Знешняя палітыка ВКЛ у ХIV - ХVIст. Лівонская вайна. Утварэнне Рэчы Паспалітай

Знешняя палітка ВКЛ у ХIV- ХVI ст. вызначалася некаторымі асабліваcцямі. Гэтыя асаблівасці былі звязаны з тым, што ўнутранае становішча дзяржавы было вельмі цяжкім.Феадальная палітычная эліта ВКЛ была падзелена на дзве часткі, якія вялі жорсткую барацьбу за ўладу і ўласнасць на зямлю і прыгонных сялян. Другім фактарам была грамадзянская вайна, якая працягвалася фактычна да канца ХV ст. У гэтых умовах дзяржаўная ўлада была слабой, грамадства вызначалася нестабільнасцю, дзяржава не магла бараніць свае інтарэсы ва ўзаемаадносінах з сузедзямі, ды і суседзі імкнуліся выкарыстаць унутраныя цяжкасці ВКЛ на сваю карысць.

Заходні напрамак знешняй палітыкі ВКЛ быў звязаны з Крэўскай ўніяй і паспяховай барацьбой з крыжакамі. Перамога ў бітве над Грунвальдам заставіла Захад лічыцца з геапалітычнымі інтарэсамі ВКЛ. Да ВКЛ паважліва ставіліся і імператары Свяшчэннай Рымскай імперыі, і папы Рымскія.

Усходні напрамак палітыкі ВКЛ быў абумоўлены узаемаадносінамі з Вялікім княствам Маскоўскім. Праваслаўныя феадалы ВКЛ з ліку буйных удзельных князеў і магнатаў у перыяд грамадзянскай вайны знаходзілі падтрымку на Усходзе. Каб захаваць сваю маёмасць і ўладу яны пераходзілі пад пратэктарат Масквы.

Вялікае княства Маскоўскае, карыстаючыся падтрымкай Залатой Арды, у XIV ст. абвясціла сябе правапераемнікам Старажатнай Русі. Пасля гэтага маскоўскія князі пачалі «збіраць» тыя землі, якія некалі ўваходізілі ў склад Кіеўскай Русі. «Збіранне», як правіла, праходзіла шляхам вайны і далучэння новых тэрыторый да Масквы. У сярэдзіне ХV ст. Іван ІІІ ажаніўся на апошняй візантыйскай принцессе Сафіі, узяў сабе візантыйскі дзяржаўны герб-двухгаловага арла, а затым абвясціў Маскву абаронцай усяго праваслаўнага свету. Тым больш, што ў 1453 г. Візантыйская імперыя перастала існаваць.

Такім чынам, знешнепалітычная напружанасць паміж ВКЛ і ВКМ была абумоўлена тэрытарыяльнымі і рэлігійнымі супярэчнасцямі, барацьбой за лідэрства у рэгіёне. Гэтыя супярэчнасці вырашаліся на шляху вайны. Спачатку знешне ўсе ішло добра. У 1449г. Казімір I і Іван ІІ заключылі дагавор аб дружбе і мяжы. Іван ІІ абяцаў не ваяваць за Смаленск і Украіну, а Казімір 1 - не змагацца за Ноўгарад і Пскоў. Але ў 1500 годзе Іван ІІІ пачаў вайну з ВКЛ. 14 ліпеня 1500г. у бітве на рацэ Вёдрыш войска ВКЛ пацярпела паражэнне. У выніку ВКЛ страціла 9 гарадоў 700 вёсак.

Сын Івана ІІІ, Васіль ІІІ, вырашыў канчаткова перамагчы Вільню. У 1514 г. ён пачаў новую вайну. Але 8 верасня 1514 г. у бітве каля Оршы войска ВКЛ атрымала перамогу. Пасля гэтага ў 1522 г. быў падпісаны мір, які цягнуўся 25 гадоў. За гэты час Маскоўскае княства стварыла моцную армію, захапіла Казанскае і Астраханскае ханствы, пачало каланізаваць Сібір.

У 1558 г. Іван IV, які стаў першым маскоўскім царом, распачаў так званую Лівонскую вайну. Урад Івана IV разглядаў гэтую вайну як важны крок на шляху да пераўтварэння Маскоўскага царства ў новы ІІІ Рым - новую магутную імперыю, якая зможа паспяхова змагацца з Захадам.

У гэты час Лівонскі ордэн быў слабы і цярпеў паражэнне. У 1559 г. кіраўніцтва ордэна звярнулася па дапамогу да ВКЛ. Затым быў падпісаны дагавор, згодна з якім тэрыторыя Лівоніі пераходзіла пад пратэктарат ВКЛ. Расія доўга разважала, а затым Іван IV пачаў вайну з ВКЛ. Вялікае княства Літоўскае да вайны было не падрыхтавана, і ў кароткі тэрмін армія Маскоўскага царства захапіла значную тэрыторыю ВКЛ. Сродкаў на вайну ў ВКЛ не хапала. У гэты час падаткі ў гарадах узраслі на 1000%. Агульнадзяржаўны падатак серабшчызны ўзрос у 5 разоў. Вялікі князь заклаў большасць сваіх маёнткаў, але сродкаў і часу ўсе роўна не хапала.

У такіх умовах ВКЛ звярнулася па дапамогу да Польшчы. Перагаворы пачаліся ў 1566 годзе і завяршыліся ў 1569г. падпісаннем Люблінскай уніі. Умовы і сутнасць уніі былі наступнымі:

1. Абедзве дзяржавы зліваліся ў адзінае і непадзельнае цэлае і новая дзяржава атрымала назву Рэчы Паспалітай.

2. Кіраўнік дзяржавы - кароль, выбіраўся толькі ў Польшчы. Сталіцай дзяржавы быў толькі Кракаў.

3. Адзіным заканадаўчым органам дзяржавы станавіўся агульны Сойм, паседжанне якога праходзілі па чарзе і ў Польшчы, і ў ВКЛ.

4. ВКЛ захавала некаторыя аўтаномныя правы у межах Рэчы Паспалітай.

Княства мела права на свой асобны бюджэт, сваё войска і сваё заканадаўства, якое не павінна было супярэчыць інтарэсам агульнай дзяржавы.

Умовы ўніі былі несправядлівымі ў адносінах да ВКЛ. Княства страціла тэрыторыю Украіны, якую кароль перадаў Польшчы. Палітычныя супярэчнасці закладзенныя Люблінскай уніяй, нераўнапраўе народаў, страта ВКЛ свайго суверэнітэта не ўмацоўвалі агульную дзяржаву, наадварот, гэта спрыяла нараджэнню агульнага крызісу Рэчы Паспалітай.

Такім чынам, знешняя палітыка ВКЛ у ХУІ ст. прывяла да ўтварэння Рэчы Паспалітай.

Лекцыя 4-5. Рэнесанс і Рэфармацыя ў Еўропе і Беларусі: фарміраванне беларускай народнасці.

1. Каталіцкая царква і яе роля ў сацыяльна-палітычным і духоўным жыцці традыцыйнай цывілізацыі.

Распаўсюджванне хрысціянства ў Еўропе праходзіла ў складаных умовах і ахапіла некалькі стагоддзяў. Напрыканцы VI ст. хрысціянамі сталі іспанцы, у VIII ст. да хрысціянства далучыліся германцы, а ў XI ст. хрысціянізацыя ахапіла Скандынавію. У IX ст. да хрысціянства далучыліся і славяне. У 966 г. польскі кароль Мешка /Мечыслаў/ разам са сваёй дружынай прыняў хрысціянства па рымскаму ўзору, а праз некаторы час хрысціянамі сталі і ўсходнія славяне.

У Еўропе хрысціянства звычайна распаўсюджвалася гвалтоўным чынам, калі абрад хрышчэння праводзіўся з дапамогай “агня і мяча”. Менавіта такім шляхам воіны Карла Вялікага хрысцілі саксаў, а воіны князя Уладзіміра – Кіеў і Ноўгарад.

Пакуты мясцовага насельніцтва, звязанныя з гвалтоўнай хрысціянізацыяй, царквой увогуле не ўспрыймаліся, таму што царкоўныя іерархі заўсёды памяталі гісторыю першых хрысціянскіх абшчын, якія існавалі ва ўмовах панавання язычнікаў у перыяд антычнай цывілізацыі. Характэрна, што метады барацьбы антычнага Рыма з хрысціянамі былі ўзяты на ўзбраенне царквой тады, калі хрысціянства стала дзяржаўнай рэлігіяй у Еўропе. Аднак калі ў антычнасці хрысціянства распаўсюджвалася “ад сэрца да сэрца” праз народныя нізы, праз дзейнасць першых апосталаў і іх паслядоўнікаў, то ў сярэднявеччы яго носьбітамі былі спачатку правячыя сацыяльныя эліты, алігархічныя группы дзяржавы і ваенная арыстакратыя. Па гэтай прычыне хрысціянізацыя не закранала глыбінь народнай свядомасці і на працягу доўгага часу сярод сялян захоўвалася язычніцтва. Напрыклад, у Ірландыі язычніцкія абшчыны захаваліся да сёнешняга дня, а ў ВКЛ апошні язычніцкі жрэц памёр у 1414 годзе.

Для барацьбы з язычнікамі і ерэтыкамі /г.з. ідэалагічнай апазіцыяй і яе арганізатарамі/, царква, якая кіравалася Рымам, пачала выкарыстоўваць інквізіцыю і іншыя маштабныя палітычная акцыі. Тэрыторыя Заходняй Еўропы была падзелена на 400 рэгіянальных дыяцэзій, якімі правілі папскія епіскапы. Жыццё простага чалавека і ўсяго грамадства знаходзілася пад магутным уплывам царквы. Папа Рымскі фактычна кіраваў свецкай і духоўнай уладай. Ён прызначаў каралёў, зацвярджаў іх на пасадах, арганізоўваў крыжовыя паходы як супраць язычнікаў, ісламскага свету, так і супраць сваіх палітычных праціўнікаў у Еўропе.

Светапогляд чалавека сярэднявечча таксама рэгламентаваўся царквой і Бібліяй. Існаванне чалавека ў межах зямного быцця разглядалася толькі як адлюстраванне быцця вышэйшага, нябеснага свету, якому належыла прыгажосць і дасканаласць. Зямное быццё лічылыся “недасканалым “,”грэшным” і “пакутлівым”. Пераадолець гэтую недасканаласць чалавек мог толькі набліжаючыся да Бога, праз малітву, аскетызм, сацыяльную апатыю і служэнне царкве.

Сацаяльны свет чалавек сярэднявечча падзяляў на “свой” і “чужы”. Свой быў блізкім і родным, а чужы – далёкім і варожым. Усё чужое і варожае належыла бязлітаснаму знішчэнню. Шматлікія і цяжкія войны, якія панавалі ў Еўропе з часоў “Вялікага перасялення народаў”, праходзілі пад знакам барацьбы “свайго свету” са “светам чужынцаў”. Таму ў некаторых выпадках вайны ў Еўропе працягваліся па 15-20 і нават 100 гадоў.

У перыяд войнаў Еўропу ахоплівалі эпідэміі і голад. Так у 1348-1349 гг. Еўропу ахапіла эпідэмія бубоннай чумы, пад час якой загінула каля 50% насельніцтва краін Заходняй Еўропы. У X-XI стст. у Еўропе кожны трэці год у дзесяцігоддзі быў галодным. Жыццё чалавека было кароткім (35 – 40) гадоў.

Такім чынам, сацыяльнае жыццё чалавека традыцыйнай цывілізацыі было вельмі цяжкім, духоўнае жыццё грамадства знаходзілася пад уплывам каталіцкай царквы.

3. Еўрапейскі Рэнесанс, яго змест і сутнасць.

Станаўленне індустрыяльнага грамадства адбывалася не толькі ў галіне вытворчасці. Індустрыяльнае грамадства – гэта найперш адпаведны лад жыцця чалавека, абумоўлены светапоглядам усяго грамадства. Гэты светапогляд быў звязаны с такімі з’явамі як Рэнесанс і Рэфармацыя.

Ідэалы пакутніцтва, чаканне Страшнага Суда, пакаянне і аскетызм, якія панавалі ў грамадстве, усе больш і больш супярэчылі новай жыццёвай рэчаіснасці. У светапоглядзе і маралі “новых нобіляў” усе больш і больш пачалі пераважаць рацыяналізм і прагматызм. Гэтыя філасофскія катэгорыі выкарыстоўваліся для апраўдання “сумленнага багацця”, “салодкага жыцця”, “роўных магчымасцяў”, якімі карысталася новая палітычная эліта грамадства. Рацыяналізм і прагматызм, як спосабы чалавечага мыслення былі пакладзены ў аснову сістэмы новага светапогляду грамадства. Ідэалам гэтай сістэмы, яе жыццёвым увасабленнем быў заклік – “Чалавек і справа!”. Гэты заклік быў успрыняты грамадствам, стаў сваеасаблівай грамадскай ідэяй, на аснове якой фарміравался палітыка, філасофія і культура Рэнесансу. У сацыяльна-палітычным плане Адраджэнне было інструментам, сродкам, з дапамогай якога новая палітычная эліта імкнулася захапіць уладу і перамагчы царкву.

Бацькам гуманізму і пачынальнікам рэнесанснай культуры быў Франчэска Петрарка. Гэты чалавек стаў сапраўдным трубадурам новай ідэалогіі, якая была звернута да чалавека і абапіралася на антычную традыцыю. Тэрмін “Рэнесанс” належыць гісторыку мастацтваў Джорджо Вазары /Vasari/, які разумеў пад рэнесансам вяртанне да антычнай культурнай традыцыі.

Усё, што было ў галіне культуры да яго часу, Ф.Петрарка вызначыў у якасці “тысячагадовага варварства”. Свабоду чалавека Ф.Петрарка звязваў з маральным удасканаленнем асобы праз далучэнне да гістарычнага вопыту чалавецтва, праз адукацыю, вывучэнне паэзіі, гісторыі і філасофіі старажытных. Цэнтральным у вучэнні Петраркі было паняцце humanitas /дакл.- чалавечая прырода, духоўная культура/. Ідэі Петраркі надалі магутны штуршок развіццю гуманітарных ведаў – studia humanitatis, што ужо ў XIX ст. атрымала назву “гуманізму”.

Багаты, квітнеючы італьянскі горад стаў галоўнай сацыяльна-палітычнай базай Рэнесансу. Новая палітычная эліта з ліку купцоў, фінансавай алігархіі, уладальнікаў мануфактур трымала ў сваіх руках вялізныя багацці. Чатка сродкаў накіроўвалася на адукацыю, будаўніцтва бібліятэк, палацаў, развіццё мастацтва. “Новыя нобілі” імкнуліся да ўлады. Але для гэтага трэба было ведаць лацінскую мову, якая была афіцыйнай мовай навукі, мовай унутранага і знешняга гандлю, афіцыйнай дзяржаўнай мовай амаль усёй Еўропы. Таму гарадскія магістраты і камуны на свае сродкі будавалі школы, падтрымлівалі развіццё універсітэтаў. Гэта спрыяла хуткім зменам грамадскай свядомасці на карысць гуманізму.

Усю сістэму гуманізму, якая сфарміравалася ў XIV-XVI стст. можна падзяліць на тры плыні:

1/ мастацкую;

2/ агульна-культурную;

3/ сацыяльную.

Сацыяльны напрамак быў звязаны з новым разуменнем чалавечай прыроды. Гэтае разуменне было заснавана на тым, што гуманісты прызнавалі права асобы на свабоду, на развіццё, на набыццё новых ведаў, на барацьбу за шчасце ў зямным жыцці.

Гуманісты даказвалі, што ступень грамадскага прызнання і ўшанавання павінна вызначацца не паходжаннем чалавека, а асабістымі дзеяннямі і заслугамі. Гуманісты па-новаму вызначылі праблему багацця. Яны апраўдвалі багацце, лічылі, што яно прыносіць карысць грамадству і з’яўляецца асновай дастойнага жыцця чалавека.

Калі гуманісты паставілі ў цэнтр светапогляду чалавека, а не Бога, то яны па-новаму пачалі пісаць гісторыю. Такія італьянскія гісторыкі як Леанарда Бруні і Франчэска Гвіччардзіні стварылі новую метадалогію гісторыі. Тлумачэнне гістарычных падзей яны шукалі ў прыродзе чалавека, а не правідэнцыялізме. Гісторыкі-гуманісты стварылі “новую гісторыю” чалавечай цывілізацыі. Яны вылучылі тры перыяды ў гісторыі: а/ старажытны/антычны/, б/ сярэднявечны/варварскі/, в/ новы перыяд, перыяд пераходу грамадства да новага часу.

Такім чынам, палітыка і ідэалогія еўрапейскага Рэнесансу была накіравана на перамогу новай сістэмы грамадскіх каштоўнасцей, на выхаванне чалавека індустрыяльнай цывілізацыі.

4. Еўрапейская Рэфармацыя.

Вялікія геаграфічныя адкрыцці працягваліся значны перыяд часу. Яны пачаліся ў канцы XV ст., а завяршыліся толькі ў пачатку XVII ст., калі была адкрыта Аўстралія. Эпоха вялікіх геаграфічных адкрыццяў аказала значны ўплыў на развіццё свету. Яна прывяла да такой з’явы як “рэвалюцыя цэн”, што дало магутны штуршок развіццю грамадскай вытворчасці. Сутнасць “рэвалюцыі цэн” была ў тым, што вялізны наплыў золата ў Еўропу зрабіў грошы больш таннымі, а тавары, наадварот, больш дарагімі. Цэны на тавары выраслі ў 4-5 разоў. Гэта выклікала сапраўдны мануфактурны бум, хуткае разбурэнне рамеснай вытворчасці, рэзкае ўздаражэнне харчавання. У канчатковым выніку “рэвалюцыя цэн” прывяла да пераразмеркавання прыватнай уласнасці на карысць буржуазіі.

Другой сацыяльна-эканамічнай, палітычнай і культурнай з’явай, якая змяніла жыццё традыцыйнага грамадства была Рэфармацыя. Калі цэнтрамі Рэнесансу былі гарады Італіі, то цэнтрамі Рэфармацыі сталі гарады Германіі. Перадумовы рэфармацыйнага руху былі створаны гуманістамі. Гэта адносіцца ў першую чаргу да духоўных перадумаў. У сваіх творах нямецкія гуманісты закраналі не толькі пытанні філасофіі і рэлігіі, яны найперш крытыкавалі каталіцкую царкву і ўслаўлялі свабоду чалавечага духу. Выдатным творам нямецкага гуманізму быў сатырычны твор С.Бранта пад назвай “Карабель дурняў”, у якім аўтар высмейваў традыцыйныя каштоўнасці, жыццё і мараль правячай феадальнай алігархіі.

Вялікім поспехам у асяроддзі гуманістаў карысталіся творы Эразма Ратэрдамскага. У сваіх творах – “Пахвальба глубству”, “Дамашнія гутаркі” гэты чалавек называў сябе грамадзянінам Сусвету, крытыкаваў норавы і мараль царкоўных дзеячоў, тэранію феадалаў.

Слова і ідэі гуманістаў, іх зварот да грамадства былі пачуты новай палітычнай элітай з ліку буржуазіі. У Германіі ўжо сфарміравалася сацыяльнае асяроддзе, якое марыла аб палітычнай рэфармацыі грамадства. У гэтым кантэксце грамадству быў патрэбен магутны штуршок, які б паклаў пачатак новаму сацыяльнаму руху. Гэты штуршок быў зададзены дзейнасцю Марціна Лютэра, яго выступленнямі супраць дагматаў каталіцкай царквы.

Ідэалогія гуманізма набыла ў вучэнні Лютэра рысы дзейнаснага рацыяналізма. Рэлігія, па Лютэру, гэта адносіны асобнага індывіда да Бога. Гэтым адносінам не трэба пасрэднікі з боку афіцыйнай царквы. Атрымлівалася, што рэлігія – гэта дзейнасць чалавека, якому непатрэбна царкоўная арганізацыя старога тыну. Лютэр вынес прысуд каталіцкай царкве, калі заявіў, што інстытут папства – гэта “антыхрыстава установа”. Лютэр адхіліў большасць каталіцкіх культаў і абрадаў: святых і анёлаў, культ Багародзіцы, пакланенне іконам і г.д.

Лютэр узначаліў умеранны напрамак Рэфармацыі. Гэты напрамак атрымаў вызначэнне бюргерска-княжацкага. Гэтая частка грамадства не думала аб якіх небудзь сацыяльных рэформах. Яна жадала правесці змену палітычнай улады “мірна” і “легальна”. Другі напрамак Рэфармацыі быў рэакцыйным, феадальна-каталіцкім. Яго ўзначальвалі папа рымскі і германскі імператар. Яны змагаліся з Рэфармацыяй. Трэці напрамак атрымаў вызначэнне плебейска-сялянскага. Яго ўзначальваў Томас Мюнцэр.

Найбольш радыкальным паслядаўнікам Лютэра быў Жан Кальвін. Іудзей па паходжанню, юрыст па адукацыі гэты рэфарматар абараняў інтарэсы найбольш радыкальнай часткі новай палітычнай эліты. Ідэалогія кальвінізма была заснавана на адмове ад штодзённых задавальненняў. Кальвін заклікаў да беражлівасці і накаплення багацця шляхам цяжкай штодзённай працы. Дзеля гэтага кальвінізм змагаўся не толькі з раскошай, але і з мастацтвам, народнымі традыцыямі і святамі, свабодай думкі. На глебе кальвінізма аформіліся такія пратэстанцкія секты са складу іудзеяў як баптысты, пурытане, адвентысты і інш.

Такім чынам, Рэфармацыя была накіравана супраць старай грамадска-палітычнай сістэмы, яна садзейнічала ўсталяванню ідэалогіі індустрыяльнага грамадства, з’яўленню чалавека, які адпавядаў патрабаванням Новага часу.

Трыўмфальнае шэсце Рэфармацыі прыпала на першую палову XVI ст., ужо у другой палове XVI ст. пачалася Контрэфармацыя. Значная роля ў барацьбе з рэфармацыйным рухам адводзілася папай рымскім Ордэну іезуітаў, які быў заснаваны ў 1540 г. З дапамогай іезуітаў частка насельніцтва, якая трапіла пад уплыў пратэстантаў, вярнулася ў лона касцёлу.