Фонетика

Пікір

Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдаған «Қазақстан-2030» Жолдауында қазіргі заман мектебі оқушыларының жалпы білім беру дайындығының қажетті деңгейін қамтамасыз етумен бірге, олардың қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгеруіне көп көңіл бөлуі қажет деген.

Мемлекеттік тілді оқытудың мақсаты – орта мектеп бітірерде қазақ тілін еркін түсінуге, тұрмыс деңгейінде қазақша сөйлеуге үйрету. Әрине, тілді түсініп, еркін сөйлеу үшін оқушы қазақ тілінің грамматикасын жақсы меңгеруі керек.

Осы мақсатты көздеген № 24 орта мектебінің қазақ тілі мұғалімдері Р.М. Ескендирова мен Ғ.А. Мұқажанованың құрастырған қазақ тілі бойынша грамматикалық көмекші құралы оқушылардың грамматикалық білімдерін тиянақтауға, жүйелеуге арналған.

Бұл көмекші құралда берілген грамматикалық материалдар оқушылардың білімдерін ұйымдастыруға мүмкіндік береді, өз бетімен дайындалуға жол ашады.

Грамматикалық көмекші құралдың құндылығы – оқушы өзіне қажетті тақырыпқа байланысты грамматикалық материалдарды өздік жұмысына, бақылау жұмысына дайындық кезінде қолдануға мүмкіндік беретін жүйелілігі. Әрбір бөлім бойынша барлық грамматикалық білім бір кестеге жинақталған. Бұл оқушының қазақ тіліне дайындық кезінде уақытын үнемдейді. Оқушы көмекші құралда ұсынылған фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік талдау үлгілерін қолдана отырып, өз білімін тереңдетуге, бекітуге мүмкіндік алады.

Бұл құралдың өз бетімен әр түрлі тестерді шешу және олардың дұрыстығын тексеру кезінде де оқушыға берер көмегі зор.

Қорыта айтсақ, көмекші құралда берілген материалдар «Орыс тілді мектептердегі қазақ тілінің мемлекеттік стандартына» сәйкес жасалған. Жалпы мазмұны тілдік білім жүйесін танып білуге – тілдің фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік құрылымын, стилистикалық ерекшеліктерін танып білуге бағытталған. Яғни, оқушыға дыбыс, сөз, олардың мағыналары, сөздердің сөйлем болып құрылуындағы тұлғалық өзгерістер мен сөзжасамдар, жай сөйлем, құрмалас сөйлем, емлелік және тыныс белгілік сауаттылық сияқты тіл құрылысын білімдік сипатта біліп, игеруіне жасар ықпалы мол.

Бердібек Бияров

Шығыс Қазақстан Мемлекеттік университетінің доценті,

филология ғылымдарының кандидаты

Алғы сөз

Тіл –адамдардың бір-бірімен қатынас жасайтын, пікір алысатын, өзара түсінісетін құралы, сонымен бірге оның заңдылықтары мен ерекшеліктерін, құрылысын оқытатын, зерттейтін ғылым. Тілдің қатынас құралы болу қызметін коммуникативтік қызметі дейді, ал оның ойды жүзеге асыру қызметі экспрессивтік қызметі делінеді. Тілдің бұл екі қызметі өзара бірімен-бірі тығыз байланысты.

Басқа тілді үйрену үшін адам ең алдымен сол тілде сөйлейтін адамдармен қарым-қатынас жасап, тілдің коммуникативтік қызметінен бастайды. Әбден үйреніп алған соң ғана сол тілде ойлап, ойын жарыққа шығарудың құралына айналдырады.

Бүгінгі өзгеріске толы дәуіріміз ұлтымыздың мәдениетін, тілін, оның өмірлік өрісін кеңейтуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесіне айналғаннан бері, оның ішкі сырына үңіліп, ондағы заңдылықтарды саналы түрде білгісі келетіндер саны көбейіп келеді.

Мектеп мұғалімдерінің алдында сөздік қоры өте мол және қолданыста бейнелі де көркем тілдердің бірі –қазақ тілін тәуелсіз мемлекетіміздің ғылым және техникасына қызмет ететін ғылым тілі ету, оны жас ұрпаққа меңгерту міндеті қойылып отыр. Жоғарыда айтылған міндетті орындау үшін мұғалімдер аянбай еңбек етуде.

Қазақ тілін үйретудің бірден-бір жолы –қазақ тілі грамматикасын оқушыға меңгерту. Қазақ тілінің материалдары әр оқулықта жеке-жеке берілетіні белгілі. Соның нәтижесінде, әсіресе, жоғарғы оқу орындарына түсетін 11 сынып оқушылары өздеріне керекті материалдарды жинастыра алмай, көп қиналатыны анық. Сондықтан біз осы жағдайды ескеріп, қазақ тіліне қатысты мектеп бағдарламасында көрсетілген материалдардың көбін осы көмекші құралға жүйелеп сыйғызуға тырыстық. Сондай-ақ, жоғарғы сынып оқушыларымен қатар, орта буын оқушылары үшін де қолдануға мүмкіндік бар.

Бірнеше жылдар бойы қазақ тілі бірыңғай ұлттық тестілеуге енгізіп келеді. Жоғарыда айтылған көмекші құралдың оқушылардың бірыңғай ұлттық тестілеуге дайындық кезінде үлкен көмегі барына көзіміз жетіп отыр. Өздеріңізге ұсынылып отырған көмекші құрал оқушыларымыздың сөйлеу тілін дамытуға, оларға жоғарғы оқу орнына түсу кезінде пайдасын тигізер деген ойдамыз.

Фонетика

Фонетика –тіл дыбыстары туралы ұғым, ол дыбыстардың құрамы мен түрлерін, дыбыстардың үндесуін, екпін, тасымал, буын мәселелерін зерттейді.

1. Қазақ тілінде дауыстылар саны - 15 - а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і, и, у, + э, ё, ю, я.

2. Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстар саны - 25 –б, в, г, ғ, д, ж, з, й, қ, л, м, н,ң, п, р, с, т, (у) һ, ф, х, ц, ч, ш, щ.

3. Қазақ тіліне тән тыбыстар саны – 10 -ә, ө, ұ, ү, і, ы, ғ, ң, қ, һ.

4. ь –жіңішкелік белгісі, ъ – айыру белгісі дыбыс қатарына жатпайды.

Дауысты дыбыстардың жіктелуі

(Тілдің қызметіне қарай) (Жақтың қызметіне қарай) (Еріннің қызметіне қарай)

жуан	жіңішке	ашық	қысаң	еріндік	езулік
а, о, ы, ұ(и,у)	ә, ө, ү,і,е(и,у)	а, ә, е, о, ө, э	ы, і, ұ, ү, и, у	о, ө, у, ұ, ү	а,ә,е,э,ы,і(и)

Дауыссыз дыбыстардың жіктелуі

ұяң	үнді	қатаң
б, в, г, ғ, д, ж, з, һ	й, л, м, ң, н, р, (у)	к, қ, п, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ

Буын түрлері –виды слогов

ашық буын	тұйық буын	бітеу буын
а-та, ә-ке, мы-на-ны А. ВА А-дауысты В-дауыссыз	ат, өт, өр, ұн, ант, өрт, ұлт АВ, АВВ А-дауысты В -дауыссыз	мал, сол, құс, тіс, төс, төрт,тарс, тырс,мырс ВАВ, ВАВВ А-дауысты В -дауыссыз