Каратынскі

Вінцэсь Аляксандравіч (15.8.1831—7.2.1891)

Паэт, журналіст i перакладчык. Нара-дзіўся ў в. Селішча Карэліцкага р-на Гро-дзенскай вобл. Працаваў хатнім настаўні-кам каля- Любчы (Навагрудскі р-н), сакра-таром У.Сыракоші (з 1850). Друкавацца пачаў у 1856. У 1857—58 супрацоўнічаў у часопісе «Teka Wileńska» («Віленскі збор-нік»), з 1860 — у газеце «Kurier Wileński» («Віленскі веснік»). У 1862 з М.Лясковым падарожнічаў па Беларусь 3 1866 супрацоў нік «Gazety Warszawskiej» («Варшаўская га­зета»), з 1886 — часопіса «Tygodnik ilustrowany» («Ілюстраваны штотыднёвік»). У розных перыядычных выданнях друкаваў артыкулы пра Беларусь: «Карціны з бера-гоў Нёмана», «Некалькі падрабязнасцей пра сям'ю, месца нараджэння i маладосць Адама Міцкевіча», «Канстанцін Тышкевіч» i інш. 3 беларускіх вершаў вядомы «Уста-вайма, братцы, да дзела, да дзела» i пры-свечаны А.Вярыгу-Дарэўскаму «Далі бог-то, Арцім...». Аўтар элегіі «Туга на чужой ста-ране» (нап. 1864), якая была пакладзена земляком паэта В.Клімовічам на музыку i стала папулярнай сярод беларускай дэмак-ратычнай інтэлігенцыі. Мяркуюць, што К. адзін з аўтараў «Гутаркі старога дзеда» i «Гутаркі двух суседаў», надрукаваных напя-рэдадні паўстання 1863—64. У зборніку вершаў «Чым хата багата, тым рада» (1857) i паэме «Таміла» (1858), выдадзеных у Віль-ні на польскай мове, паказана жыццё бела­рускай вёскі. Мяркуюць, што паэма была напісана на беларускай мове, але з-за не-магчымасці надрукаваць яе на мове арыгі-нала перакладзена на польскую мову. У ка-ментарыях да гэтай паэмы К. выклаў свае эстэтычныя погляды. Ён лічыў, што крыні-цай мастацтва з'яўляецца грамадскае жьш-цё, a пісьменнік (мастак) сваей чулай ду­шой улоўлівае грамадскія думкі, пачуцці, ідэалы i ўвасабляе ix у мастацкіх творах.

Мастак, на яго думку, мае права ідэалі-заваць гісторыю свайго народа, зыходзячы з высакародных мэт: «Высакародная мэта з'яўляецца праўдзівай, a ўсё, што праўдзі-вае, тое прыгожае ў эстэтычным значэнні, тое можа быць прадметам мастацкага тво

ра. Мастацтва павінна кіравацца праўдай, змагацца за справу праўды; змагацца за справу вялікай жывой праўды, у процілег-лым выпадку яно як з'ява без мэты... стане абыякавым для грамадства. Доказам таму служыць гісторыя ўсёй псеўдакласічнай лі-таратуры i мноства юбілейных вершаў». Яшчэ К. робіць вывад пра несумяшчаль-насць сапраўднай мастацкай творчасці з тэорыяй «мастацтва дзеля мастацтва». Толькі цацкі, лічыў К., робяцца для таго, каб імі гулялі, а творы мастацтва ствараюц-ца для перадачы дзейснай думкі. Творы мастацтва, сцвярджаў К., складаюцца з 2 элементаў: знешняй формы i ўнутранай сутнасці, зместу, які ў сваю чаргу падзяля-ецца на свядомае ўспрыняцце i інтуіцыю. «Творы мастацтва ёсць увасабленне твор-чай думкі, якая прымушае да дзейнасці свабоднай воляй чалавека, i таму яно, бяс-спрэчна, належыць яго духу. A калі нале-жыць яго духу, то тым самым i ўсім яго састаўным i непадзельным часткам, зна-чыць, таксама i сумленню. А сумленне — гэта толькі яшчэ не ўвасобленая тэндэн-цыя».

К. — аўтар некалькіх зборнікаў вершаў для народа. У прадмове да аднаго з ix ён адзначаў, што прысвячае сваю працу «про­стым братам» (сялянам). У шэрагу яго вер-шаў прагучалі матывы, якія надалей сталі вельмі істотнымі ў беларускай паэзіі: пат-рыятызм «ліцвіна», «плаксівыя» ноты i абя-цанне запець на вясёлы лад, калі над краі-най заззяе сонца свабоды. К. перакладаў на польскую мову творы Ж.П.Беранжэ, А.Пушкіна, М.Лермантава, Л.Талстога, Г.Гейнэ, выдаў збор твораў У.Сыракомлі (т. 1—10, 1872), з К.Плугам падрыхтаваў зб. «Выбранай паэзіі» Сыракомлі (т. 1—5, 1890). Творы К. на бел. мову перакладалі Р.Баравікова, Р.Барадулін, Г.Дубянецкая, П.Бітэль, У.Мархель, Г.Тумаш.

7в.:Творы. 2-е выд. Мн., 1981.

Літ.: М а л ь д з i с A. Падарожжа ў XIX ста-годдзе. Мн., 1969; История белорусской доок­тябрьской литературы. Мн., 1977; М а р х е л ь У. «Чым хата багата...» М а р х е л ь У. Крыніцы памяці. Мн., 1990.

КАРЖАНЕЎСКІ

Іосіф Іванавіч (31.3.1806—21.5.1870)

Беларускі вучоны ў галіне хірургіі i ін-фекцыйных хвароб, доктар медыцыны. На-радзіўся ў Слуцкім р-не Мінскай вобл.

Скончыў Нясвіжскую гімназію, медыцын-скі факультэт Віленскага універсітэта. Пра-цаваў пры універсітэце памочнікам празек-тара анатоміі. У 1829 абараніў дысертацыю на ступень доктара медыцыны. У 1831 па-кінуў службу i паехаў у Брэст-Літоўск i Bi-цебск, дзе прымаў удзел у барацьбе з хале-рай. У 1832 памочнік празектара хірургіч-най клінікі Віленскай медыка-хірургічнай акадэміі. У 1835 экстраардынарны прафе-сар, выкладаў дэсмургію (раздзел хірургіі — вучэнне аб павязках). У 1837—39 займаўся ў лепшых універсітэцкіх клініках за мяжой i na вяртанні ў 1840 прызначаны экстраар-дынарным прафесарам i дырэктарам акадэ-мічнай клінікі. Пасля закрыцця акадэміі ў 1843 застаўся па-за штатам i займаўся пра-ктычнай дзейнасцю па хірургіі ў Вільні. Быў вядомы ў Польшчы як лепшы хірург. Аўтар навуковых прац па пытаннях лячэн-ня сыпнога тыфу, пераломаў, артапедыі, дэсмургіі.

КАРПІНСКІ (Karpiriski)

Францішак

(4.10.1741—16.9.1825)

Паэт-сентыменталіст, асветнік, жыццё i творчасць якога звязаны з беларускай культурай. Нарадзіўся ў в. Галаскоў Івана-Франкоўскай вобл. (Украіна). Вучыўся ў езуіцкіх школах Станіслава i езуіцкай ака-дэміі ў Львове. У 1770—71 жыў у Вене, з 1780 — у Варшаве, дзе быў прыняты ў два-ры Чартарыйскага, удзельнічаў у творчых сустрэчах. Вакол яго як вядучага паэта польскага сентыменталізму групаваліся

дзеячы культуры Вялікага княства Літоў-скага, у тым ліку І.Быкоўскі, Ф.Князьнін. Напачатку пісаў псалмы народнага тыпу, потым, адыходзячы ад лірычна-любоўнага кірунку, ствараў простыя народныя песні («Свецкія песні»); у аснову адной з ix па-клаў беларускую народную песню «Пайшла дзеўка ў рэчку па ракі». Яго ўсё больш ці-кавілі фальклорныя матывы, i ён выкарыс-тоўваў ix у розных жанрах («Падарожжа па зачараванай краіне»). У 1781—82 К. наве-даў Гродна i Вільню. Больш як 30 гадоў ён арандаваў зямлю на Гродзеншчыне i Пру-жаншчыне. У 1819 набыў ва ўласнасць фальварак Хорашаўшчына ў Ваўкавыскім пав. (цяпер Свіслацкі р-н), дзе пачаўся прынцыпова новы этап жыцця i творчасці паэта. Ён гаспадарыў на ўласным кавалку зямлі, разам з сялянамі працаваў у полі, вучыў сялянскіх дзяцей у школе, адкрытай ім у Хорашаўшчыне. Сяляне спявалі яму песні, расказвалі быліны, казкі, i К. ста-ранна пранікаў у новы свет жыцця бела-рускага народа. Вакол яго групаваліся мяс-цовыя літаратурныя сілы. 3 ім падтрымлі-валі сяброўскія сувязі сын мінскага войска-га, перакладчык «Інкаў» Ж.Мармантэля С.Клакоцкі, астраном Ы.Пачобут-Адляніцкі, К.Хадкевіч, І.Кулакоўскі. Тут ён стварыў некалькі глыбока філасофскіх твораў пра сутнасць жыцця, простыя чалавечыя радас-ці i каштоўнасці, у т.л. «Размову Платона ca сваімі вучнямі» (Гродна, 1803). Карыста-ючыся добрымі адносінамі з гродзенскім губернатарам Д.Кошалевым, К. прапанаваў яму некалькі праектаў сацыяльных рэформ (удасканаленне землекарыстання, судоў). Цікавіўся творчасцю маладых пісьменні-каў, якія пісалі на беларускай мове. Напр., ён збіраў вершы Ф.Рысінскага з намерам выдаць ix, перапісваўся з паэтам-публіцыс-там, палітычным i культурным дзеячам Бе-ларусі i Літвы Х.Храптовічам, лісты да яко-га, напісаныя ў вершаванай форме, прасяк-нуты філасофскім роздумам. Цікавіўся К. праблемамі духоўнага жыцця краю, прымаў удзел у педагагічных дыскусіях. У некаторых творах («Да Станіслава Мала-хоўскага», «Чынш>>) ён выказваў спачуван-не сялянам, заклікаў улады да вызвалення ix ад паншчыны. Займаўся перакладам на польскую мову твораў французскага пісь-менніка-асветніка Ж.Дэліпя. Творчасць К. паўплывала на творчасць В.Дуніна-Мар-цінкевіча. Дэмакратычна-асветніцкі светапогляд К. з ухілам да эмацыянальна-маральных дамінантаў адбіўся на яго паэтычна-пісь-менніцкай дзейнасці i выявіўся ў спецы-яльных філасофска-этычных i эстэтычных творах («Пра красамоўства ў прозе ці вер­шах», «Пра шчасце чалавека» i інш.). Най-больш цікавіла асветніка філасофская пра-блема чалавека i яго становішча ў свеце. У сваіх поглядах ён апіраўся ў асноўным на асабістае жыццё, на свае арыгінальнае ба-чанне свету i чалавека, яго мараль i інш. Чалавек, паводле К., атрымаў ад прыроды процілеглыя часткі спадчыны: страсці, чу-ласць сэрца, што адпавядаюць эмацыя-нальнай чуласці, i розум. Страсці — гэта пачатак i зародак усялякага зла, а «чулае сэрца» — наадварот, натуральная якасць чалавека, аснова i ўмова дабрачыннасці. Па сутнасці, гэта пазіцыя, блізкая да Ж.Ж.Ру­со, у якога проціпастаўлялася прырода і культура. Штучныя формы грамадства псу-юць першапачатковую добрую прыроду ча­лавека. Зварот чалавека да ўласнага «чулага сэрца» i пазнанне самога сябе — гэта сап-раўдны шлях да нармалізацыі чалавечых адносін і выпрамлення самой асобы. Нао-гул, лічыў К., трэба больш натуральнасці, талерантнасці, чалавечай лагоднасці i cna-чування, што, відаць, блізка да беларускай ментальнасці ці менталітэту. Такім чынам, у поглядах К. «чуласць» — першапачатко-вая якасць чалавека i вырашальны элемент міжчалавечых сувязей — стала цэнтраль-ным паняццем, а таксама вызначальнікам яго эстэтычных i мастацка-творчых погля-даў, а «чулае сэрца» — інструментам сап-раўднай каштоўнасці паэтычнага твора.

Те:. Dzielą. Т. 1—4. Warszawa, 1806; Pamiętniki. Warszawa, 1898; Historia mego wieku i ludzi, z którymi zylem. Warszawa, 1987.

Jlim:. M а л ь д з i с A.I. На скрьгжаванні сла-вянскіх традыцый. Kostriewiczowa Т. Model liryki sentymentalnej w twórczości Franciszka Karpińskiego. Wrocław eta, 1964.

Э.К.Дарашэвіч.