Прадмова........................................................................................... | ||
Уводзiны............................................................................................. | ||
I | ДакументальныЯ крынIцы................................................ | |
1. | Заканадаўчыя дакументы................................................................. | |
1.1 | Агульная характарыстыка............................................................... | |
1.2. | Матэрыялы заканадаўства зямель Русi IX-XIII ст..................... | |
1.3. | Заканадаўства Вялiкага княства Лiтоўскага.................................. | |
1.3.1. | Агульная характарыстыка................................................................. | |
1.3.2. | Прывiлеi, iх класiфiкацыя, роля прывiлеяў у працэсе афармлення саслоўных правоў магнатаў i шляхты.............................................. | |
1.3.3. | "Судзебнiк" Казiмiра IV, яго месца ў сiстэме развiцця заканадаўства Вялiкага княства Лiтоўскага................................... | |
1.3.4. | Статуты (1529, 1566, 1588) як гiстарычная крынiца................... | |
1.3.5. | Пастановы (канстытуцыi) сеймаў Вялiкага княства Лiтоўскага i Рэчы Паспалiтай.............................................................................. | |
1.4. | Заканадаўства Расiйскай iмперыi (канец XVIII ст. - пачатак XX ст.)..................................................................................................... | |
1.4.1. | Агульная характарыстыка................................................................ | 25 |
1.4.2. | Тыпы i вiды заканадаўчых дакументаў канца XVIII - пачатку XX стст.................................................................................................... | 27 |
1.4.3. | Публiкацыi дакументау заканадауства Расiйскай iмперыi.............. | 28 |
1.5. | Заканадаўчыя дакументы навейшага часу........................................ | |
1.5.1. | Агульная характарыстыка................................................................ | |
1.5.2. | Асноўныя вiды заканадаўчых дакументаў навейшага часу. Дэкрэты.............................................................................................. | |
1.5.3. | Методыка аналiзу дакументаў заканадаўства................................ | |
2. | Актавыя матэрыялы................................................................ | |
2.1. | Агульная характарыстыка............................................................... | |
2.2. | Вiды актаў.......................................................................................... | |
2.3. | Актавы фармуляр.............................................................................. | |
2.4. | Этапы развiцця актавых матэрыялаў.............................................. | |
2.4.1. | Актавыя матэрыялы Х-ХІІІ стст. ("рускiя" акты)....................... | 41 |
2.4.2. | Актавыя матэрыялы перыяду ВКЛ (сяр.ХІІІ-XVIII ст.)................. | 42 |
2.4.3. | Методыка аналiзу актавага матэрыялу.......................................... | 45 |
3. | Матэрыялы справаводства............................................................... | |
3.1. | Агульная характарыстыка............................................................... | |
3.2. | Матэрыялы справаводства перыяду Вялікага княства Літоўскага (XIV-XVIII стст.). “Лiтоўская метрыка”..................................... | |
3.2.1. | Агульная характарыстыка................................................................ | 47 |
3.2.2. | Канцылярыя ВКЛ i яе “кнiгi”. Першапачатковы i сучасны склад кнiг...................................................................................................... | 48 |
3.2.3. | Асноўныя этапы навуковага асваення i вывучэння Лiтоўскай Метрыкi. Гiсторыя фонда “Лiтоўская метрыка” (ЦДАСА РФ, № 389)................................................................................................. | 53 |
3.2.4. | Віды дакументавання......................................................................... | 54 |
3.2.5. | Сеймавыя матэрыялы XVI-XVII стст................................................ | 55 |
3.2.6. | Мытныя кнігі як крыніца для вывучэння сацыяльна-эканамічнай гісторыі Беларусі XIV-XVIII стст...................................................... | 55 |
3.3. | Дакументы справаводства перыяду Расійскай імперыі................... | |
3.3.1 | Агульная характарыстыка................................................................ | 56 |
3.3.2. | Справаздачы губернатараў як крыніца па гісторыі Беларусі........... | 58 |
3.4. | Дакументы справаводства савецкага часу....................................... | |
3.4.1. | Агульная характарыстыка................................................................ | 60 |
3.4.2. | Класіфікацыя...................................................................................... | 60 |
4. | Эканоміка-геаграфічныя, гаспадарчыя і статыстычныя апісанні. Статыстычныя матэрыялы............................................................... | |
4.1. | Агульная характарыстыка і этапы развіцця статыстычных матэрыялаў......................................................................................... | |
4.2. | Перадвесне статыстыкі. Гаспадарчыя апісанні і дакументы фіскальнага ўліку насельніцтва XVI-XVIII стст............................. | |
4.3. | Эканоміка-геаграфічныя і гаспадарчыя апісанні, матэрыялы фіскальнага ўліку канца XVIII - першай паловы ХІХ стст.............. | |
4.3.1. | Матэрыялы Генеральнага межавання і ваенна-тапаграфічныя апісанні канца XVIII – 60-х гг. ХІХ стст........................................... | 69 |
4.3.2. | Інвентары памешчыцкіх маёнткаў першай паловы ХІХ ст.............. | 73 |
4.3.3. | Матэрыялы рэвізій як гістарычная крыніца па гісторыі Беларусі.... | 74 |
4.4. | Статыстычныя крыніцы другой паловы ХІХ -- пачатку ХХ стст. | |
4.4.1. | Статыстычныя ўстановы Расійскай імперыі, іх функцыі і структура.......................................................................................... | 75 |
4.4.2. | Дэмаграфiчная статыстыка............................................................. | 76 |
4.4.3. | Статыстыка сельскай гаспадаркі..................................................... | 80 |
4.4.4. | Прамысловая статыстыка............................................................... | 82 |
4.5. | Статыстычныя крыніцы навейшага часу........................................ | |
4.5.1. | Арганізацыя статыстычнага ўліку................................................... | 85 |
4.5.2. | Дэмаграфічная статыстыка............................................................. | 86 |
4.5.3. | Статыстыка сельскай гаспадаркі.................................................... | 89 |
4.5.4. | Статыстыка прамысловасці............................................................. | 92 |
II. | Апавядальныя крыніцы............................................... | |
1. | Летапісы і хронікі.............................................................................. | |
1.1. | Агульная характарыстыка............................................................... | |
1.2. | Этапы летапiсання на Беларусi........................................................ | |
1.3. | “Аповесць мiнулых гадоў” як гiстарычная крынiца.......................... | |
1.4. | Узнiкненне мясцовых летапiсных цэнтраў. Полацкi летапiс.......... | |
1.5. | Лацiнамоўныя хронiкi XII-XIII стст. як крынiцы па гiсторыi Беларусi.............................................................................................. | |
1.6. | Сагi як гiстарычная крынiца.............................................................. | |
1.7. | Беларускае летапiсанне XV-XVI стст............................................. | |
1.7.1. | Агульная характарыстыка. Класiфiкацыя....................................... | 99 |
1.7.2. | Першы беларуска-літоўскі звод (“Летапiсец вялiкiх князеў лiтоўскiх”), гiсторыя яго стварэння, крынiцы i склад..................... | 100 |
1.7.3. | Другі беларуска-лiтоўскi звод............................................................ | 101 |
1.7.4. | Трэці беларуска-літоўскі звод (“Хронiка Быхаўца”). Методыка аналiзу легендарных частак летапiсаў.............................................. | 102 |
1.8. | Асаблiвасцi летапiсання XVII-XVIII стст. на Беларусi.................. | |
2. | Мемуарная лiтаратура....................................................................... | |
2.1. | Агульная характарыстыка............................................................... | |
2.2. | Этапы развіцця мемуарнай літаратуры на Беларусi........................ | |
2.3. | Гісторыка-мемуарная літаратура другой паловы XVI-XVIІI стст. як крыніца па гісторыі Беларусі............................................. | |
2.4. | Мемуарная лiтаратура XVIII ст...................................................... | |
2.5. | Літаратура падарожжаў як гістарычная крыніца. Запіскі замежных дыпламатаў і падарожнікаў аб Беларусі XVI-XVIII стст.................................................................................................... | |
Мемуарная літаратура ХІХ – пачатку ХХ стст........................... | ||
2.6. | Мемуарная літаратура навейшага часу........................................... | |
3. | Літаратурныя і публіцыстычныя творы як гістарычныя крыніцы............................................................................................... | |
3.1. | Агіяграфічныя крыніцы...................................................................... | |
3.2. | Лiтаратурныя i пуюлiцыстычныя творы XI-XII стст.................... | |
3.3. | Публiцыстычныя творы XIV-XVIII cтст........................................ | |
3.4. | Публiцыстычныя творы XIX-XX cтст............................................. | |
3.5. | Эпiсталярныя крынiцы...................................................................... | |
ДАДАТАК......................................................................................... | ||
Праграма курса “Крынiцазнаўства гiсторыi Беларусi”.................. | ||
Лiтаратура......................................................................................... | ||
Публiкацыi крынiц............................................................................ |
[1] Тып аб'ядноўвае крыніцы, якія адрозніваюцца спосабам кадзіроўкі інфармацыі і яе захоўвання.
|
|
|
|
|
|
[2] Выведзеныя з дапамогай чалавека пароды жывёл i iнш.
[3] Ад лац. conventionalis — умоўны.
[4] Так, напрыклад, кіна і фотаматэрыялы непары?на звязаны з анатаваннем (картачкі прадметна-тэматычнага каталога, архіуныя і студыйныя мантажныя лісты). У азначаным выпадку спалучаюцца выяуленчая і пісьмовая формы, але аб’ект адлюстравання адзіны.
|
|
[5] Від — гістарычна склаўшыся комплекс пісьмовых крыніц, для якіх характэрна падабенства прыкметы іх структуры і зместу.
[6] Аб’ект – гэта тое, на што накіравана пазнавальная дзейнасць чалавека, а прадмет — канкрэтныя бакі, якасці і адносіны аб’ектаў, якія даследуюцца з пэўнай мэтай у пэўных абставінах і ўмовах.
[7] Па трапнаму вызначэнню Л.С.Клейна гэта рэшткі культуры мінулага, аддаленага ад нашага жыцця не толькі значным інтэрвалам часу (гэта не галоўнае), але і разрывам традыцыі, такім разрывам, які ўскладняе разуменне рэшткаў.
[8] Да першасных адносяць: неперыядычныя публікацыі крыніц, перыядычныя, выданні крыніц, што працягваюцца (напр., "Полное собрание русских летописей"); да другіх – інфармацыйныя выданні (рэфератыўныя і інш.), даведачная літаратура (энцыклапедыі, слоўнікі), бібліяграфічныя дапаможнікі.
[9] Археаграфія – спецыяльная гістарычная дысцыпліна, якая распрацоўвае методыку пошуку і збору пісьмовых помнікаў (палявая археаграфія), навуковага ўліку і апісання рукапісаў і рукапісных кніг (камеральная археаграфія), прынцыпы выдання гістарычных крыніц (эдыцыйная, або выдавецкая археаграфія).
[10] Гл.дадатак.
[11] Спосаб напісання, нягледзячы на блізкасць моў у перыяд XIV-XVIII ст. істотна адрозніваўся. Гл.: Куль-Сяльверстава С.Я. Беларуская палеаграфія: навуч.дапам. Гродна, 1996; Тихомиров М.Н. Муравьев А.В. Русская палеография. М., 1982.
[12] Гл.: Мова беларускай пісьменнасці XIV-XVIII ст.ст. Мн., 1988
[13] Механічнае злучэнне эпізодаў з розных месцаў называюць кантамінацыяй, а цалкам заснаваны на чужым матэрыяле тэкст кампіляцыяй.
[14] Герменеўтыка – мастацтва і тэорыя вытлумачэння, якая мае на мэце вызначыць сэнс, зыходзячы з яго аб'ектыўных (значэнне слоў і іх гістарычна абумоўленыя варыяцыі) і суб'ектыўных (намеры аўтараў) падстаў. Мяркуюць, што паходжанне гэтага слова звязана з імем бога Гермеса, весніка багоў, якому прыпісвалася таксама вынаходжанне мовы і пісьменства.
[15] Урэшце абараняцца перад судом і даказваць сваю невінаватасць абвінавачаны павінен быў сам. Але калі ён не мог здзяйсняць абарону самастойна, то даручаў гэта свайму верніку ці пракуратару. Калі першы – проста давераная асоба абвінавачанага, то другі – прафесійны юрыст-павераны ў Вялікім княстве Літоўскім, які займаўся адвакацкай практыкай (шляхціч).
[16] Статут Вялiкага княства Лiтоўскага 1588: Тэксты, Даведнiк, каментарыi. Мн., 1989.
[17] Гл.раздзел "Матэрыялы справаводства".
[18] АЗР. Т.1. Спб,1846. N 166. С.191.
[19] АЗР. Т.1. Спб., 1846. С.21.
[20] АЗР. Т.1. N 43. С.57,58; N 82. С. 103.
[21] Амаль усе яны змешчаны ў зборнiку дакументаў "Полоцкие грамоты XIII- начала XVI вв." у 4-х частках. М., 1977 - 1980.
[22] Ітынерарый – дзеннік падарожжаў.
1 Даніны – спецыфічная назва падараванняў (“пажалаванняў”) вялікага князя.
1 Гл.: Галенчанка К.Я. Неизвестный реестр метрики Великого княжества Литовского в собрании П.П.Дубровского // Книга в Белоруссии: Книговедение, источники, библиография (сб. статей). Мн., 1981.
[23] Кампаратыўнае вывучэнне мытных кніг гл.: Каун С.Б. Мытные и таможенные книги ВКЛ и России XVI-XVIII вв. (результаты сравнительного анализа)./ Гістар.крыніцы: праблемы класіфікацыі, вывучэння і выкладання. М-лы да Міжнарод. нав.-прак. канф. Мн., 1998.
[24] Азначаныя дакументы разглядаюцца ў наступным раздзеле.
[25] Кожны дакумент мае асобныя элементы, што носяць назву "рэквізітаў": аўтар, адрасат, подпіс, дата і г.д. Сукупнасць рэквізітаў, размяшчаных пэўным чынам у дакуменце, складае яго фармуляр".
[26] Падрабязны агляд гэтых груп гл.: Селунская Н.Б., Бородкин Л.И., Григорьева Ю.Г., Петров А.Н., Становление российского парламентаризма начала ХХ века. М., 1996. С.127-132.
[27] Гл.: Дятлова Н.П. Отчеты губернаторов как исторический источник // Проблемы архивоведения и источниковедения. Л., 1964.
[28] Нагадаем, што фармуляр дакумента – гэта паслядоўнасць яго структурных частак.
[29] Па пэўных прычынах ў выданні не разглядаюцца дакументы справаводства Польскай рэспублікі, што датычацца тэрыторыі Заходняй Беларусі перыяду 1921-1939 гг.
[30] Некаторыя даследчыкі адносяць да гэтай групы таксама кантракты, дамовы, працоўныя пагадненні (гл. Источниковедение истории СССР. М., 1981. С.399), якія, на наш погляд, маюць рысы актавых матэрыялаў.
[31] Для нас таксама (аўт.).
[32] НАРБ, фонд №
[33] Гл.: Перспективный план развития сельского и лесного хозяйства БССР на 1925/26-1929/30 гг. (Утвержден правительством). Минск: Наркомзем БССР, 1927.
[34] Гл. раздзел "Статыстычныя крыніцы".
[35] Не трэба блытаць справаздачную и справаводчую дакументацыю.
[36] Часам цікавую і карысную інфармацыю можна запазычыць з гістарычных даведак, складзеных архівістамі фонду.
[37] Статыстыка – гэта яшчэ і галіна ведаў, адна з эканамічных навук.
[38] Для прыкладу, тэрытарыяльна-адміністрацыйныя змены БССР на працягу 1920-х гг. не даюць магчымасці параўнаць многія звесткі. К статыстыцы сельскай гаспадаркі на працягу першай паловы ХІХ ст не вызначалася дакладна, што разумеецца пад "неудобными" землямі, у статыстыцы прамысловасці -- паняцце "фабрыка".
[39] Пичета В.И. Аграрная реформа Сигизмунда Августа в Литовско-Русском государстве. М., 1958. С.184.
[40] Гл.выд.: Писцовая книга Пинского и Клецкого княжеств, составленная пинским старостою Станиславом Хвальчевским в 1552-1555 гг. Вильно. 1884.
[41] Бона Сфорца — жонка Жыгiмонта I Старога, атрымала гэтыя землi ад мужа i пажыццевае валоданне. Дарэчы, усе прывiлеi, атрыманыя Бонай на землi i гарады, сабраныя ў ЦГАДА (Лiтоўская метрыка, кнiгi публiчных спраў).
[42] Писцовая книга бывшего Пинскаго староства, составленная по повелению короля Сигизмунда Августа в 1561-1566 гг. минским и кобринским старостою Лаврином Войною. Вильно. 1874.
[43] Писцовая книга Гродзенскай экономии с прибавлениями. В 2-х ч. Ч.1. 1881., ч.2. 1882.
[44] Матэрыялы рэвiзii “Полоцкая ревизия 1552 г.” былi падрыхтаваны i выдадзены Лаппо І. I. ў 1905 г.
[45] Гэтыя матэрыялы таксама апублiкаваны: Гл.: “Писцовые книги Московского государства”. Ч.1. Отд.II. Спб., 1877. С.421-566.
[46] Першапачаткова гэта попiс (вопiс) памесця цi рэестр.
[47] Гл.падручнiк пад рэд.I.Д.Кавальчанкi “Источниковедение истории СССР”. М., 1981. С.120-134.
[48] Гл.: Копысский З.Ю. Источниковедение аграрной истории Белоруссии. Мн., 1978.
[49] Гл.: Инвентари магнатских владений Белоруссии XVII-XVIII вв. Владение Смаргонь. Мн., 1977 і інш.
[50] Гл.: Козловский П.Г. Магнатское хозяйство Белоруссии во второй половине XVIII в. Мн., 1974.
[51] Голубеў В.Ф. Сялянскае землеўладанне і землекарыстанне на Беларусі XVI-XVIII ст. Мн., 1992. С.19.
[52] Складанасці на гэтым шляху і вопыт апрацоўкі можна знайсці ў манаграфіі. П.А.Лойкі. Прыватнаўласніцкія сяляне Беларусі. Эвалюцыя феадальнай рэнты у другой палове XVI - XVIII стст. Мн., 1991.
[53] Не азначанага пры першапачатковым ўлiку.
[54] Анiшчанка Я.К.
[55] Падрабязней гл.: Улащик Н.Н.Введение обязательных инвентарей в Белоруссии и Литве // Ежегодник по аграрной истории Восточной Европы. Таллин, 1959.
[56] Суплiкi – сялянскiя скаргi на часовых трымальнiкаў, арандатараў.
[57] Назва выклікана тым, што звесткі перапісу удакладняліся і першапачатковыя дадзеныя дапаўняліся (ад лац. “revisio” - зноў разглядаю)
[58] Iх называлi "прапiснымi".
1 Гл. публікацыі: “Коневодство в 60 губерниях Европейской России и Кавказа по данным военно-конских переписей 1900-1906 гг. (Спб., 1907); а таксама зборнік “Состояние скотоводства в России” (звесткі з 1864 г. недакладныя, істотна зменьшана колькасць жывелы).
[59] Звод дадзеных аб пасеўных плошчах па 50 губернях Еўрапейскай Расіі за 9 год - (1881, 1887, 1893-1899) апублікаваны ў “Временнике ЦСК” (1901 г., № 48). З 1910 г. сталі выдавацца кожны год “Предварительные сведения о плоіадях посевов зерновых злебов и других важнейших полевых растений (Спб., соотв. год).
[60] Публікацыі гэтых звестак у выданнях “18-й год в сельскохозяйственном отношении по материалам, полученным от хозяев” ахопліваюць перыяд з 1881 па 1915 гг.
[61] Гл. штогоднюю публікацыю “Обзор внешней торговли России по европейским и азиатским границам”.
[62] Гл. наступныя публікацыі: да 1898 г. – “Отчеты департамента неокладных сборов”, 1899-1916 - штогодняе выданне міністэрства фінансаў “Статистика производств, облагаемых акцизом”. Фармуляр публікацыі меў свой пералік паказчыкаў па кожнай вытворчасці (цукравая, вінакуранная, запалкавая і г.д.), таму дадзеныя супаставімыя толькі ў рамках адной вытворчасці.
[63] Акцыз (франц. accise ад лац. accidere - абразаць), від ускоснага падатку на тавары і паслугі ўнутранай вытворчасці. Акцыз уключаецца ў цану тавара і ў тарыф за паслугі і фактычна перакладаецца на спажыўца.
1 Матэрыялы перапісу 1900 г. апублікаваны ў выданні “Статистические сведения о фабриках и заводах по отношения к производствам, не абложенным акцизом за 1900 год (Спб., 1903), матэрыялы перапісу 1908 г. прадстаўлены ў выданні “Статистические сведения по обрабатывающей фабрично-заводской промышленности Российской империи за 1908 год” (Спб., 1912). Матэрыялы абследавання 1910-1912 гг. былі апублікаваны ў выглядзе 12 выпускаў (па колькасці галін) і спецыяльнага выпуска “Общие итоги” пад назвай “Фабрично-заводская промышленность Европейской России в 1910-191 гг.”. Выданне было ажыццеўлена ў 1914-1915 гг.
2 Да гэтай групы адносяць тры “Указателя фабрик и заводов” другой паловы ХІХ ст. – першыя даведачныя выданні аб расійскіх прамысловых прадпрыемствах.
3 “Список фабрик и заводов Европейской России” (Спб., 1903)
“Список фабрик и заводов Российской империи 1908 г. (Спб., 1912)
4 Сярод іх выдзяляецца даведнік “Фабрично-заводские предприятия Российской империи” у 2-х выданнях (1 выд - Спб., 1909), (2-е, Пг., 1914).
[64] Гл.: Машихин Е.А., Симчера В.М. Статистические публикации в СССР. Библиографический указатель. М., 1975.
[65] Нараджэнні і смерці, колькасныя паказчыкі.
[66] Итоги Всесоюзной переписи населения 1959 г. СССР (сводный том). М., 1962; Итоги Всесоюзной переписи населения 1959 года: Белорусская ССР. М., 1963.
[67] Итоги Всесоюзной переписи населения 1970 г. Т.I-VII.М., 1972-1974: т.І. Численность населения СССР, союзных и автономных республик краев и областей. М., 1972, т.ІІ. Пол, возраст и состояние в браке населения СССР, союзных и автономных республик, краев и областей. М., 1972 і г.д.
[68] Население СССР. М., 1990, Возраст и состояние в браке населения СССР. М., 1990, Семья в ССС. М., 1990 и др.
[69] Напрыклад, дадзеныя па г.Мінску ў газ. “Вячэрні Мінск”. 1990. 28 сакавіка.
[70] Гл. “Инструкции для разработки материалов гнезд динамического обследования 1927 гг.” і адпаведныя інструкцыі (М., 1929).
[71] Стат.ежегодник за 1924-25 гг. вып.ІІ, ч.І. Минск, 1926. Стат. ежегодник за 1925-26 гг. Минск, 1926, Белорусская ССР в цифрах. К 10-летию существования БССР. 1919-1929. Минск, 1929 i iнш.
[72] Гл.публікацыі “Население, посев, скот, птица и сельскохозяйственный инвентарь в 1923/24 гг.”. М., 1926, “Основные элементы сельскохозяйственного производства СССР за 1916 и 1923-27 гг. по частному сектору сельского хозяйства” (М., 1930). У практычных адносінах для гісторыка больш цікавы выйшаўшы раней зборнік “Основные элементы и продукция сельского хозяйства СССР за 1925/26 – 1928/29 гг.” с приложением хлебофуражного баланса за 1928/29 г. М., 1928.
[73] Агляд фондаў цэнтральных архіўных устаноў.Гл.: Бокарев Ю.П. Бюджетные обследования крестьянских хозяйств 20-х годов // Вопросы истории. 1974. № 6. С.37-48 (акрамя таго гл. Фонды Наркамфіна і ЦСУ БССР).
[74] Колхозы СССР: Статистический справочник. М.: ЦСУ СССР, 1929; Калгасы БССР (папярэднія вынікі абследаванняў у 1928 і 1929 гг.). Мінск, ЦСУ, 1929 і г.д.
[75] Труды ЦСУ, т. XXXVI, вып. 1-2, 3.
[76] У якасці дадатку да публікацыі часта выкарыстоўваюць работу М.Я.Вараб’ева “Фабрично-заводская промышленность 1913-1918 гг.” (Труды ЦСУ, т. XXVI, вып.1-2), якая аднак мае шэраг недахопаў.
[77] Яны захоўваюцца ў ЦДАНГ РФ, ф.1562, воп.5.
[78] З 1921 па 1930 гг. гаспадарчы год не супадаў з календарным (пачынаўся і заканчваўся 1 верасня).
[79] Публікацыя гэтых дадзеных знаходзіць адлюстраванне ў часопісе “Веснік статыстыкі”.
[80] У хроніцы пераважае сюжэт, аднак мяжа паміж летапісам і хронікай умоўная.
[81] Падрабязней гл.: Гуревич А.Я. История и сага. М., 1972; "Эдда" и сага. М., 1979;
[82] Цыт. па: Джаксон Т.Н. Исландские королевские саги как источник по истории древней Руси и её соседей // Древнейшие государства на территории СССР. М-лы и исследования. 1988-1989 годы. М.: Наука. 1991. С.124.
[83] Джаксон Т.М. Исландские королевские саги о Восточной Европе. М., 1993; Лященко А.И. "Egmundas Saga" и русские летописи // Известия АН СССР. VI серия. 1926. Т.20. № 12. С.1061-1086 i iнш.
[84] Заяц Ю.А. Полоцкие события Саги об Эйдмунде // Полоцкий летописец. № 1(2). Полоцк, 1993. С.5-10.
[85] Чамярыцкі В.А. Беларускія летапісы як помнікі літаратуры. Мн., 1969.
[86] Ад франц. memories або лац. memoriale.
[87] На дадзеным этапе працы нам падаецца немагчымым лепш напiсаць па гэтаму пытанню, чым гэта зрабiў А.Мальдзiс у сваёй выдатнай працы “Беларусь у люстэрку мемуарнай лiтаратуры XVIII ст.”. Мн., 1982.
[88] Многія з іх даволі дакладна вызначалі этнічныя межы Беларусі (заходнюю – Брэст, Гродна, паўночны ўсход – Друя, Віцебск, Полацк, поўдзень – Прыпяць, усход – Днепр).
[89] Гл.: Савецкая Беларусь ва ўспамінах сучаснікаў. Анатаваны паказальнік мемуарнай літаратуры. 1917-1972. Мн., 1993.
[90] У якасці прыкладу можна прывесці зборнік "1917 год в деревне" (М.; Л., 1929).
[91] Памяці Івана Луцкевіча ў першыя ўзгодкі смерці яго. Вільня, 1920.
[92] Прыкладам апошняга можа служыць твор А.Луцкевіча "За дваццаць пяць гадоў". (Вільня, 1928).
[93] Прыкладам з'яўляецца кніга П.К.Панамарэнкі "Партызанскі рух у Вялікай Айчыннай вайне". М., 1943.
[94] Падрабязней гл.: Курков И.И. Анкета как исторический источник (На материалах "опросных листов для возвратившихся на Родину из германской неволи")// Гістарычныя крыніцы: праблемы класіфікацыі, вывучэння і выкладання. Мінск, 23-24 красавіка 1998 г. Матэрыялы да Міжнароднай навук.-практ. канфер. Мн., БДУ, 1998.
[95] Па няпоўных дадзеных за гэты час у рэспубліцы было выдадзена да 300 кніг і зборнікаў успамінаў падпольнага і партыханскага руху.
[96] Калинин П.З. Партизанская республика. 3-е изд. Мн., 1973.
[97] В Принёманских лесах. Воспоминания партизан и подпольщиков. Мн., 1975. Лещеня С.К. С поролем горкома. Мн., 1991. Ромма Ф. Мужала молодость в боях. Записки секретаря подпольного обкома комсомола. Мн., 1974. Мазуров К.Т. Незабываемое: О деятельности подпольных комсомольских организаций в годы Великой Отечественной войны. Мн., 1984, і інш.
[98] Партийное подполье Белоруссии. 1941-1944. Минская область и Минск. Страницы воспоминаний. Мн., 1984.; Партийное подполье Белоруссии. 1941-1945. Страницы воспоминаний. Витебская, Могилевская, Гомельская, Полесская области. Мн., 1985.
[99] Баграмян И.Х. Так начиналась война. М., 1971. Буг в огне. Мн., 1970. Жуков Г.К. Воспоминания и размышления. М., 1974. Руссиянов И.Н. В боях рожденная. М., 1982.
[100] Киселев К.В. Записки советского дипломата. М., 1974; Впечатления, встречи. Записки советского дипломата. Мн., 1980.
[101] Белорусская ССР на международной арене. М., 1964 і інш.
[102] Рассвет над Нёманом. Мн., 1982 і інш.
[103] Напр., Орехво Н.С. Дела и люди КПЗБ. Воспоминания. Мн., 1983.
[104] Жизнь, отданная борьбе, 2-е изд. испр и доп. Мн., 1983; Корж Е.С. Вся жизнь – отчизне: О командире Минского партизанского соединения В.З.Корже. Мн., 1984; Секретарь обкома: воспоминания и документы о Ф.М.Языковиче; Успаміны пра Янку Купалу. Мн., 1982; Успаміны пра Якуба Коласа. Мн., 1982; Успаміны пра Цішку Гартнага. Мн., 1984 і інш.
[105] Рагуля Васіль. Успаміны. Мн., 1993 (друк. па выданні: Успаміны, Нью-Ёрк, 1957).
[106] Малецкі Язэп. Пад знакам палоні. Успаміны. Таронта, 1976.
[107] Гарт. З успамінаў пра Саюз Беларускіх Патрыётаў" (Глыбокае, Паставы. 1945-1947). Менск: Наша Ніва, 1997.
[108] Многiя лiтаратуразнаўцы выкарыстоўваюць гэты тэрмiн менавiта ў апошнiм сэнсе. Гл., напр. Кiсялёў Г.В. Ад Чачота да Багушэвiча. Мн., Навука i тэхнiка, 1994.
[109] Гл.: Кнiга жыцiй i хаджэнняў / Уклад, прад_ i каментарыi А.Мельнiкава. Мн., 1994.
[110] Блок М. Апология истории... -М, 1980. С.38.
[111] Рыбаков Б.А. Петр Бориславович: Поиск автора "Слова о полку Игореве". М., 1991.
[112] Выдатным прыкладам таго з’ўляецца “Мужыцкая праўда” К.Калiноўскага.
[113] Гл. Публицистика белорусских народников. Мн., 1983.
[114] Платонов А. Однажды любившие // Лит. газ. 1983. 19 окт.
[115] Але часам даследчыкi маюць справу з пiсьмамi, у якiх адсутнiчае асобны з пералiчаных элементаў, а здараецца — i ўсе яны разам.
[116] Пасланнi, напiсаныя беларускiм паўставам XVI ст. былi вывучаны С.Г.Вiленскiм (гл. яго працу: Послания старца Артемия. Одесса, 1906).
[117] Rohaska A. Archivum Domus Sapiehanae. Tomus I contenet codicem epistolarem 1575-1606. Lwow. 1892. F.XXXV+577.
[118] Korespondencja filomatow (1817-1823) / Wybor i poracowanie M.Zielinska. Warsawa, 1989. S.5.
[119] Весцi АН БССР. Сер. грамад. навук. 1981. № 4. С. 121-126.