2015-08-12
6793
Деректанулық сын. В.Н.Татищев деректанулық сын туралы. А.Л.Шлецердің тарихи деректанулық сынды негізгі топтарға бөлуі. В.О.Ключевский "филологиялық сын" және "фактілік сын" туралы. А.С.Лаппо-Данилевскийдің деректерді, ғылыми сынның негізгі кезеңдерін және 14 Ережесі.
Әдебиеттер:
1.Ключевский В.О. Неопубликованные произведения. М.: Наука. 1983. С.-128.
2.Карамзин Н.М. История государства Российского в 12-ти томах. Т.І.-М.: Наука, 1989.-640 с. (20-21).
3.Карамзин Н.М. Об истории государства Российского. –М.: Просвещение, 1990. – 384 с.(342).
4.Ключевский В.О. Көрсетілген еңбек. Б.-185.
5.Ключевский В.О. Сочинения в девяти томах. Т. ІІ. М.: 1989. С.-6.
6.Источниковедение:… С. –70.
7.Атабаев Қ.М. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. А., 2002 ж.
Бүгінгі күні дамыған дәстүрлі мектебі бар Ресейде де деректанудың ғылым ретінде ХІІІ ғ. орын алған қоғамдық өзгерістер нәтижесінде пайда болғандығы туралы белгілі орыс тарихшысы В.О. Ключевский: “Потребность в полной русской истории, составленный по первым научно обработанным источникам, родилась под влиянием преобразовательной деятельности Петра Великого из практических нужд, из умственных и нравственных стремлений, ею внушенных” деп [1], ғылыми өңдеуден өткен түпнұсқалық деректер арқылы жазылған толық орыс тарихына деген қажеттіліктің, Петр патшаның Ресейді қайта құру қызметінің салдарында пайда болған практикалық сұраныстан туындағанын айтады.
1803-1826 жж. аралығында Н.М Карамзин “История государства Российского” атты 12 томдық іргелі еңбегін жазып, жариялады. Орыс халқының тарихында ерекше құбылыс ретінде орын алған бұл еңбектің, Ресейде әлі деректану ғылымының қалыптасып, деректердің басым бөлігінің ғылыми “сыннан” өте қоймаған кезінде, қалай жазғандығы туралы. Н.М. Карамзиннің өзі: “Менің жасаған ескертпелерім мен көшірмелерімнің көптігі менің өзімді шошытады. Бұрынғылар бақытты: олар уақыттың жартысынан артығын алатын мұндай майда жұмысты білген жоқ, ойды азыдырып, қиялы тоздырады: шынайылық үшін төленетін ауыр құрбандық. Дегенмен қажетті құрбандық! Егер бізде барлық материалдар жиналған, жарияланған, сыннан өтіп тазартылған болса, онда маған тек сілтеме ғана жасау қалар еді, бірақ олардың көбі әлі қолжазбаларды, қараңғылықта тұрғанда, өңделген, келісілген, түсіндірілген нәрсе жоққа тән кезде шыдамдылықпен қаруланудан басқа жол жоқ” – деп жазған [2].
Демек орыс тарихының деректерінің “көбі әлі қолжазбаларда, қараңғылықта тұрғанда, өңделген, тазартылған нәрселердің жоққа тән кезінде” Н.М. Карамзин өзінің уақытының жартысынан көбін “ойды аздырып, қиялы тоздыратын” “майда жұмысқа”, яғни өзі пайдаланған деректерді деректанулық талдаудан өткізуге жұмсауға мәжбүр болған. Осылай ол: “шынайылық үшін төленетін ауыр құрбандыққа” саналы түрде барған.
Н. Карамзин еңбегінің көлемінің жартысынан көбін “таза тарихқа” арналған беттер емес, “Ескертпелер мен көшірмелерге”, демек деректерді талдауға арналған беттердің алатындығы, оның өз еңбегін өзі жасаған деректанулық, яғни ғылыми негізде жазғандығын көрсетеді. Мысалы, 1989 жылы қайта басылып шыққан І томның жалпы оқырмандарға арналған “таза тарихы” 144 беттен тұрса, зерттеушілерге арналған деректанулық талдаулары 154 беттен тұрады. Егер еңбектің екінші, яғни ғылыми бөлігінің майда шрифтермен басылғандығын ескерсек, онда Карамзиннің деректанулық талдауларының, оның негізгі еңбегінен әлде қайда көлемді болып шығатыны анық.
Карамзин еңбегінің деректерді талдау арқылы жазылған ғылыми еңбек екендігі туралы тарихшы О.С. Шмидт: “Карамзин деректанулық талдаулары оның ескертпелерінде айтылған. Ал олардың жалпы саны 6548. Дәл солар: түпнұсқадан келтірілген үзінділер, жарияланған еңбектердің беттерінің, жарияланбаған қолжазбаларының парақтарының көрсетілуі, әр түрлі тарихи мәліметтердің шынайылық деңгейі туралы жасалынған қорытындылары, автордың байқаулары мен тұжырымдары еңбектің ғылыми (ең алдымен деректанулық) құндылығын көрсетеді”-деп, Карамзин еңбегінің деректанулық негізде жазыл-ғандығын дәлелдейді [3].
Ресейде тарих ғылымының онан әрі дамуына 1861 жылғы реформа әсер еткен. ХІХ ғ. 60-80 жылдарындағы, яғни реформадан кейінгі кезеңдегі орыс тарихнамасының ерекшелігі туралы В.О. Ключевский: “Бұрын жарияланбаған және зерттелмеген тарихи деректерге ерекше көңіл бөлінуде. Астаналық және провинциялық мекемелер, ғылыми комиссиялар мен қоғамдар заттай және жазба ескерткіштерді жинап, тәртіпке келтіріп жариялауда… Сонымен қатар біраз зерттеушілер, көпшілігі жастар, орталық мұрағаттардағы құжаттарды өңдеу ісімен айналысуда және бірінен кейін бірі монографиялар жариялап Ресей тарихының әр түрлі қырының ашылуына үлес қосуда” – дейді [5].
Демек, патшалық Ресейде тарих ғылымының қалыптасуы да, оның одан әрі дамуының екінші кезеңі де реформалармен, яғни қоғамдық өзгерістермен тікелей байланысты жүрген жәнеде, ол ең алдымен, тарихи деректерді жинаудан, өңдеуден, жариялаудан, яғни деректанулық істер атқарудан басталған. Ал ол істердің, яғни тарихи деректерді тани білу ісінің ұзақ уақытты, ауыр еңбекті талап ететін аса қиын, бірақ қажетті, міндетті түрде атқарылуға тиісті іс екендігі туралы, Ресейде деректанудың пайда болып дами бастағанына 100 жылдан аса уақыт өткеннен соң, ХІХ ғ. аяғында В.О. Ключевский: “ш-төрт ұрпақ ғылым үшін, тіптен оның бір тармағы Россия тарихы үшін де тым қысқа мерзім… біздің тарихымыздың деректері әлі ғылыми сыннан өткен жоқ және бәрі бірдей белгілі болып, каталогтарға түскен жоқ. Сондықтан біздің тарихымызды оқып-үйрену жолындағы ең таяудағы атқарылатын жұмыстар-деректерді жинау және сыни талдау. Біздің тарихымыз әлі көп уақыт негізінен тарихи сын болып қалуға тиіс. Тарихи сын дегеніміз, тарихи деректерді ғылыми мақсатта пайдалануға жарамды ету үшін оны бүлдіріп тұрған әр түрлі қоспалардан тазарту” –деп жазды [6].
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында деректану ғылымының дамуына орыс тарихшылары В.О.Ключевский, К.Н. Бестужев - Рюмин, А.А. Лаппо-Данилевский, А.А. Шахматов т.б. өз үлестерін қосты. Мысалы В.О. Ключевский орыс деректерін тану мәселелері туралы арнайы еңбектер жариялаумен қатар, 1890-1902 жылдары Москва университетінде алғаш рет “Деректану бойынша лекциялар курысынан” дәріс оқыса, К.Н. Бестужев – Рюмин (1829-1898) белгілі ағылшын тарихшысы Э. Фирменнің (1823-1892) 1886 жылы жарық көрген “Тарихи зерттеу тәсілдері” атты кітабына жазған “Тарихты оқып-үйрену тәсілдері” атты мақала – рецензиясында өзінің деректанулық ойларын блдірді.Бестужев – Рюмин ғылымның жәй білімінен айырмашылығын ескерудің маңызыдылығына ерекше көңіл бөледі. Білім эмпирикалық жолмен жинақталады, бірақ оларда жүйелі байланыс орнаған кезде, тек сол кезде ғана ғылымға айналады. Демек, әр түрлі мәліметтерді жинау әлі ғылым емес. Бестужев-Рюминнің негізгі идеяларының бірі-деректердің барлық типтерін жүйелі белгілеудің, тархи сынның негіздерін тұтас ашудың қажеттілігі туралы идея. Оған деректанулық эвристика (деректерді іздеу, табу және олардың негізгі түрлеріне шолу жасау) және сыни талдау тәсілдерін жүйелі баяндау кіреді.
Деректер туралы тұтас және жүйелі ғылымның қалыптасуында А.С. Лаппо-Данилевскийдің (1863-1918) 1911-1913 жылдары жарық көрген “Методология истории” атты еңбегінің орыны ерекше. Лаппо-Данилевскийдің деректану методологиясының концепциясы – деректер туралы ілімді негіздеген жаңа парадигма, яғни қатал ғылыми теория. Өзіне дейінгі философиялық, құқықтық, филологиялық, тарихи әдебиеттерді зерттей келе ғалым: “Деректану методологиясы әлі күнге дейін біртұтас және жүйелі дамыған ғылыми емес: біреулер, мысалы, ондай ілімнің орнына тарихи деректер жеткізген нақты мәліметтерге шолу жасау, “эвристикаға” байланысты оларды жинау және жариялауды, сыни талдауды ұсынады; басқалары деректану методологиясын “сынмен” (оның кең көлемдегі мағынасында) ауыстыруға дайын; үшіншілері тарихи деректерді олардың пайда болуының тарихи жағдайларымен байланысты зерттеумен шектеледі, және т.с.с” – деп жазды [8].
Деректану методологиясы туралы мәселені біртұтас және жүйелі ілім ретінде қарастыру ғылымда үлкен жаңалық болды. Сол арқылы А.С. Лаппо-Данилевский деректанудың деректер туралы біртұтас ғылым ретінде қалыптасып дамуының жаңа кезеңін ашты. Ғалым өзінің алдына негізгі деректанулық ұғымдар мен тәсілдер жүйесін ретімен баяндау мақсатын қойды. Еңбекте тарихи деректер туралы ұғымдар мен терминдер, тарихи деректердің басты түрлері, оларды сыныптау принциптері, түсіндіру (интерпретациялау) және сыныи тәсілдерінің мәні сипатталған, жәнеде, ақырында, тарихи деректердің маңызы негізделген.
Лаппо-Данилевский ілімінің өзегі – дерек көздері туралы түсінік. Ол үшін деректер-сөздің кең көлемдегі мағынасында адамдардың шығармашылығының жемісі. Ғалым өзінің ғылыми мектебін құрды. Оның идеясы Ресейдің және Батыстың көптеген ғалымдарын қанаттандырады. Ұзақ жылдардан соң қазіргі орыс деректанушылары Лаппо-Данилевский идеяларына қайта оралуды.
Деректану пәні туралы мұндай түсінік жоғары оқу орындарына арналған 1950, 1954, 1958, 1963 жылдары шыққан деректану курсының бағдарламаларында бекітілді. Бұл мәселені одан әрі терең зерттеуге 1953 жылы МГУ-да арнаулы деректану кафедрасының ашылуы өз әсерін тигізді. Бүгінгі күні кезінде академик И.Д. Ковальченко басқарған бұл кафедра бұрынғы КСРО-дағы ең үлкен деректану орталығына айналды.
Ресеймен қатар деректану ғылымы Украйнада да өз дәрежесінде дамуда. Оған дәлел - қазіргі кезеңде бұл мемлекетте төрт бірдей тарихи деректану орталығының жұмыс істеуі. Солардың бірі Киев университетіндегі деректану орталығы, Ұлы Отан соғысы жүріп жатқан, 1944 жылы ашылды. Тек, 1985-1990 жылдар аралығында ғана Украйнада тарихи деректану мәселелері бойынша үш докторлық, онан аса кандидаттық диссертациялар қорғалды.
Тарихшылар барлық уақытта деректерде бейнеленген тарихи өткенді қандай тәсілдермен қалпына келтіруге болатындығын ойлады және оның тәсілдерін жетілдірді. Сол тәсілдердің ең бастыларының бірі- деректанулық “сын”.
Орыс тарихнамасында тарихи деректерді бірінші болып сынаған В.Н. Татищев. Ол ең алғашқылардың бірі болып тарихи сынның ережелерін жасады. Ол “айтылғанның” бәрін шындық деп қабылдай бермей, қажетті дүниені қажетсіз дүниеден айыра білу керек екендігін және де ең жақсы деген ежелгі жазушының өзіне де сын көзбен қарау қажет екендігін айтты. “… чтоб басен за истину и неудобных за бытия не принять” – деп жазды В.Н. Татищев [1].
Шынайылықты айқандау үшін ол мына нәрселерді анықтауды ұсынды:
- автор өзі жазып отырған уақиғаларға қатысқан ба;
- егер автор уақиғаға қатыспаса, онда сол уақиға болған кезде өмір сүрді ме;
- автор өзінің шығармасын мұрағат жазбаларына, келісім-шарттарға, ережелерге не білетін адамдардың айтқанына сүйеніп жазды ма;
- не көп жылдар өткен соң сол іске қатысқан әр түрлі өз елінің адамдарынан не шетелдіктерден жазып алды ма;
- деректердің авторы кім еді, өз отанының өкілі ме, әлде шетелдік пе [2].
Жазба деректерді ғылыми сынның негізгі ережелері белгілі деректанушы А.С. Лаппо-Данилевскийдің еңбектерінде жан-жақты көрсетілген. Ол екі кезеңнен тұрады:
І кезең - “сыртқы сын”
Дерек жазылған материалды зерттеу негізінде, қолтаңба және басқа да полиграфиялық белгілердің (мөр, елтаңба т.б.), сонымен қатар мәтіндегі тікелей сілтемелердің негізінде деректің пайда болуын (уақыты, жері, авторы, түпнұсқалығы) анықтау.
ІІ кезең - “ішкі сын” деректердегі айтылған фактілердің шынайылығын анықтау.
ІІ кезең - шынайылықты анықтау – “тарихи сынның” өзекті мәселесі. Лаппо-Данилевскийдің ойынша, бұл мәселені автордың көңіл-күйін анықтау арқылы шешуге болады: “Дерек-адам психикасының іске асқан жемісі” [7].
Лаппо-Данилевскийдің пікірінше, “ішкі сын” әр түрлі біріккен операциялардың қорытындысында ашылады. Ол оны “шындыққа жетудің 14 шарты” деп атады.
1.Фактіні тікелей қабылдау.
2.Фактінің іске асуына қатысу дәрежесі.
3.Фактіге мүдделілігі (теориялық немес практикалық).
4.“Куәгердің” фактіге қатысты орыны.
5.“Куәгердің” фактіден алған әсері.
6.“Куәгердің” аңғарымпаздығы, өзін-өзі ұстай білуі.
7.Білім дәрежесі және фактіні қабылдауға техникалық дайындылығы.
8.Факті туралы айтқан уақыты.
9.“Куәгердің” фактіні еске түсіру кезіндегі көңіл-күйі.
10. “Куәгер” басынан кешкенін қаншалықты дәл біледі.
11. “Куәгер” өзінің “нені білетінін нені білмейтінін, есінде не сақтағанын” айқын сезіне ме.
12.“Куәгер” шындықты айтқысы келе ме.
13.Басқа факторлардың әсері, олардың факті туралы айтылған әңгімеге ықпалы.
14.Басынан кешкен факті туралы айтқанда “куәгер”
танымдық мақсат көздеді ме [8].
Бұл жерде “ішкі сын” тек бір зерттеу объектісіне-жеке адамдарға байланысты деректерге (куәгерлер мәліметіне) арналған. Тек 13-ші ереже (“басқа факторлардың әсері”) ғана сол субъективтіліктен шығу үшін жасалған әрекет.
Лекция 7. Деректің пайда болуын сынау
Деректердің сақталу формалары және олардың деректанулық маңызы. Мәтінді дұрыс оқу – жазба деректі талдаудың басты шарты. Деректің пайда болған уақытын анықтау (датировка). Деректің пайда болған жерін анықтау. Дерек авторының не құрастырушының атын анықтау (атрибуция). Тарихи деректің әлеуметтік функциясын анықтау. Деректанудың шынайылық проблемасы. Тарихи деректану ғылымындағы өкілеттілік проблемасы.
Әдебиеттер:
1.Атабаев Қ.М. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. А., 2002 ж.
2.Татищев В.Н. Истоия Российская. Т.1.. – М-Л., 1982.
3.Халид Қ. Тауарих хамса (Бес тарих). Алматы: 1992-304 б (239).
4.Шлецер А.Л. Русские летописи на древнославянским языке. Ч.І. СПб., 1908.
5.Ключевский В.О. Сочинения в девяти томах. Т.ІІ. Специальные курсы. – М., 1989. С.7.
6.Лаппо-Данилевский А.С. Методология истории. –СПб., 1913. Ч.ІІ. С.566.
7.Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алаты, 1989. 216-б.
8.Быковский С.Н. Методика исторического исследования. – Л., 1931; Тихомиров М.Н. Источниковедение истории СССР. 2-ое изд.., 1962; Нитиктин С.А. Источниковедение истории СССР ХІХ века. – М., 1940; Мерзон А.Ц. Основные задачи критики исторических источников. – М., 1958.
9.Сүлейменов О. АзиЯ.-Алматы, 1992.
10.Алдамжар З. Тарихымызды білімдарлықпен қалыптастыру келешек үшін қажет //Егемен Қазақстан, 1998 жыл, 9 шілде.
11.Уәлиханов Ш.Көрсетілген еңбек. 216-б.
12.Лихачев Д.С. Текстология. М.-Л.,1962. С.-289
13.Медушевская О.М. Современное зарубежное источниковедение. –М., 1983. С.23.
14.Рашид-ад-Дин. Сборник летописей. Т.І.Кн.І.С.47-48, 50, 68, 69, 75.
Деректі сынаудың бұл кезеңі мәтінді оқудан, оның дәл мазмұнын, өмір сүру формасын (форма бытование) айқындаудан түпнұсқалығын, уақытын, авторын, жасалынған жерін, пайда болуының нақты-тарихи жағдайын, деректі жасаудағы мақсаты мен міндеттерін анықтаудан тұрады. Пайда болуын сынау барысында әр түрлі проблемалар кездеседі.
а) Дерктердің сақталу формалары (формы бытования источника) Кез келген тарихи дерек (жазба деректерде де) белгілі бір материалды формада өмір сүреді. Мазмұны жағынан бірдей бір мәтіннің өзі әр түрлі формада кездесуі мүмкін. Деректің сапалы да тез өңделуі көптеген факторларға байланысты, сондай факторлардың бірі ол деректің сақталу формасы: қолжазба ма, жоқ тасқа басылған ба, мұрағат материалдары ма жоқ публикация ма?
Негізгі деректердің басым көпшілігі бізге Орхон-Енисей ескерткіштері сияқты түпнұсқалық дәрежесінде жеткен жоқ, көбі кейінгі тізімдерде, не кейінгі редакцияларында жетті, сондықтан олардың түпнұсқадан қаншалықты алшақтағанын, мәтіннің өзгеру тарихын айқындау қажет. Бұл жағдайда әр бетте жасалынған көшірушілердің ескертулері, соққан белгілері т.б. ескеріледі.
Мәтінді дұрыс оқудың маңызды алғы шарттарының бірі – терминология мен полиография ережелерін білу. Терминді білмеу тарихшыны ыңғайсыз жағдайларға ұшыратуы мүкін. Мысалы, орыс тарихында ХІХ ғасырда профессор М.И. Горчакаов “меженина” деген терминді оыс княздықтарының арасындағы шекаралық деп түсініп, солай деп жазды. Ал шын мәнінде ол термин тіптен басқа мағынада айтылған. Ол екі астықтың аралығы, ескі астықтың таусылып, ал жаңа астықтың әлі жоқ кезі (мамыр, маусым, шілде). “Межеина” – астық жоқ, ашаршылық деген мағынада айтылған.
Түпнұсқалық пен оны оқудың, аударудың қиындықтары туралы О. Сүлейменов былай дейді: “Нұсқа мен оның көшірмесінде толық сәйкестік болуы мүкін емес, түнұсқаның өзіне сай ерекшелігін сақтау да қолдан келмейді. Мұндай мақсатты фотографиялық әлде механикалық көшірмеден ғана талап етуге болады”[16]. Одан әрі зерттеуші көшірмешіге қойылатын талаптар туралы: “Бірегей суреткерден шындықты түбегейлі түсінуін талап етсек, аудармашыдан шығарманы түбегейлі түсінуін шарт қыламыз. Жақсы аудармашының әуелі жақсы оқырман бола білуі – парыз. Аудармашы шығарманың мағынасын игеру үш сатыдан тұрады. Алғашқы сатысы: тексті сөзбе сөз түсіну, басқаша айтқанда, игерудің мифологиялық түрі. Автордың ой бағдарын игерудің екінші сатысы. Оқырман дұрыс оқыса ғана сөйлемнің стилистикалық сипатын, өктемдік әлде құрғақ хабарлау және т.б. көңіл-күйін анықтауға болады. шінші. Тілдік құралдар мен жеке мотивтердің стилистикалық және мағыналық жағын игеру арқылы аудармашы көркемдік тұтастығын, басқаша айтқанда, шығарманың көркемдік құбылыстарын олардың өзара байланыс сипатын, мекенін, автордың идеялық ой-толғамын бірге игереді” [17] - дейді.
Деректі дұрыс оқи білу проблемасы әсіресе Қазақстан тарихын зерттеушілер үшін үлкен қиындықтар туғызуда. Өйткені Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік мұрағатында (ОММ) сақталынған қазан төңкерісіне дейінгі құжаттар мәтіні славяндық орыс графикасы түрінде берілген. ХІІІ-ХІХ ғғ. әр түрлі қолтаңбалармен, сол кезге тән жазу, сөйлеу мәнерімен, түрлі қысқартулармен жазылған бұл құжаттарды дұрыс оқу үшін арнаулы дайындық қажет.
Өкінішке орай, кейбір зерттеушілердің палеографиялық мәдениетінің төмендігі, деректану ғылымынан хабарларының жоқтығы ғылыми еңбектерде құжаттардың дұрыс пайдалан-бауына, тіптен басқа мағынада берілуіне әкеліп соғады.
б) Деректің пайда болу уақытын анықтау (датировка).
Барлық деректерде бірдей оның жазылған уақыты көрсетіле бермейді, кейде мәтінде көрсетілген уақыттың өзі де дұрыс болмауы мүмкін. Дегенмен, көп жағдайда деректің жазылған уақыты туралы бағалы мәліметті сол мәтіннің өзінен, оның мазмұнынан табуға болады: деректе аталған тарихи тұлғалардың атынан, оның лауазымынан, атақ-дәрежесін т.б. (Бұл жағдайда анықтамаларға, хронологиялық материалдарға, шежірелерге т.б. қосымша деректерге сүйенуге болады). Кейбір тарихи ескерткіштердің пайда болу мерзімін ондағы тарихи тұлғаның тірі адам ретінде не дүниеден өткен адам ретінде айтылып отырғандығын айыру арқылы да анықтауға болады. Бұл тәсіл “Игорь жасағы туралы жырдың” жазылу уақытын анықтау үшін пайдаланылады. “Жырда” княздар Ярослав пен Переяславскийлер тірі адамдар ретінде айтылады. Олар болса 1187 жылы дүниеден өткен. Ал Игорьдің қыпшақтармен жырда айтылған соғысы 1185 жылы болғаны белгілі. Демек, бұл әдеби ескерткіш сол екі датаның аралығында дүниеге келген деп тұжырым жасауға болады. Тарихи деректің дүниеге келген уақытының ондағы өлшемі не ақша есептері туралы айтылған мәліметтерге қарап болжауға да болады. Деректің жазылу уа-қытын анықтауға әсіресе көп көмек көрсететін оның қандай материалдарға жазылғандығы, қолтаңбасы, безендірілуі т.б. ерек-шеліктері.
Сонымен қатар, зерттеуші тарихи әкімшілік-территориялық өзгерістерді де жақсы білгені жөн. Әсіресе, Қазақстан тарихын зерттеушілер үшін бұл күрделі мәселелердің бірі. Мысалы, қазан төңкерісіне дейін Қазақстанда біртұтас әкімшілік орталығы болған жоқ. Қазіргі Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Павлодар, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстары Далалық өлкеге қарады. Орталығы Омбы қаласы болды. Алматы, Жамбыл, Шымкент, Қызылорда облыстары Түркістан өлкесіне қарады. Орталығы Ташкент. Қостанай мен Ақтөбе Торғай облысын құрады. Орталығы Орынбор. Батыс Қазақстан облыстарының бір бөлігі Астрахань губерниясына кірді. Қазақтарға кезінде астана болған 4 қаланың бірде біреуі қазіргі республика территориясына кірмейді. Белгілі себептерге байланысты Қазақстанда елді-мекен, жер-су атаулары да көптеген өзгерістерге ұшырады. Сондықтан зерттеуші деректегі мәліметтер арқылы, ондағы жер-су атаулары деректің қай уақытта пайда болғанын деректегі көрсетілген уақыт арқылы қай жерде жасалынғанын болжауға мүмкіндік алады. Әрине, тек бірлі-екілі ерекшеліктеріне қарай деректің уақыты, пайда болған жері туралы нақты тұжырым жасау қиын. Соныдқтан деректі кешенді зерттеу арқылы ондағы барлық ерекшеліктерді бір-бірімен салыстыру арқылы ғана нақты пікір айтуға болады.
Атрибуция проблемасы деректі “сыртқы сынаудың” ең күрделілерінің бірі болып табылады. Белгілі орыс деректанушысы, академик Д.С. Лихачев өзінің “Текстология” деген кітабында “Исследователь … решая вопрос об авторстве, вынужден не отделять его от вопросов строения произведения, истории его создания, определения времени его возникновения в целом и в отделных частях, от судьбы текста в последующее время, от вороса о сохранности авторского текста и т.д…. простая атребуция произведения далеко недостаточна, надо каждый раз оределять не только автора, но и его авторскую работу” [19]- деп жазды.
Іс қағаздық құжатқа қол қойған адамды “сыннан” өткізбей автор деп тану ірі қателіктерге әкелуі мүмкін. Мысалы, 1754 жылы Сенатқа И.И. Шуваловтың атынан Москва университетін ашу туралы ұсыныс пен қажетті құжаттар түсті, 1775 жылы ол бекітілді. Содан көп жылға дейін Шувалов Москва университетін құрушы деген атаққа ие болып жүрді, ал шын мәнінде Москва университетін ашу туралы “жобаны”, қажетті құжаттарды жасаған. В. Ломоносов болатын, ол Шуваловтан соларды тек Екатерина ІІ-ге “жеткізуді” өтінген.
Кейде деректен оның авторын айқындауға болатын тікелей де жанама да мәліметтер табу мүмкін болмайды. Ондай жағдайда қажетті мәліметтерді басқа құжаттардан (жылнамалардан, әдеби ескерткіштерден, т.б.) іздестіру қажет. Қазіргі кезде атрибуция математикалық тәсілдер арқылы да анықтала бастады.
Мерзімді басылым беттерінде жарияланған мақалалар мен басқа материалдарды атрибуциялау да кейде қиындық туғызады, себебі кей жағдайда авторлар өз мақаласын псевдониммен (бүркеншік атпен) беруі мүмкін. Мұндай жағдайда зерттеуші газет және журналдар қызметкерлері, авторлар ұжымдары туралы мәліметтер сақталатын редакция мұрағатын қарауы қажет болады.
ғ) Тарихи деректің әлеуметтік функциясы.
Жоғарыда айтылған деректердің пайда болуына байланысты проблемалар спекторін-мәтіннің тарихын, авторын, уақытын, жерін, түпнұсқалығын анықтау-ол тек деректі сол дәуірдің контексінде қараудың, басқаша айтқанда, оның пайда болуының нақты тарихи жағдайларын, оның әлеуметтік алғы шарттарын ашуға қажетті мәліметтер ғана.
Деректанушы - ғалым О.М. Медушевскаяның айтуынша: “Деректану теориясы үшін принципті сәттің бірі тарихи деректің адамдардың мақсатты іс әрекетінің жемісі ретінде қарап, оның әлеуметтік табиғатын ашу болып табылады. Деректанудың негізгі мәселесі – тарихи деректің табиғатын ашу, оның объективті қасиеттері мен олардың қалыптасу заңдылықтарын зерттеу. Адамдардың мақсатты іс әрекеттерінің қорытындысында пайда болған деректерді талдау, олардың пайда болу себептерін ашу-олардың тарихи процестердің барысында атқарған әлеуметтік функцияларын айқындау арқылы ғана мүмкін болады. Әлеуметтік процестердің дамуы барысында пайда болып, кейіннен тарихи зерттеу объектісіне айналған деректер, өзінде тарихи процесс ретіндегі методологиялық бірлігі мен ғылыми тарихи танымы біріктіреді.
Қазіргі деректану деректі өткеннің тарихи шындығымен байланысты қарастырады, сонымен қатар оны тарихи білім жүйесінде зерттейді” [20]. Деректің пайда болуының әлеуметтік алғы шарты-белгілі бір мақсаттармен, деректің нақты әлеуметтік функциясымен байланысты. Автор оларды нақты дәл айтуы мүмкін, немесе бүркемелеуі, ал кейде тіптен саналы түрде басқа мақсаттар көрсету арқылы жасыруы мүмкін. Мұндай екі жүзділіктің тамаша үлгісін коммунистік партия көрсетіп берді. 70 жылдан аста партияның барлық қаулы-карарлары “халық мүддесі үшін” деген ұранмен қабылданды, ал сол халық сол қаулылардан шексіз азап шекті. Сондықтан тарихшы барлық жағдайда деректің дүниеге келуінің мақсаты мен міндеттерін, нақты әлеуеттік функцияларын айқын ашуы керек.
Бұл мәселелер туралы нақты жазба деректер түрлерін, нақты ескерткіштерді қарағанда толығырақ айтылады. Деректің пайда болуы және әлеуметтік функциялары туралы қажетті ақпараттарды жинаған соң ғана деректің мазмұнын “сынауға” мүкіндік пайда болады.
Деректің шынайылық деңгейін анықтау немесе ішкі “сын”. Өкілеттілік пробемасы.
Деректегі ақпараттың ғылыми маңызын (құндылығын) бағалау кезінде оның шындыққа қатынасмен қатар, тарихшымен байланысын да айқындау қажет. Бірінші жағдайда дерекпен шындықтың байланысына шынайылық (достоверность) пробемасы, екінші жағдайда “дерек және тарихшыда” өкілеттілік (репрезентативность) проблемасы пайда болады.
Деректегі ақпараттардың шынайылық проблемасын шешу түбінде “оның субъективтілігін алуға”, неғұрлым объективті ғылыми зерттеулерге жарамды мәлімет жинауға көмектеседі.
Өкінішке орай, көп жағдайда тарихшы оның орнына “шынайылық проблемасын алып тастайды”.
Өкілеттілік проблемасы. Тарихи деректану ғылымында “репрезентативность” деген түсініктің өзі соңғы уақыттарда пайда болды. Бұл термин француздардың “representer” – “представлять”- “өкілеттілік ету” деген сөзінен шыққан. “Өкілеттілік ету” категориясы жалпы ғылымдық түсініктер тобына жатады.
Тарихи зерттеулерде нақты оқиғаны не тарихи шындық құбылысты тура соған ұқсас тарихи шындықпен (аналогымен) ауыстыру кездеседі. Соңғысы (аналогы) өкілеттік қасиеттерге ие болуы тиіс, басқаша айтсақ зерттеудегі объектің барлық белгілері мен қасиеттерін көрсете алуға тиіс. Мысалы, теңіз суын құрамын, ерекшеліктерін, қасиеттерін анықтау үшін оның бәрін түгел тексерудің қажеті жоқ, бір ұрттам теңіз суының тексеру арқылы-ақ ол қасиеттерді білуге болады. Мұнда сол бір ұрттам су бүкіл теңіз суының өкіл қызметін атқарады.
Деректанушының назарында деректің пайда болу проблемасы және дерек авторы, олардың шығу және жасалу тарихы, олардың мазмұнын талдау және түсіндіру, деректердегі сақталынған мәлі-меттердің толықтық, шынайылық деңгейін анықтау мәселелері болуы керек.
