бостваў: ужо не толькі арніталагічныя, але і касмалагічныя (сонца і месяц), жывёльныя (бабёр і куна), разнастайныя раслінныя пары з’яўляюцца ў вясельных песнях і становяцца сімваламі маладога і маладой.

6. Сэнсавае супастаўленне некалькіх асоб з выдзяленнем апошнягя, звычайна мілага. Напрыклад, дзяўчына адмаўляе ў перавозе цераз рэчку ўсім родным і робіць выключэнне толькі для міленькага; турак прымае выкуп за дзяўчыну-паланянку ад усіх, але адпускае яе толькі за выкуп, прысланы мілым; ніхто з родных не здольны вярнуць дзяўчыну з ігрышча, гэта ўдаецца зноў жа толькі міламу; бацька хоча аддаць дачку за старога, малога, але яна згаджаецца толькі на роўню.

7. Сямейна-бытавая тэма вырашаецца ў карагодных песнях праз умоўныя, далёкія ад рэальнасці сітуацыі. У адрозненне ад сапраўдных пазаабрадавых сямейных песень, якія характарызуюцца глыбокім драматызмам стасункаў персанажаў, карагодныя песні вызначаюцца нейкім палегчаным канфліктам, які да таго ж падаецца ў гумарыстычнай афарбоўцы. Часам песні маюць тыпова карагодную прыкмету – прыпеў. Напрыклад:

А хто кажа, што мой муж добры,

Кабы таму такі век доўгі,

Калінка-малінка мая,

У саду ягада-малінка мая.

І далей апавядаецца пра клопаты жонкі і вар’яцкую рэакцыю мужа: яна яму яешню, кашкі з маслам, на тарэлку пірог, кашулечку мые, пасцель сцеле, добрае слова, а ён – чапялой па баку, па насу, палонікам, кулаком у шыю, галавою аб сцяну, кулаком знова.

Нагнятанне жудасных дэталей мела на мэце калектыўна «занатаваць» іх у карагодзе і тым самым магічным шляхам знішчыць з жыцця. Як кажуць, нічога асабістага, проста калектыўная замова на шчасце метадам ад процілеглага.

ДА РАЗДЗЕЛА « Сфера сямейна-абрадавай паэзіі»