Гетерозис

Гетерозис туралы ұғым. Жануарлар мен өсімдіктер селекциясында гибридтік буданды қуаттылық құбылысы немесе гетерозис а йрықша орын алады, ол мынадайлардан тұрады:

Жануарлар тұқымдары мен өсімдіктер сорттарының алуан түрлерін, нәсілдерін, сондай-ақ инбредті линияларды шағылыстыру кезінде, Ғ₁ будандары бастапқы ата-ана организмдерден өсу энергиясы, қоректік заттарды жақсы пайдалануы, әр түрлі ауруларға төзімділігі және т.б. жөнінен көбіне асып түседі. Ғ будандарын өзара шағылыстыру бұл нәтиженің келесі ұрпақтарда тоқталуына әкеледі.

Дарвиннің пікірі бойынша, гетерозис – түрлер эволюциясында шағылысудың биологиялық пайдалы себептердің бірі болып табылады. Айқас ұрықтану табиғи сұрыптаумен сақталып отырады, өйткені айқас ұрықтану гибридтік қуаттылықты қолдаудың механизі болып табылады.

Линия аралық будандарды алу. Осы ғасырымыздың басында жүгеріде инбредті линиялардың арасындағы шағылысуды зерттеу жүйелі түрде жүргізіле бастады. Бұл жағдайда кейбір линияларды шағылыстырудан бастапқы линиялар мен сорттарға қарағанда өте өнімді будан өсімдіктер алынатын ғалым Г.Шелл дәлелдеді. Өсімдіктер өздігінен тозаңданғанда инбредті линиялардың төмен өнім беретіндігін, Ғ₁-де өнімінің едәуір артатындығын және оның Ғ₂-де төмендеуін көрсететін деректер келтірілген.

Қазір буданды тұқым себу жүгері өндірудегі негізгі тәсілдердің біріне айналды. Буданды тұқым алу үшін әуелі 5-7 жыл бойына сол ауданның климатының талаптарына сай келетін таңдаулы сорттардың көптеген инбредті линиялары жасалады. Линиялардың көпшілік бөлігі (99%-ке жуығы) әр түрлі жағымсыз қасиеттеріне қарай бракқа шығарылады.

Инбредті линияларды жасау – гетерозисті формалар алу үшін жұмыстың маңызды кезеңі. Линиялар ішіндегі особьтар да ұқсас генотитер болады. Және іс жүзіндегі гомозиготалы болып табылады. Сондықтан мұндай линиялардың шағылысуы генотиптері бойынша бірдей гетерозиготалы будандар береді.

Көп мөлшерде инбредті линиряларды жасаған соң олардың арасында шағылыстыру жүргізуге кіріседі. Бірінші ұрпақтың линиялар аралық бкдандарын гетерозистің эффектісі бойынша бағалайды, жақсы көмбинациялар беретін линияларды сұрыптайды, одан соң олардан буданды тұқымдар өндіру үшін үлкен көлемде көбейтеді. Шағылысу кезінде жоғары тиімділікпен гетерозис беретін екі линияны табу үшін, бірнеше мыңдаған будандар комбинацияларын тексеру қажет.

Шағылысу кезінде ең үлкен тиімділікпен гетерозис беретін бастапқы линиялардан өндіріс мақсаттары үшін буданды тұқымдарды алу үшін аналық және аталық формаларды қатарластыра себеді. Олардың арасындағы тозаңдануы қамтамасыз ету үшін цитоплазмалық аталық стерильділікті пайдаланатын буданды тұқымдарды өндіру схемасы жасалған бұл аналық линиялар өсімдіктерінен шашақ бас гүлдерін жұлу қажетті болмағандықтан, енбек шығынын едәуір қысқартуға мүмкіндік береді. Жүгерінің қарапайым аралық будандарын осылай алады. Бұл әдіс айқас тозаңданатын әр түрлі өсімдіктер будандарының тұқым шаруашылығы үшін ортақ болады.

11-сурет. Цитоплазмалық аталық стерильділігін пайдалану арқылы жүгерінің қосарланған буданын алу схемасы

Қазіргі уақытта қосарланған линия аралық будандар кеңінен пайдалынылады. Оларды гетерозис көрсететін екі қарапайым буданды шағылыстыру жолымен алады. Неғұрлым өнімді қосарланған будандарды алу үшін қарапайым будандарды сұрыптау селекциясының маңызды кезеңі болып табылады. Әр түрлі сорттардан шығатын линияларды шағылыстыру жақсы нәтижелер береді. Мәселен, егер бір қарапайым будан АХВ екі сорттарының инбредті линияларын шағылыстырудан, ал басқасы СХД сорттарының линияларын шағылыстырудан алынса, қосарланған будан (АхВ)Х(СхД) бір сорт линияларынан шығарылған қарапайым будандарды шағылыстырудан алынған қосарланған гибридтен гөрі гетерозисті жиі береді: (АхА₁)Х(А₂ХА₃) немесе (В Х В₁)Х(В₂Х В₃). Жүгеріден будандарды алу туралы айтылғанның бәрі айқас тозаңданушы басқа өсімдіктерге де (пияз, қызылша, т.б.) қатысты болады. Әр түрлі өсімдіктердің линия аралық гибридтері бастапқы сорттардан өнімділігі бойынша 40-80%-ке артық өнім береді. Жануарлардан да гибридтерді осыған ұқсас жолмен алады. Қазіргі уақытта құс шаруашылығы мен шошқа шаруашылығында бір немесе әр түрлі тұқымдардан шығатын инбредті линияларды шағылыстыру кеңінен пайдаланылуда.

Инбредті линиялар әр уақытта сортпен салыстырғанда төмен көрсеткішке ие болатындықтан, линия аралық будан бастапқы линиялардан ғана емес, сондай-ақ сол линиялар шыққан сорттар мен тұқымдардан асып түскен жағдайда ғана гетерозис болуы туралы айтуға болады.

Гетерозистің көрінуі. Буданда гетерозистің көрінуі, сондай-ақ цитоплазманың қасиеттеріне байланысты, мұның нәтижесінде реципрокты шағылыстыру ір түрлі эффект береді. Мәселен, ♀жылқы Х ♂есекті шағылыстырудан гетерозисі жоғары ұзақ жасайтын, төзімді және күшті гибрид-қашыр алынады. Реципрокты комбинация гетерозисі мүлде жоқ қашыр (лошак) береді.

Буданды организм дмитын орта факторлары гетерозистің көрінуіне күшті әсер етеді. Гибридтердегі гетерозис бейімделгіш реакциялардың барынша үлкен нормасымен қамтамасыз етіледі деген болжамды тіпті Ч.Дарвин айтқан болатын. Соңғы жылдардағы зерттеулер Ғ₁гибридтерінде инбредті линиялармен салыстырғанда әр түрлі метаболиттер, өсу заттары, энзимдер және т.б. саны көп болатындығын көрсетті.

Гетерозистің мүмкін механизмдері. Қазір көптеген гендер бойынша гетерозиготалық күйде болудан, қолайлы доминантты гендердің өзара әректтесуінен, қосарланған доминанттылықтан тыс болудан деген сияқты гетерозистің пайда болуын түсіндіруге тырысатын бірнеше гипотезалар бар.

Бұрын айтылғандай, гомозиготалы инбредті линияларды шағылыстырғанда бірінші ұрпаұтың буд андары көптеген гендер бойынша гетерозиготалы блоады. Бұл жағдайда зиянды рецесивті мутантты аллельдердің әрекеті екі ата-ананың доминантты аллельдерімен басып тасталынады. Схемамен алғанда мүны былай түсінуге болады: бір инбредті линия гомозиготалы күйде бір геннің (ааВВ) рецессивті аллеліне, ал екіншісі басқа геннің (ААВВ) аллеліне ие болады. Бұл рецессивті аллельдердің әрқайсысы гомозиготалы күйде инбредті линияның тіршілік қабілетін төмендететіні белгілі бір кемшілікті айқындайды, ааВВ Х ААвв линияларын шағылыстырғанда будандарда екі геннің доминантты аллельдері бірігеді. Ғ₁будандары бұл жағдайда көрсетілген гендер бойынша тек гетерозисті ғана емес, сондай-ақ біркелкілікті көрсетеді. Ғ₂-де гетерозиготалы күйде екі доминантты гендері бар особьтар (АаВв) саны 1/16ғана болады, сондықтан особьтардың бәрі гетерозисті болмайды. Келесі ұрпақтарда гетерозиготалар саны кемиді, ал гомозиготалар саны артады. Осы себептердің нәтижесінде гетерозис келесі ұрпақтарда тоқталады. Алайда барлық линия аралық гетерозиготалы будандар гетерозисті көрсете бермейді, яғни гетерозиготалық әр уақытта гетерозиспен байланысты болмайды.

Екінші гипотеза мына фактіден шығады, доминантты аллельдер (жабайы типтің)рецессивті аллельдерге қарағанда көбінесе қолайлы әсер көрсетеді. Сондықтан будан комбинациясында доминантты аллельдердә біріктіру гетерозисті тезірек қамтамасыз етеді. Басқаша айтқанда, бұл гипотеза доминантты аллельдердің комплементті әрекеттесу тиімділігінің қарапайым қосындысы туралы түсініктен шығады. Бұл гипотезада біраз фактілерге қайшы келеді. Бұл гипотезаға сәйкес, инбридинг нәтижесінде доминантты гендердің гомозиготалы күйдегі жиынтығы бар гетерозисті формалардың пайда болуын күту қажет,алайда ол байқалмайды.

Үшінші гипотеза аллельдердің гетерозиготалы күйі гомозиготалардан (АА<Аа>аа) артық болады дегеннен шығады. Мұнда гетерозиготада аллельдердің жабайы және мутантты типінің үйлесуі доминантты гендердің әрекетін күшейтеді және осыған байланысты синтезі осы гендермен бақыланатын ерекше заттардың барынша жиналуына жағдай жасайды деп жорамалдауға болады. Гетерозисті осылайша түсіндіруді доминанттықтан тыс гипотеза деп атайды. Бұл аллель аралық комплементациямен байланысты болуы мүмкін.

В, А, С группиков гипотеза ұсынды, бұл гипотезаға сәйкес линияда инбридинг пен гомозиготизация нәтижесінде гомозиготалы мутантты аллельдердің зиянды әрекетіне кедергі жасайтын гендердің компенсаторлы комплексі жиналады. Әр түрлі инбредті линияларды шағылыстырғанда олардың әрқайсысы буданға осы комплексті енгізеді, ал зиянды мутациялар гетерозиготалы күйге ауысады, мұның нәтижесінде гетерозис байқалады.

Бақылау сұрақтары:

1. Гетерозис не құбылыс?
2. Ч.Дарвин гетерозис туралы не айтқан?
3. Алғашында қалай линия аралық будандар алынған?
4. Гетерозистің көрінуі қалай болады?
5. Гетерозисті түсіндіретін механизмдер?

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Инге-Вечтомов С.Г. Генетика с основами селекции, М,Высшая школа, 1989.
2. Лобашев М.Е., Ватти К.Е., Тихомирова М.М. Генетика с основами селекция. М, просвещение,1979.
3. Ватти К.Е., Тихомирова М.М. Руководства к практическим занятиям по генетике. М, просвещение,1979.1972
4. Лобашев М.Е. Генетика. Изд-во ЛГУ. Генетические 1969
5. Медведев Н.Н. Практические генетика. М, Наука,1966
6. Мұхамбетжанов К.Қ., Далабаев Б.А., Өтешова Г.А. Генетикадан практикалық сабақтар. Алматы. Ғылым 2004
7. Мұхамбетжанов К.Қ.Генетика. Алматы 2005ж.

30 Дәріс

Дәрістің тақырыбы: Тұқым қуалау

Жоспар:

1. Тұқым қуалау құбылысы туралы мәлімет

2. Тұқым қуалау коэффиценті

3. Селекция үшін тұқым қуалау коэффицентінің маңызы

Дәрістің мақсаты: Тұқым қуалау коэффицентін түсіну

Тұқым қуалау құбылысы туралы мәлімет

Тұқым қуалау деп популяциядағы зерттелетін белгінің өзгергіштігінің тұқым қуалай қамтамасыз етілуі, ал тұқым қуалау дәрежесі деп генотиптік гетерогенділікпен қамтамасыз етілетін белгінің фенотиптік алуан түрлілігінің үлесі түсініледі. Тұқым қуалау сөздің кең мағынасында – бұл генотиптік өзгергіштіктің фенотиптік өзгергіштікке қатынасы.

Тұқым қуалау коэффиценті

Бұл қатынасты арнаулы математикалық әдістермен анықтауға, яғни процентпен (1-ден 100%-ке дейін) немесе бірліктің үлесімен (0-ден 1,0-ге дейін) белгіленетін тұқым қуалау коэффицентімен (һ²) есептеуге болады.

һ²=100% бақыланатын барлық особьтардың сан алуандығы олардың генотиптерінің айырмашылығымен (генотиптік өзгергіштікпен) қамтамасыз етілгенін білдіреді. һ²=0%. Әр түрлі особьтар генотиптерінің толық ұқсастығы жағдайында фенотиптік сан алуандылықтың болуын, яғни модификациялық өзгергіштіктің бар екендігін көрсетеді.

Төменде ауыл шаруашылық жануарларының әр түрлі белгілерінің тұқым қуалау коэффицентінің (һ²) мәні келтірілген.

Кейбір белгілер үшін тұқым қуалау коэффицентінің өзгермелілігінің үлкендігі ең алдымен бұл белгілер бойынша популяциялардың табиғи айырмашылықтарының болуымен түсіндіріледі. Әр түрлә популяциялардың (тұқым, табын) тұқым қуалайтын гетерогенділігі мен гетерозиготалылығы оларды өсірудің бұрынғы тарихының нәтижесі болып табылады: инбридингті қолдану дәрежесі мен сипаты, популяция құрылымының қалыптасуы және линияларға дифференциациялануы, сұрыптау және басқа популяциялармен шағылыстыру сипаты.

5. Полимерияны мысалмен баянда

6. Трансгрессия ұғымына түсінік бер?

7. Полигибридтік будандастырудың жалпы формуласын жаз.(гаметалар типінің саны, Ғ₂-де түзілетін зиготалар тобының саны, фенотиптік және генотиптік кластардың саны үшін)

8. Аллель дегеніміз не?

9. Белгіні қанша ген анықтайтынын білуге болады ма?

1. Бір аллельдің екіншісінен қалай айырылады?

2. Қандай гендер аллельді деп аталады?

3. Көптік аллелизм дегеніміз не?

4. Қандай гендер аллельді емес деп аталады?

5. Аллельді емес гендердің қандай танымал түрі бар?

6. Генддердің комплементарлы әсер етуі дегеніміз не?

7. Эпистаздың қандай түрлерін білесің?

8. Гендердің кумулятивті эффектісі дегеніміз не?

9. Қандай белгілер моногенді деп аталады?

10. Қандай белгілер полигенді деп аталады?

Өзіндік жұмыстарды орындауға қажет әдістемелік нұсқаулар:

1. Тапсырмаларды талдау
2. Студенттердің аннотациялық жұмыстарын талқылау

Пайдалануға ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер /1-3;5-7/

Қосымша /3-6/

Тақырып 4. Жыныс генетикасы және жыныспен тіркескен белгілердің тұқым қуалауы.

Тапсырма.

1. Оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша әдебиеттен және интернеттен қосымша құралдарды қолдана отырып, 2.6.1. бөліміндегі 8,9,10 сәйкес тақырыптар бойынша 15-20парақ жазбаша жұмыс және реферат дайындау. (Жыныспен тіркескен белгілер тақырыбында презентациялық слайд дайындау)

СОӨЖ өткізу түрі – студенттердің жұмысын талқылау және ауызша сұрау

1. Тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз

1. Жынысты анықтау типтері
2. Жынысты анықтаудың хромосомалық теориясы
3. Жынысты анықтаудың баланстық теориясы
4. Жыныспен тіпкескен белгілердің тұқым қуалауы
5. Х және У хромосомалардың ерекшеліктері
6. Гендер мен хромосомалар арасындағы байланыс қалай ашылды?
7. Жынысты анықтаудың диагностикасының қандай әдісі бар?
8. Өсімдіктер жынысы арқылы айырылады ма?
9. Қандай жыныс гомо- және гетерогаметалы деп аталады?
10. Баланстық теория мағынасы не және авторы кім?
11. Геннің қандай күйін гемизигота деп атаймыз?
12. Х-хромосомамен тіркесіп белгілердің ерекшелігі?
13. Голандриялық тұқым қуалау заңдылығы?
14. Қандай белгілер жыныспен шектелген белгілер деп саналады?
15. Гибридологиялық анализде реципрокты будандастырудың мәні не?
16. Гинандроморфтор дегеніміз не, туындау механизмі?
17. Бисексуал және интерсекс дегеніміз не?
18. Гермафродиттер дегеніміз не, қалай туындайды?
19. Жынысты анықтаудың қандай әдістері бар?
20. Адамдағы қандай белгілер жыныспен тіркес тұқым қуалайды?
21. Гемофилия мен дальтонизм қалай тұқым қуалайды?
22. Жыныспен шектелген және жынысқа тәуелді белгілер қалай тұқым қуалайды?
23. Жыныстық хромосомалардың ажырамауы дегеніміз не?

Өзіндік жұмыстарды орындауға қажет әдістемелік нұсқаулар:

1. Әдістемелік нұсқауда көрсетілген тапсырмаларға сәйкес жұмыс жасау
2. Студенттердің баяндамаларын талқылау

Пайдалануға ұсынылатын әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер: /1-3; 5-6/ Қосымша /3-6/

Тақырып 5. Тұқымқуалаушылықтың хромосомалық теориясының негіздері. Кроссинговер.

Тапсырма:

1. Оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша әдебиеттен және интернеттен қосымша құралдарды қолдана отырып, 2.6.1. бөліміндегі сәйкес 11,12 тақырыптар бойынша 15-20 парақ жазбаша жұмыс және реферат дайындау.

(Т.Х.Морган, А.Стертевант, К.Бриджес, Г.Меллер, А.С.Серебровский, Н.П.Дубинин, Дж.Бидл, Э.Тейтум өмірбаянына, генетика саласындағы еңбектеріне тоқтала отырып, презентациялық слайд дайындау)

СОӨЖ өткізу түрі – ауызша сұрау, кітапханадан қосымша басылымдарды қарау, интернет көзіндегі ақпараттармен толықтыру

2. Тапсырма: Сұрақтарға жауап беріңіз

1. Т.Морганның хромосомалық тұқым қуалаушылық теориясы

2. Кроссинговер, цитологиялық дәлелдері

3. Интерференция және коинциденция. Тіркесу топтары

4. Гендердің хромосомада түзу сызық бойымен орналасуы

5. Хромосомалардың генетикалық картасы дегеніміз не?

6. Қандай белгілер тіркескен белгілер деп аталады, қалай тұқым қуалайды?

7. Крис-крос тұқым қуалауды түсіндір

1. Тұқым қуалаушылықтығ хромосомалық теориясының авторы кім, мағынасы не?

2. Тіркес тұқым қуалауды тәуелсіщ тұқым қуалаудан қалай айырыға болады?

3. Кроссинговер дегеніміз не?

4. Бөлінудің қандай фазасында кроссинговер жүреді?

5. Кроссинговер – ненің айқасуы болып табылады?

6. Гендер тіркесі дегеніміз не?

7. Про- және эукариоттарда гендер арақашықтығын қандай бірлікпен өлшейді?

8. Митоздық кроссинговер болуы мүмкін бе?

9. Эукариоттарда хромосоманың генетикалық картасын жасаудың қандай методикасы бар? (дрозофила мысалында)

10. Прокариоттарда хромосоманың генетикалық картасын жасаудың қандай методикасы бар? (E. Coli мысалында)

11. Адам хромосомасының генетикалық картасын қалай жасайды?

12. Қандай тәжірибелер белгілердің тіркес тұқым қуалауын ашуға себеп болды?

Өзіндік жұмыстарды орындауға қажет әдістемелік нұсқаулар:

1. Әдістемелік нұсқауда көрсетілген тапсырмаларға сәйкес жұмыс жасау

2. Студенттердің баяндамаларын талқылау

Пайдалануға ұсынылатын әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер: /1-3; 5-6/ Қосымша /3-6/

Тақырып 6. Плазмидтер. Эукариоттардағы плазмидтер маңызы

Тапсырма:

1. Оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша әдебиеттен және интернеттен қосымша құралдарды қолдана отырып, 2.6.1. бөліміндегі сәйкес тақырыптар бойынша 10-15 парақ жазбаша жұмыс және Плазмидтер тақырыбына ЭССЕ дайындау.

Тапсырма №2: Сұрақтарға жауап беріңіз

1. Плазмидтер дегеніміз не?
2. Неліктен плазмидтер вирустардың «арғы тегі» деп есептеледі?
3. Плазмидтердің вирустар мен транспозондардан айырмашылығы не?
4. Жасуша биологиясында плазмид ролі?
5. Вектор болып табылуы үшін, плазмиданың қандай қасиеттері болуы қажет?
6. Космидтер мен фазмидтер-бұл плазмидтық векторлар дегеніміз не?

1. Рестриктаза генді қолдануда қандай роль атқарады?

А) екі ұшымен плазмидтық ДНҚ-ға кіреді;

Б) ДНҚ молекуласының ұшына «айырша» түзеді;

В) Қос тізбекті ДНҚ молекуласын белгілі нуклеотидтік кезек бойынша кеседі;

Г) Бөтен генді негізгі ДНҚ-ға «тігеді»

Д) Генді амилификациялайды

2. Генді клондаудың қай этапында рекомбинаттық плазмида түзіледі?

А) Деполимеризация

Б) Лигирования

В) Трансформация

Г) Скрининг

Д) Амилификация

3. мРНҚ негізінен тек қажет генді ғана таситын процедура қалай аталады?

А) Деполимеризация

Б) Лигирования

В) Трансформация

Г) Скрининг

Д) Амилификация

Өзіндік жұмыстарды орындауға қажет әдістемелік нұсқаулар:

1. Тапсырмаларды талдау
2. Студенттердің аннотациялық жұмыстарын талқылау

Пайдалануға ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер /1-3;5-7/

Қосымша /3-6/

Тақырып 7. Мутациялық өзгергіштік. Генетикалық материалдың өзгергіштігі

Тапсыпма №1. Оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша әдебиеттен және интернеттен қосымша құралдарды қолдана отырып, 2.6.1. бөліміндегі сәйкес тақырыптар бойынша 10-15 парақ жазбаша жұмыс және Мутация тақырыбына Глоссарий дайындау.

Г.Де-Фриз өмірбаянына, еңбектеріне шолу жасау

• Тұқым қуалайтын өзгергіштіктің үш типі бар: комбинативтік, мутациялық және онтогенетикалық
• Гендердің генотипте бір-бірімен үйлесуі фенотипі жаңа ұрпақтарды тудырады
• Мутациялар: гендік, хромосомалық және геномдық болуы мүмкін

Тапсырма №3. Сұрақтарға жауап беріңіз

1. Мутация терминін кім және қашан ұсынды?
2. Комбинативтік өзгергіштік қалай пайда болады?
3. Мутациялық өзгергіштік дегеніміз не?
4. Комбинативтік және мутациялық өзгергіштіктердің қандай ұқсастығы және айырмашылығы бар?
5. Комбинативтік өзгергіштіктің эволюция үшін қандай маңызы бар?
6. Хромосомалық мутациялардың түрлерін атаңдар?
7. Полиплоидия ъжәне гетероплоидия (анеуплоидия) дегеніміз не? Олар қалай түзіледі?
8. Гетероплоидия құбылысы адамда қандай аурулар туғызады?
9. Тұқым қуалау өзгергіштігінің гомологтік қатарлар заңының мәні неде?
10. Тұқым қуалайтын және тұқым қуаламайтын өзгергіштіктер туралы түсінік (мутациялық және модификациялық өзгергіштіктер)
11. Мутация теориясының қысқаша даму тарихы
12. Тұқым қуалайтын өзгергіштік және олардың түрлері: комбинативтік, хромосомдық, гендік және геномдық
13. Комбинативтік өзгергіштік, оның пайда болуының жолдары, эволюция мен селекциядағы рөлі
14. Хромосомдық өзгерістер. Хромосом ішілік және хромосом аралық қайта құрулар: дефишенсия, делеция, дупликация, инверсия, транслокация және олардың пайда болуының механизмдері
15. Гендік мутациялардың классификациясы. Тура және кері мутациялар, генеративтік және соматикалық мутациялар, бейімді және бейтарап мутациялар, летальді және жартылай летальді, ядролық және ядролық емес, табиғи және жасанды
16. Гендік мутациялардың пайда болуының молекулалық табиғатының жалпы сипаттамасы: негіздерді ауыстыру, негіздердің түсіп қалуы немесе қосарлануы, нонсенсс, миссенс мутациялар
17. Гендік мутация негізінде не жатыр?
18. Гендік мутацияны қалай анықтауға болады?
19. Геомдық мутация деп нені атаймыз?
20. Репарация дегеніміз не, механизмдері қандай?
21. Қандай факторлар мутагенді деп аталады?

1. Мутагендік факторлар классификацияланады?

Өзіндік жұмыстарды орындауға қажет әдістемелік нұсқаулар:

1.Тапсырмаларды талдау

2.Студенттердің аннотациялық жұмыстарын талқылау

Пайдалануға ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер /1-3;5-7/

Қосымша /3-6/

Тақырып 8. Хромосомалық геномдық мутациялар

Тапсырма№1. Оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша әдебиеттен және интернеттен қосымша құралдарды қолдана отырып, 2.6.1. бөліміндегі сәйкес 15,16,17 тақырыптар бойынша 10-15 парақ жазбаша жұмыс дайындау.

Хромосомалық мутация тақырыбына презентациялық жұмыс қорғау

Тапсырма №3. Сұрақтарға жауап беріңіз

1. Хромосомалық абберацияны анықтау үшін, митоздың қандай зерттеу керек?
2. Геномдық мутацияны анықтау үшін, митоздың қандай фазасын зерттеу керек?
3. Митоздың анафасында не көпірлер түзіледі?
4. Гендік мутация кезінде митоздың бұзылуы мүмкін бе?
5. Қандай генетикалық зерттеулерде митоздың метафазалық әдісін қолданады?
6. Қандай генетикалық зерттеулерде митоздың әдісін ана-гелофаздық әдіс қолданады?
7. Мейоздық бөліну кезінде қандай ерекшеліктер бар?
8. Гомозиготалық инверсия мейоз жүруіне әсер ете ме?
9. Парацентрлік инверсия бойынша гетерозиготалық мейоз жүруіне әсер ете ме?
10. Өміршеңдік пен өнімділікке: гомозиготалы делеция, гетерозиготалы делецияның ықпалы бар ма?
11. Өміршеңдік пен өнімділікке: гомозиготалы инверсия, гетерозиготалы инверсияның ықпалы бар ма?
12. Автоподиплоидтардың мейозында қандай ерекшеліктер бар?
13. Гендік мутация кезінде мейоздың бұзылуы мүмкін бе?

Өзіндік жұмыстарды орындауға қажет әдістемелік нұсқаулар:

1.Тапсырмаларды талдау

2.Студенттердің аннотациялық жұмыстарын талқылау

Пайдалануға ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер /1-3;5-7/

Қосымша /3-6/

Тақырып 9. Модификациялық өзгергіштік

Тапсырма№1. Оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша әдебиеттен және интернеттен қосымша құралдарды қолдана отырып, 2.6.1. бөліміндегі сәйкес 13,14,19,20 тақырыптар бойынша 10-15 парақ жазбаша жұмыс және осы тақырып бойынша аннотациялық жұмыс дайындау.

• Н.И.Вавилов, С.С.Четвериков, Ю.А.Филипченко, Г.Д.Карпаченко өмірі мен негізгі еңбектеріне тоқталу

Тапсырма №3. Сұрақтарға жауап беріңіз:

1. Табиғатта өзгергіштіктің қандай түрлері бар?
2. Модификациялық өзгергіштіктің мутациялық өзгергіштіктен айырмашылығы не?
3. Норма реакциясы дегеніміз не?
4. Норма реакция немен анықталады?
5. Дәлелдеңіз, модификация тұқым қуаламайды, норма реакция тұқым қуаламайтынын.
6. Модификациялық өзгергіштікті қандай әдіспен зерттейді?
7. Модификациялық өзгергіштіктің табиғатта және практикадағы маңызы?

Өзіндік жұмыстарды орындауға қажет әдістемелік нұсқаулар:

1.Тапсырмаларды талдау

2.Студенттердің аннотациялық жұмыстарын талқылау

Пайдалануға ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер /1-3;5-7/

Қосымша /3-6/

Тақырып 10. Тұқым қуалаушылықтың молекулалық негіздері. Гендердің құрылысы және функциясы

Тапсырма:

1. Оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша әдебиеттен және интернеттен қосымша құралдарды қолдана отырып, 2.6.1. бөліміндегі сәйкес 38,39,40,41 тақырыптар бойынша 10-20 парақ жазбаша жұмыс және реферат дайындау. (Дж. Уотсон, Ф.Крик, Н.К.Кольцов, Ф.Г. Добржанский, Н.П.Дубинин, генетик ғалымдардың өмірбаяны, осы саладағы ашқан еңбектері саласында баяндама дайындау)

СОӨЖ өткізу түрі – ауызша сұрау

Презентациялық жұмыстарды қорғау «Гендер құрылымы», «Нуклеин қышқылдарының құрылымы» тақырыптарында

Тапсырма-2: ДНҚ және РНҚ молекуласының құрылысын, айырмашылықтарын еске түсіріңдер:

Тапсырма-3: Сұрақтарға жауап беріңіз:

1. Тұқым қуалаушылықтың молекулалық негіздері
2. Нуклеин қышқылдарының генетикалық рөлі
3. ДНҚ және РНҚ-ның құрылымы мен құрылысы. Уотсон-Крик моделі
4. ДНҚ молекуласының химиялық құрылысы қандай?
5. РНҚ молекуласының химиялық құрылысы қандай?
6. Репликация, Транскрипция, Трансляция ұғымдарына анықтама бер
7. Хромосомалар құрылысы және функциясы
8. Генетикалық кодтың қандай қасиеттерін білесің?
9. Жасушадағы ДНҚ молекуласының репликация кезінде «затравка» болып не табылады?
10. Чарграфф заңдылығын айтыңдар
11. Клетка циклінің қай фазасында репликация жүреді?
12. Қандай объектте РНҚ генетикалық материалдың рөлін атқарады?
13. Транскрипцияның қандай стадияларын білесің?
14. Клетка циклінің қай фазасында репарация ферменттері ең активті болып келеді?
15. Гендердің интрон-экзонды ұйымдасуын қалай түсінеміз?
16. Процессинг және сплайсинг қалай жүреді?

Өзіндік жұмыстарды орындауға қажет әдістемелік нұсқаулар:

1.Тапсырмаларды талдау

2.Студенттердің рефераттарын, презентациялық жұмыстарын талқылау

Пайдалануға ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер /1,2,3,9,10/

Қосымша /3,4,5,6,7/

Тапсырма 11. Онтогенез – даму программасының іске асырылуы