2014-02-05
6452
Кесте
Кесте
Кесте.
Кесте.
Кесте.
Сурет. Карта номенклатурасы.
Егер осы K-43 трапециясын 144 тең бөлікке бөлсек (9 ә-сурет), онда жаңа картаға 1:100 000 масштабымен салынады. Ал бұл карталардың әрқайсысы араб цифрларымен (1, 2, 3 … 144) белгіленіп, номенклатурасы K-43-1, K-43-2, K-43-144 болады.
1:100 000 масштабтағы картадан 1: 50 000 масштабтағы картаға көшу үшін жүз мың масштабтағы картаның бір трапециясы 4-ке бөлінеді (9, а-сурет). Олар орыс алфавитінің бас әріптерімен (А, Б, В, Г) белгіленіп, номенклатурасы K-43-78-A, т.б. болып кете береді.
Өз кезінде 1: 50 000 масштабтағы картаның бір трапециясы 4-ке бөлініп,
1:25 000 масштабтағы карталар алынады да, олар орыс алфавитінің кіші әріптерімен белгіленіп номенклатура нөміріне қосылып жазылады. Мысалы, K-43-18-A-в.
Ал, 1:25 000 масштабтағы карта өз кезегінде тағы да бөлініп, олар араб цифрларымен белгіленіп, 1:10 000 масштабтағы карталар алынады. Ол карталар трапециясының нөмірі былайша жазылады: K-43-A-В-4.
|
|
|
Ауданы 20 шаршы километрден кем жердің типографиялық пландарын алу үшін трапециялық емес квадраттық бөлу қолданылады.
1: 5 000 масштабтағы карта номенклатурасының негізгі 1:10 000 масштабтағы картаның беті болып саналады, ал ол 1: 5 000 масштабтағы картаның 256 бетіне бөлінеді.
1:2000 масштабтағы картаның номенклатурасын алу үшін 1: 5 000 масштабтағы картаның беті 9-бөлікке бөлінеді, олар орыс алфавитінің кіші әріптерімен белгіленеді.
Топографиялық карталардың масштабына байланысты жеке парақтардың өлшемдері туралы мәліметтер мен номенклатура үлгілері 4-кестеде берілген.
1: 5000, 1:2000, 1:1000 және 1:5 000 масштабтағы пландарды жасауда тік бұрышты торлар қолданылады. Оның рамкасының өлшемі 1: 5 000 масштаб үшін 40Ч40 см. Бұл планшетке 1:2 000 масштабты орыс әріптерімен белгіленген (А, Б, В, Г) 4 парақ сәйкес келеді, 1:2 000 масштабты картаның бетіне рим цифрларымен (I, II, III, IV), белгіленген:1 000 масштабтағы төрт бет араб цифларымен (1, 2, 3, 4, 16) белгіленген 1: 500 масштабтағы он алты бет сәйкес келеді.
Карталардың номенклатурасы.
| Масштабтары | Парақ өлшемдері | Номенклатурасы | |
| Ендік | Бойлық | ||
| 1:1000 000 | 4° | 6° | K-43 |
| 1:100000 | 20` | 30` | K-43-64 |
| 1:50000 | 10` | K-43-64-Б | |
| 1:25000 | 5` | 7`30`` | K-43-64-Б-а |
| 1:10000 | 2°30` | 3`45`` | K-43-64-Б-а-4 |
| 1:5000 | 1°15` | 1`52``,5 | K-43-64 (256) |
| 1:2000 | 25`` | 37``,5 | K-43-64 (256-4) |
Масштабтары 1: 5000ч1:500 аралығындағы план парақтарының номенклатуралары мен өлшемдері 5-кестеде келтірілген.
|
|
|
Пландардың номенклатуралары
| Масштабтар | Планшет номенклатурасы | Рамалардың өлшеулері, см |
| 1:5 000 | 40Ч40 | |
| 1:2 000 | 4-5 | 50Ч50 |
| 1:1 000 | 4-Б-IV | 50Ч50 |
| 1: 500 | 4-Б-15 | 50Ч50 |
Жер бетін цифр түрінде бейнелеу:
Есептеу техникаларының және автоматты сызба аспаптарының (графиктік сызба жабдығы) дамуы әртүрлі инженерлік есептерді тез шешу үшін автоматтандырылған сызба жүйелерін құруға әкеледі. Бұл есептердің жартысы топографиялық пландар мен карталарды пайдалана отыра шешіледі. Осы тұрғыда жергілікті жердің топографиясы туралы мәліметтерді цифрлы түрде компьютерде сақтау және керек болған жағдайда жедел пайдалана білу мүмкіндігі туды.
Компьютер жадында жергілікті жердің мәліметтері Х,Ү,Н, координаталары бар көптеген нүктелер түрінде сақталады. Осындай координаталары белгілі көптеген нүктелер жер бетінің цифрлық моделін (жцм) құрайды.
Мазмұнына қарай жердің цифрлық моделі ситуациялық цифрлы модель (сцм) және бедерлік цифрлы модель (БЦМ) болып бөлінеді.
Ситуацияның барлық элементтері Х және Ү координаталары белгілі нүктелермен бейнеленіп, жергілікті жердің контурын және заттардың орнын анықтайды. Бедерлік цифрлы модель жер бетінің топографиялық жағдайын сипаттайды, яғни жердің бедерін қажетті түрде бейнелейтін Х, Ү, Н координаталары белгілі көптеген нүктелер арқылы беріледі.
Жер бедерінің әрқилылығына байланысты оны цифр түрінде жан-жақты бейнелеу өте күрделі мәселе.
Сондықтан шешілетін мәселеге байланысты және жер бедерінің сипатына қарай цифрлы модельдерді жасаудың әртүрлі тәсілдері қолданылады. Мәселен, бедерлік цифрлы модельді жер учаскесінің ауданында біркелкі орналасқан квадраттар немесе дұрыс үшбұрыштар төбелерінің Х,Ү, Н координаталарының кестесі түрінде құралады.
Төбелердің арақашықтықтары жер бедерінің түрінде (пішініне) және шешілетін есепке байланысты алынады.
Цифрлы модель жер бедерінің ерекше нүктелері орналасқан (су айырғыш, қайқы бел және т.б.) жерлер немесе горизонтальдар координаталарының кестесі түрінде де бейнеленеді. Цифрлы модель нүктелерінің координаталары мәндерін пайдалана отыра, жер бедерін компьютерлік программа арқылы бейнелеп, адам жер учаскесінің кез-келген нүктесінің биіктігін анықтауға болады.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Номенклатура деген не?
2.Трапеция емес квадраттық бөлу қайда қолданылады?
3.Карталардың номенклатурасы нені білдіреді?
4.Пландардың номенклатурасы нені білдіреді?
5. Жер қисықтығының горизонталь және вертикаль арақашықтықтарға тигізетін әсері?
6. Цифрлы карталар қалай жасалынады?
Әдебиеттер:
1.Қалабаев К.Б., Нурпейсова М.Б., Жарқымбаев Б.М. «Картамен жұмыс істеу» Алматы:
КазПТИ 1990. 12б.
2.Селиханович В.Г. «Геодезия» М.: Недра, 1981ж.
Дәріс №7. Пландар мен карталардағы рельеф бейнелеу әдістері.
Дәріс мақсаты: Рельефті горизонталь арқылы бейнелеудің мәні. Горизонтальдар, горизонталь белгілері туралы жалпы түсініктер. Горизонталь әдісі.
Кілт сөзі: Рельеф,төбе, тау, ой-шұңқыр, жота, сай, өркеш төбелер, суайрық, сужинақ.
Қысқаша мазмұн:
Горизонталь деп бірдей биіктіктегі нүктелерді бір-бірімен қосатын тұйық қисық сызықты айтады.
Көршілес қиятын жазықтықтың арасындағы арақашықтықты һ рельеф қимасының биіктігі деп атайды. План мен картада рельеф қимасының биіктігі жер бетінің рельефінің сипатына және түсіру 1 масштабына байланысты алынады. Берілген картада және планда қиманың биіктігі һ тұрақты болады.
|
|
|
Рельефті оңай оқу және ылдидың (төмендеудің) бағытын анықтау үшін горизонтальдарға ылдидың өзгерісіне перпендикуляр сызықша-бергштрих белгісін қояды.
Топографиялық картада көлбеулігі 45″-тан аспайтын ылдиларды горизонтальмен белгілейді, ал ол шамадан үлкен болса, яғни тік құламаларды арнаулы шартты белгілермен көрсетеді. Карта мен планда бейнеленген рельефті санмен өрнектелген төбенің биіктігімен, тереңдікпен және басқа қосымша биіктік белгілермен сипаттауға болады.
Карта мен пландағы рельефтің бейнелері. Жердің физикалық бетінің өзгерісін (кедір-бұдырларын) рельеф арқылы айқындауға болады. Рельефтің сипатына байланысты Жердің беті жазық, төбелі және таулы болып бөлінеді. Жер бетінің негізгі рельефіне жататындар: төбе ой-шұңқыр, жота, сай және өркеш төбелер.
Төбе, тау – конус немесе купол тәрізді болған биік жер беті. Таудың ең биік жері таудың төбесі болып саналады. Төбеден жан-жаққа тараған ылдиды таудың құламасы немесе жоны деп атайды. Жонның жазыққа ауысқан жері таудың табаны болады. Егер биіктігі 200 метрден төмен болып, пішіні жазықтық құламамен құрылса, оны төбе деп атаймыз. Ал биіктігі 200 метрден жоғары тік құламадан құрылған рельефтің пішіні тау болады. Тау мен төбелер тұйық горизонтальмен және табанына қарай бағытталған бергштрихпен белгіленеді.
Ой-шұңқыр - тауға (төбеге) қарама-қарсы рельефтің бейнесі, пішіні кесе тәріздес еңіскен жердің беті. Ойдың ең төменгі бөлігін, оның түбі деп атайды. Ойдың бүйір беттері ылдидан (жонынан) тұрады, олардың жер бетімен өту сызығын ойдың жиегі дейді. Кішкентай ойларды шұңқыр деп атайды. Ой да тау сияқты тұйық горизонтальмен бейнеленеді, бірақ бұл жағдайда бергштрихтері ойдың түбіне бағытталған.
|
|
|
Жота (арқа) – тау мен төбеден бөлініп шығып, биіктігі бір бағытпен өзгерген рельефтің пішіні. Жотаның басты элементтері суайрық сызықтары, жоны және табаны. Суайрық сызықтары жотаның бойымен ең биік нүктелерді қосады. Жота дөңес горизонтальмен бейнеленеді, оның дөңестігі жердің төмендеу жағына бағытталған.
Сай – бір бағытпен өзгерген еңістік (ойлы) жер. Сайдың жиегінен екі бүйір беті (жоны) төмендеп келіп, түбінде сужинағыш сызығын немесе тальвегін құрайды. Сайдың түрлері: алқап-жазық құламалы енді сайлар, жар (терең сай, таулы жерде шатқал) – тік құламалы тар сайлар. Сай ойыс горизонтальдармен бейнеленеді, ойыстың бағыты төмен жерлерге қарай бағытталған, тік жарлар арнаулы шартты белгілермен бейнеленеді.
Өркеш төбелер – екі төбенің жотасының төмендеген жері (немесе иілуі). Өркеш төбелерден бір-біріне қарама-қарсы бағытта екі сай басталады. Таулы жерлерде өркеш таулардың екі қарама-қарсы жонның арасында жол қатынасы- асуларымен жасалады. Өркеш төбелер қарама-қарсы бағытталған дөңес горизонтальдармен бейнеленеді. Таудың төбесі, ойдың түбі, өркеш төбелердің ең төменгі нүктелері және иілген жердің нүктелері – рельефке тән нүктелер, ал суайрық және сужиналғыш сызықтары – рельефке тән сызықтар. Рельефтің кез-келген пішіні көлбеу беттерден, құламалардан құралады, олар бірқалыпты, дөңес, ойыс және аралас болып бөлінеді.
Бірқалыпты құламаларда горизонтальдардың арасы бірдей болып келеді, дөңес құламаларда төбесіне қарағанда табанының горизонтальдарының арасы кіші болады, ал ойыс құламалар да, керісінше, төбеге жақын жерлерде горизонтальдың арасы кіші болады да, табанында ұзарып үлкейеді. Сондықтан топографиялық картада горизонтальдардың өзгерісі арқылы құламалардың пішінін білуге болады.
Горизонтальдардың қасиеттері. Рельефті горизонтальмен бейнелеудің мәніне байланысты олардың басты қасиеттері шығады.
1. Бір горизонтальдың үстіндегі кез-келген нүктелер бірдей биіктіктерде болады.
2. Карта мен пландағы тұйық горизонтальдардың жиынтығы төбені немесе ойды көрсетеді.
3. Карта мен планда горизонтальдар үздіксіз сызықтар болады. Ол сызықтар тек терең жарлар орналасқан жерлерде ғана үзіледі.
4. Горизонтальдар бір-бірімен қиылыспайды және тарамдалмайды. Тек шығып, ілініп тұрған жартастарды горизонтальмен бейнелегенде, олар қиылысуы мүмкін, сондықтан құздарды (жартастарды) бейнелегенде арнайы шартты белгілерді қолданады.
5. Горизонтальдың арасындағы ұзындық құламаның көлбеулігін сипаттайды.
Рельеф қимасының биіктігінің жатыс сызығына қатынасын сызықтың еңістігі деп атайды.
і = Һ / d (10)
Еңістік процентпен не промиллмен (мыңнан бір бөлігі) көрсетіледі.
Мына формула арқылы құламаның көлбеулігін оңай анықтауға болады:
tgv = i = h / d (11)
6. Суайрық пен сужинақ сызықтары горизонтальдарды тікбұрышпен кеседі.
7. Горизонтальдардың биіктік шамасы рельефтің қимасының биіктігіне тең болады.
Мысалы, рельеф қимасының биіктігі һ=1, горизонтальдың биіктігі 140, 141, 142, 143 және т.т.; һ=2,5м, 140, 142,5, 145,0, 147,5 және т.т.
Карта мен планды оқығанда, сонымен қатар оларды жасағанда горизонтальдар, бергштрихтер, биіктік жазулары және т.б. рельефке байланысты шартты белгілер қоңыр түсті тушпен бейнеленеді.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Горизонтальдар дегеніміз не?
2.Рельеф қимасының биіктігі дегеніміз не?
3.Бергштрих белгісін не үшін қойады?
4.Жер бетінің негізгі рельефіне жататындарды атаңыз?
5.Горизонтальдардың қасиеттері.
Әдебиеттер:
1.Атымтаев Б.Б., Пентаев Т.П. «Инженерлік геодезия» Алматы-2005ж.
2.Багратуни Г.В., Ганьшин В.В., Данилевич Б.Б. «Инженерная геодезия» М.: Недра 1984ж.
Дәріс №8. Сызықтарды бағдарлау.
Дәріс мақсаты: Сызықтардыбағдарлау.Сызықтарды осьтік меридиан бойынша бағдарлау жолдарын студенттерге үйрету.
Кілт сөзі: Бағдарлау, географиялық азимут, географиялық румб, магниттік меридиан, компас, солтүстік шығыс, оңтүстік шығыс, солтүстік батыс, оңтүстік батыс.
Қысқаша мазмұн:
Жер бетінде орналасқан заттарды, сызықтарды бағдарлау дегеніміз, олардың меридианнан бастап есептелген бағытын анықтау. Бағдарлау негізінде негізгі тұрақты бағыт географиялық, магниттік меридиан, сондай-ақ, осьтік меридиан (x-осі) немесе параллель сызықтар да алынады. Жергілікті жердегі заттарды компас немесе буссоль арқылы бағдарлауға болады. Компастың (буссольдық) шеңбері 360°−қа бөлінеді. Меридианың солтүстік басынан бір затқа қарай сағат тілінің бағытымен есептелген жергілікті немесе картадағы горизонталь бұрышы азимут деп аталады, ал азимут арабшадан аударғанда «бағытты» білдіреді.
Мысалы, егер бір зат (тригонометриялық белгі) біздің солтүстік шығыс – СШ жағымызда тұрса, онда азимут 60°−қа, оңтүстік шығысында ОШ болса, 150°−қа тең деп айтуға болады:
10-сурет. Сызықтарды бағдарлау.
Берілген бір нүктеде меридианды астрономия тәсілімен тапсақ, онда меридиан негізгі (географиялық), ал магнит стрелкасы арқылы тапсақ, магниттік меридиан болып аталады.
Осыған сәйкес өлшенетін азимутта негізгі – Ан және магниттік Ам азимут болып келеді. Әр нүктенің магниттік меридианы оның географиялық негізгі меридианына сәйкес келмейді; Олардың стрелкасы бұрыш магнит стрелкасының бұрылу бұрышы (δ) деп аталады. Егер стрелканың солтүстік ұшы негізгі меридианнан шығысқа қарай бұрылса, батыстың бұрылу бұрышы болады, шығыстың бұрылу оң (+), ал батыстың бұрылу теріс(–) болып келеді. Егер магнит тілінің бұрылу бұрышы δ–ның мәні белгілі болса, магниттік азимутқа мына төмендегі формуланы пайдаланып, көшуге болады:
Ан=Aм+ δш;
Ан=Aм=δб; (12).
мұндағы δш, δб – магнит тілінің шығыс және батыс бұрыштары.
Егер жоғарыда айтылғандай шығыс бұрылуды оң (+), ал батыс бұрылуды теріс (–) деп қабылдасақ, онда екі жағдайда да мына формуланы аламыз:
А=Ам+δ (13).
Магнит тілінің бұрылуы жер бетінің әр жерінде әртүрлі болып келеді. ТМД елдерінде δ – ның шамасы 0°−тан 20°−ға жуық шамаға екі жаққа ауытқиды. Демек сызықтарды магниттік меридиан бойынша бағдарлау тек қана жер бетінің шағын учаскелерінің пландарын жасағанда ғана қолданылады.
Кез-келген жердің өзіне тән магниттік бұрылуын жақын жердегі метеорологиялық стансадан немесе сол жердің топографияық картасынан алуға болады.
Сызықтарды осьтік меридиан бойынша бағдарлау:
Карталар мен пландар координаталардың зоналық тік бұрышты жүйесінде жасалатындықтан, геодезияда дирекциондық бұрыштар жиі қолданылады. Дирекциондық бұрыш (α) деп осьтік меридианның солтүстік жағынан сағат тілінің бағытымен бағдарланғыш сызыққа дейінгі горизонталь бұрышты айтады (11, a - сурет).
Дирекциондық бұрыштар азимуттар сияқты 0°−тан 360°−қа дейін өзгереді.
11– суреттегі АВ бағытының дирекциондық бұрышы αАВ тура, ВА бағытының бұрышы αВА кері дирекциондық бұрыштар болып есептеледі. Осы суреттен:
αкері= αтура+180° (14)
11-сурет. а) тура және кері азимуттар; ә) дирекциондық бұрыштар;
яғни, кері диррекциондық бұрыш пен тура диррекциондық бұрыштардың айырмашылығы 180°−қа тең. Жалпы алғанда мына формуланы пайдаланған дұрыс,
αкері= αтура+180° (15).
Геодезиялық және маркшейдерлік өлшеулердің барлығы да сызықтар диррекциондық бұрыштар арқылы бағдарланады, өйткені сызықтың диррекциондық бұрышы жер бетінің кез-келген нүктесінде өз мәнін өзгертпейді, яғни тұрақты. Бұл – диррекциондық бұрыштардың азимутқа қарағандағы бір ерекшелігі. Ал, тура және кері азимуттар арасындағы байланысты мына формуладан көруге болады:
Акері= Атура+180°+γ (16).
мұндағы γ – меридиандардың жақындасу бұрышы, яғни меридиан мен осьтік меридиан (x) немесе оған параллель сызық арасындағы бұрыш. Бұл бұрыштың мәні әр нүктенің 0-дік меридианнан қашықтауына байланысты ауытқып отырады. 9-сурет бойынша АВ сызығының негізгі азимуты Ан, ал диррекциондық бұрышы αАВ десек, онда:
γ= αАВ− Ан (17).
яғни, нақты бір нүктедегі кез-келген сызықтың азимутымен диррекциондық бұрышының айырмашылығы (γ – осы нүктедегі негізгі меридиан мен осьтік меридианның жақындасуына тең).
Егер дирекциондық бұрыш − (α) белгілі болса, онда негізгі азимутты мына формула арқылы анықтайды: Ан=α+γ (18)
Осьтік меридианнан батысқа қарай орналасқан нүктелер үшін меридиандардың жақындасу бұрышының мәні теріс болып келеді.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Жер бетіндегі сызықтарды бағдарлау деген не?
2.Сызықтық азимуты деген не?
3.Негізгі және магниттік азимуттардың айырмашылығы неде?
4.Дирекциондық бұрыш дегеніміз не және оның өзгеру шектері қандай?
Әдебиеттер:
1.Нурпейсова М.Б. «Геодезия», (дәрістер жинағы) 1 және 2 бөлім. КазПТИ, 1990ж-102б.
2.Закатов П.С. «Инженерная геодезия» М.: Недра, 1986ж.
Дәріс №9. Румбтар және олардың дирекциондық бұрыштармен байланысы.
Дәріс мақсаты: Румбтар және олардың дирекциондық бұрыштармен байланысы. Келесі сызықтың дирекциондық бұрышын анықтау. Тура және кері геодезиялық есептерді студенттерге көрсету және түсіндіру.
Кілт сөзі: Румб, тригонометрия, ширек, тура және кері геодезиялық есеп, координата, полигон, дирекциондық бұрыш.
Қысқаша мазмұн:
Сызықтарды бағдарлау және өлшеу нәтижелерін өңдеу кезінде румб деп аталатын сүйір бұрыш пайдаланылады. Шамасы 0°−тан 90°−қа дейін өзгеретін осьтік меридианның оңтүстік және солтүстік жағынан екі жаққа қарай бір нақты сызыққа дейін есептелетін сүйір бұрышты румб дейді.
12-суретте әр ширекте алынған төрт сызықтың румбтары көрсетілген. Бағытты румб арқылы табу үшін оның сан мәнінің алдына ширектің аты көрсетіледі.Мысалы, СШ (солт.шығыс), ОШ (оңт.шығыс), ОБ (оңт.батыс), СБ (солт.батыс) деп белгіленеді және осы суреттен әрбір ширекте румбтар (кестелік бұрыштар) мен дирекциондық бұрыштар арасындағы байланысты көруге болады. Ол байланысформулалары 6-кестеде берілген.
12-сурет. Румбтар және дирекциондық бұрыштар арасындағы байланыс.
Диррекциондық бұрыштар мен румбтар арасындағы байланыс.
| Ширектер нөмірлері | Дирекциондық бұрыштардың өзгеруі | Румбтардың аттары | Байланыс формалары |
| I | 0°≤α≤90° | СШ | r1=α1 |
| II | 90°≤α2≤180° | ОШ | r2=180°–α2 |
| III | 180°≤α3≤270° | ОБ | r3=α3–180° |
| IV | 270°≤α4≤360° | СБ | r4=360°–α4 |
Дирекциондық бұрыштарды румбтарға (таблицалық бұрыштарға) аударғанымыз, тригонометриялық функциялардың 0°−тан 90° аралығындағы таблицалық нақтылы мәндерін пайдалануға мүмкіндік береді.
Келесі сызықтың дирекциондық бұрышын анықтау.
Егер АВ сызығының дирекциондық бұрышы αАВ белгілі және В нүктесіндегі оң жақ горизонталь бұрыш βоң өлшенген болса, онда келесі ВС қабырғасының дирекциондық бұрышы αВС (13–сурет) былайша анықталады:
αВС= αАВ+x (19)
мұндағы x=180°–βоң онда: αВС= αВС+180°–βоң
Егер В нүктесіндегі сол жақ бұрыш βсол өлшенген болса, онда αВС дирекциондық бұрышы мына формуламен анықталады:
αВС= αАВ–180°+βсол (20).
13-сурет. Дирекциондық бұрышты анықтау схемасы.
● Тура және кері геодезилық есептер.
Геодезиялық және маркшейдерлік жұмыстарда пункттер координаталары, олардың арақашықтықтары мен дирекциондық бұрыштары тікелей немесе кері геодезиялық есептерді шешу арқылы анықталады.
Тура геодезиялық есеп. Егер координаталары белгілі А пунктінен, екінші В пунктіне дейінгі арақашықтық d және дирекциондық бұрыш αАВ белгілі болса, онда В пунктінің координаталарын табуға болады. Координаталардың бір пунктте осылайша берілуі тура геодезиялық есеп деп аталады. АВ полигонның бір қабырғасы, ал дирекциондық бұрышы αВА делік (14–сурет).
14-сурет. Тура геодезиялық есеп.
Бастапқы А нүктесінің (xА, уА) координаталары белгілі де, шарт бойынша В нүктесінен (xА, уА) координаталарын (xВ, уВ) анықтау керек. 14–сурет бойынша:
| xВ– xА=Δx | (21) |
| уВ– уА=Δу | |
Мұндағы Δx пен Δу координа өсімшесі
деп аталады. Тік бұрышты үшбұрыш АВС– дан Δx пен Δу былайша анықталады:
| Δx=d·cosα | (22) |
| Δу=d·sinα |
Тексеру: 
Координаталар өсімшелері Δx пен Δу–тің таңбалары cosα мен sinα–ға байланысты оң және теріс болып келеді. Дирекциондық бұрыш α–ның әртүрлі мағынасына сәйкес Δx пен Δу таңбаларының өзгеруі 7–кестеде көрсетілген.
7–кесте.
Координаталар өсімшелерінің ширектегі таңбалары.
| Координаталар өсімшелері | Ширектер | |||
| I–СШ | II–ОШ | III–ОБ | IV–СБ | |
| Δx | + | – | – | + |
| Δу | + | + | – | – |
Анықталған өсімшелер Δx пен Δу арқылы екінші В пунктінің координаталары (21) формулаларымен есептелінеді: xВ=xA+Δx
yВ=yA+Δу
Координаталардың бастапқы пункттен екінші пунктке осылайша берілуін тура геодезиялық есеп деп атаймыз.
Кері геодезиялық есеп. Координаталары белгілі екі пункт 1 және 2 арқылы 1–2 түзуінің дирекциондық бұрышы α1–2 және ұзындығы α1–2 анықтау керек болған жағдайда, кері геодезиялық есеп деп аталатын тәсіл қолданылады. Х1, Y1, Х2, Y2-1 және пункттерінің координаталары.
15-сурет пен (21) формулаларына сәйкес координаталар өсімшелері бойынша анықталады:
15-сурет. Кері геодезиялық есеп.
Ал бұрыш (румб) 1-2-1 үшбұрышынан анықталады:
Дирекциялық бұрыш пен координаталар өсімшелері былайша түзудің жазықтықтағы проекциясы есептелінеді. (23)
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Румб деген не және оның өзгеру шегі қандай?
2.Меридиандардың жақындасу бұрышы деген не?
3.Магнит тілінің бұрылуы деген не?
4.Дирекциондық бұрыштардан румбтарға қалай көшуге болады?
5.Тура геодезиялық есеп деген не?
6.Кері геодезиялық есеп деген не?
7.Берілген αАВ=48°20′ және βоң=243°14′ және βсол=104°07′ бұрыштары арқылы (15–сурет) ВС
қабырғасының дирекциондық бұрышы мен румбасын есептеңіздер.
Әдебиеттер:
1.Фельдман В.Д. Михелев Д.Ш. «Основы инженерной геодезии» М.:, Высш.школа, 2001ж.
2.Нурпейсова М.Б. «Геодезия» Алматы 2005ж.
Дәріс № 10. Геодезиялық тораптар.
Дәріс мақсаты: Тірек тораптары туралы түсінік және оның түрлері. Мемлекеттік геодезиялық тораптар. Геодезиялық жиілендіру және түсіру тораптары туралы студенттерге түсінік беру.
Кілт сөзі: Пункт, мемлекеттік тор, жүйе, нивелирлік торап, триангуляция, трилатерация, полигонометрия, пирамида.
Қысқаша мазмұн:
Геодезиялық түсірістердің қай түрі болсын, олар алдын-ала жер бетінде бекітілген және өте жоғары дәлдікпен пландық координаталар (х,у) және биіктік координатасы (Н) анықталған нүктелерге сүйенеді. Мұндай румбтерді тірек пунктері дейді. Координаталары геодезиялық тәсілмен біртұтас координаталар жүйесінде анықталған тірек жүйелерін геодезиялық тірек жүйелері деп аталады.
Жалпыдан жалқыға көшу принципіне қарай мемлекетіміздегі барлық тірек жүйесі бірнеше кластарға бөлінеді.
Оларды құру ең жоғарға кластан төменгі, күрделі және дәл геометриялық құрылымдардан ұсақ, дәлдігі төмендеу кластарға көшеді. Жоғарғы класты пункттер бір-бірінен (бірнеше ондаған километр) әжептәуір үлкен арақашықтықта орналасады. Одан кейін олардың аралары, төменгі кластарда жиілетіледі. Геодезиялық жұмыстарды осындай принциппен жүргізу қысқа мерзім ішінде үлкен территорияны біртұтас координаталық жүйемен қамтамасыз ете алады.
Геодезиялық тірек жүйелері пландық және биіктік жүйелері болып бөлінеді. Пландық жүйеде тірек пункттерінің тік бұрышты жазық координаталары (х пен у) анықталады, ал нүктелердің биіктіктері (Н) Балтық теңізінің биіктік жүйесімен есептеледі.
Геодезиялық жүйе мемлекеттік жиілету және түсіріс жүйелері болып бөлінеді, ал олардың өзі дәлдігіне қарай өзара кластарға бөлінеді.
● Мемлекеттік геодезиялық тораптар жиілету және түсіріс торларын одан әрі дамытудың, сонымен қатар ізденіс, құрылыс, жер қойнауын пайдалану, жерге орналастыру, т.б., көптеген инженерлік есептерді шешудің негізі болып табылады.
Сондықтан, геодезиялық тораптарды құрудың дәлдігін қамтамасыз ету үшін оның бұрыштық және ұзындық өлшеулері тиісті аспаптар мен тәсілдер арқылы жүргізілуге тиісті. Мемлекеттік геодезиялық тораптарға мыналар жатады:
а) 1,2,3,4 кластың пландық жүйелер, олар өзара бұрыштық және ұзындық өлшеулер дәлдігімен, жүйе қабырғаларының ұзындықтарымен ерекшеленеді. Пландық жүйелер триангуляция,триатерация, полигонометрия әдістерімен құрылады.
ә) I,II,III және IV класты биіктік нивелирлік тораптар. Олар геометриялық нивелирлеу әдісімен құрылады.
Геодезиялық жүйелер жалпыдан жекеге қарай көшу принципімен: жоғары жүйеден, яғни I-кластан төменге қарай неғұрлым дәл құрылғаннан, соғұрлым ұсақтау және дәлдігі кемдеу класқа қарай құрылады. I-класты жүйе мейлінше жоғары дәлдікке ие болады және ол төменгі кластарға геодезиялық жүйелердің дамуы мен олардың пункттерінің координаталарын біртұтас жүйеде есептеу үшін, негіз қызметін атқарады.
Триангуляция әдісі. Триангуляция әдісі жергілікті жерде үшбұрышты жүйесін құрудан тұрады, оларда барлық бұрыштар мен кейбір базис қабырғаларының ұзындығы өлшенеді.
Үшбұрыштың басқа қабырғаларының ұзындықтары тригонометрияның белгілі формулалары бойынша есептеледі.
1 класс триангуляциясының тұтас жүйесін орасан зор территорияда құру едәуір уақыт пен материалдық қаражатты жұмсауды керек етеді. Сондықтан 1 класты геодезиялық жүйені, мүмкіндігінше меридиан және паралель бағытында бірінен-бірі 200км-ге дейінгі тұйық полигонды құрастырады.
2 класты триангуляция бірінші класты полигонның бүкіл ауданын толтыратын және 1 класты пункттерімен сенімді байланыстарға үшбұрыштардың жаппай жүйелі түрінде дамиды.
3 және 4 класты триангуляциялар мемлекеттік гелдезиялық жүйе 50-60км2-қа бір пункт тығыздықпен жасалынады. Пункттердің осындай тығыздығы 1:25000 және 1:10000 масштабтағы топографиялық түсірулерді қамтамасыз етеді.
1, 2, 3, және 4 класты триангуляциялық жүйенің негізгі сипаттамалары 8-кестеде келтірілген.
Трилатерация әдістері. III және IV класты мемлекеттік геодезиялық жүйелер, трилатерация әдісімен де құрылуы мүмкін.
Трилатерация триангуляция тәрізді, барлық қабырғалар ұзындықтары өлшенген үшбұрыштар жүйесі болып саналады. Үшбұрыштарды шешу арқылы горизонталь бұрыштарын, ал одан қабырғаларының дирекциондық бұрыштарын анықтайды. Содан кейін пункттердің координаталарын есептеуді триангуляциядағыдай жүргізеді.
Трилатерация жүйесінде қабырғаларының ұзындығы әдеттегідей радио және жарық қашықтық өлшеуіштерімен өлшенеді. Бұл жағдайда қабырғаларды өлшеудің салыстырмалы қателігі мынадан аспауы керек: III класс үшін-1:100000, IV класс үшін-1:40000.
Триангуляциялық тораптың сипаттамасы
| Триангуляция кластары | Қабырға ұзындығы, км | Бұрыш өлшеудің орт.Кв.шекті қателік | Үшбұрыштардағы шекті қателік | Базисті қабырғаларды өлшеуд. салыст. шекті қателік |
| 20-25 | 0,7″ | 3,0″ | 1:40000 | |
| 7-20 | 1,0″ | 4,0″ | 1:300000 | |
| 5-8 | 1,5″ | 6,0″ | 1:200000 | |
| 2-5 | 2,0″ | 8,0″ | 1:200000 |
Полигонометрия әдісі. Орманды жазық жерде триангуляция жүйесінің дамуы қиындау немесе жергілікті жағдайдың күрделігінен экономикалық жағынан орынсыз кезде полигонометрия әдісі қолданылады. Осы әдіс жергілікті жерде жүрістер және полигондар жүйесін салудан тұрады, олардың барлық бұрыштары мен қабырғалары өлшенеді. Егер бір пункттің координаталары және бір қабырғасының дирекциондық бұрышы белгілі болса, онда полигонометриялық жүрістің барлық пункттерінің координаталарын есептеп шығаруға болады.
Полигонометриялық жүрістің бұрыштары тиісті дәлдіктегі теодолиттермен өлшенеді. Полигонометриялық жүрістердің қабырғаларының ұзындығын өлшеу үшін жарық және радио қашықтық өлшеуіштер, оптикалық-механикалық қашықтық өлшеуіштер, болат және инварлық сымдар, ленталар мен рулеткалар қолданылады. Қабырғаларының ұзындығы, сонымен қатар өлшенген базистен, қосалқы бұрыштары өлшенген геометриялық фигуралар арқылы анықталуы мүмкін. Сондықтан қабырғаларын өлшеу әдісіне байланысты полигонометрия;
а) траверстік немесе магистральдық, яғни қабырғаларын тікелей өлшеу арқылы;
ә)параллактикалық сүйір бұрыш арқылы жанама тәсілмен анықтауға негізделген.
Егер ab базисі полигонометриялық жүрістің АВ қабырғасына перпендикуляр болса және онымен екіге бөлінсе, онда АВ қабырғасының ұзындығын анықтау үшін ab-базисін және φ1 мен φ2 параллактикалық бұрыштарын өлшеу жеткілікті.
1 класты полигонометрия меридиан және параллель бағытында созылған жүріс түрінде құрылады, олар бірінші класты периметрі 700-800 км полигонның буындарын құрады, 2 класты полигонометрия 1 класты триангуляция мен полигонометрияның ішінде периметрі 150-180 км-лік тұйық полигон жүйесі ретінде дамиды.
3 және 4 класты полигонометриясы торапты пункттері бар жүрістер жүйесі немесе жоғарғы класты мемлекеттік геодезиялық жүйенің пункттеріне сүйенетін жекелеген жүрістер түрінде құрылады.
Полигонометрияның негізгі сипаттамалары 9-кестеде келтірілген.
Полигонометрияның сипаттамалары.
| Полигонометрия кластары | Қабырғалар саны | Қабырғалар ұзындығы, км. | Бұрыш өлшеудің орт.Кв.шекті қателік | Ұзындық өлш. Салыст. қателік |
| 8-30 | 0,4″ | 1:400000 | ||
| 5-18 | 1,0″ | 1:200000 | ||
| 3-10 | 1,5″ | 1:100000 | ||
| 0,25-2 | 2,0″ | 1:40000 |
Мемлекеттік невилирлеу жүйесі. Мемлекеттік нивелирлеу жүйесінің пункттерінің биіктіктерін геометриялық нивелирлеу әдісімен анықтайды.
1 класты нивелирлеу жүйесі периметрі 2000 км-ге жуық тұтас полигонды құрайтын жүрістерден тұрады. 1 класты нивелирлеу мейлінше жоғары дәлдікпен жүргізіледі, оған барынша жетілдірілген аспаптар мен бақылау әдістерін қолдану арқылы жетуге болады.
Салыстырмалы биіктікті анықтаудың орташа квадраттық кездейсоқ қателігі 1 км жүрісте mһ 0,5 мм болады.
II класты нивелирлеу сызығы 1 класты нивелирлеу пункттерінің арасында периметрі 500-600 км полигондар түрінде салынады. II класты нивелирлеу жүрісінде салыстырмалы биіктікті анықтаудың орташа квадраттық қателігі 1 км жүрісте mһ = 0,8 мм-ден аспауы керек.
III класты нивелирлеу жүйесі 1 және II класты нивелирлеу полигонының ішінде жүйе немесе II кластық полигонды периметрі 150-200-ден 6-9 полигонға бөлетін жеке жүрістер түрінде жасалынады.(1км жүрісте mһ = 1,6 мм-ден аспауы керек). III класты нивелирлеу жүйесін одан әрі жиелендіру IV класты нивелирлік жүрістер жүйелерін құру арқылы орындалады. Олар топографиялық түсірулердің тікелей биіктік негізі болып табылады. Оларды салу жиілігі түсіру масштабымен және жергілікті жердің жер бедерінің сипатымен сабақтас болады.
Барлық кластағы нивелирлеу жүрістері жергілікті жерде орта есеппен алғанда 5 км сайын тұрақты реперлер жәгне таңбалармен бекітіледі.
Сызықтарды осьтік меридиан бойынша бағдарлау:
● Геодезиялық жиілету жүйелері мемлекеттік геодезиялық жүйелер негізінде дамиды, әр қалалар мен ауылдарды, ірі өндіріс объектілерінің құрылыс алаңдарында, тау-кен өндірісі территориясында атқарылатын ірі масштабтағы т.сірулерді, сондай-ақ инженерлік және геодезиялық жұмыстарды негіздеу үшін қызмет етеді.
Топографиялық түсіруді белгілі бір масштабта жасау үшін геодезиялық жүйелерді керекті тығыздыққа жиілендіру, түсіру жүйелерін немесе осылай аталатын геодезиялық түсіру негіздеулерін дамыту есебінен жасалады, негіздеу пландық және биіктік болып бөлінеді.
Ал түсіріс торлары да пландық және биіктік торлары болып бөлінеді.
Пландық түсіріс жүйелері теодолиттік, тахеометриялық және мензулалық жүрістер немесе триангуляция арқылы құрылады. Торлардың тығыздығы түсіру масштабына, жердің рельефіне тікелей байланысты. Мәселен, 1:500 масштабты түсіруде пункт саны 4-тен кем болмауы керек. 1:2000 масштабта 10-нан, ал 1:1000 масштабтағы түсіруде 16-дан кем болмауы керек.
Арақашықтықтары өлшеу қиынға түсетін жерлерде түсіру пункттері үшбұрыштар тізбегін құру, тура және кері қиылыстыру әдістері не теодолиттік жүрістер арқылы анықталады.
Түсірудің масштабтары өндіріс жұмыстарының ерекшеліктеріне байланысты алынады. Мәселен, көлемі үлкен, ірі кен орындарын барлау және игеру кезінде жер бетін 1:5000 масштабта, ал шағын кен орындары планға 1:2000 және 1:1000 масштабтармен түсіріледі.
Күнделікті жұмысқа қажет сызбалар 1:1000 не 1:500 масштабтарға қима биіктіктері 0,5 м болып жасалады.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Мемлекеттік геодезиялық тораптар дегеніміз не?
2.Пландық және биіктік геодезиялық тораптар қандай әдістермен құралады?
3.Триангуляция деген не?
4.Трилатерация деген не?
5.Полигонометрия деген не?
6.Жиілету тораптары не.шін қажет?
Әдебиеттер:
1.Атымтаев Б.Б., Пентаев Т.П. «Инженерлік геодезия» оқулық Алматы 2005ж.
2.Нурпейсова М.Б. «Геодезия» Алматы 2005ж.
Дәріс №11. Геодезиялық жұмыстар жүргізудің негізгі принциптері.
Дәріс мақсаты: Геодезиялық жұмыстар жүргізудің негізгі принциптері. Геодезиялық пункттерді жергілікті жерде белгілеу және бекіту. Тұрған жердің орнын анықтаудың НАВСТАР және ГЛОНАСС глобальды жүйелері туралы студенттерге мағлұмат беру.
Кілт сөзі: Жалпыдан жалқыға көшу, макшейдер, тірек жүйесі, бетон,ағаш, металл, пирамида.
Қысқаша мазмұн:
Өлшеулер қаншалықты ұқыптылықпен жүргізіліп, қолданылатын аспаптар қаншама жетілдірілген болса да, өлшеулердің азды-көпті қателері кетіп тоырады. Оған кез-келген шаманы бірнеше рет өлшеген кезде, оңай жеткізуге болады.
Бастапқы нүктелерден (пунктерден) алыстаған сайын, өлшеудің дәлдігі азайып, қателіктер көбейе береді.
Қателердің ұлғайып-азаюын, дәлдігін арттыра түсу үшін, елімізде өлшеу жұмыстарын сезімтал аспаптар арқылы қажетті дәлдікке сай белгілі әдістермен шебер өлшеуші адамдар (геодезистер, маркшейдерлер) жүргізеді.
Геодезиялық жұмыстарды ғылыми түрде төмендегі принциптердің мідетті түрде орындалуын қажет етеді.
1. Геодезиялық тірек торларын «жалпыдан жалқыға (нақтылыққа) көшу» деген принциппен әрі қарай дамыту, яғни алдымен геодезиялық бастапқы (тірек) торлары құрылады, олардың координаталары жоғары дәлдікпен табылады да, олар әрі қарай жиілетеді.
2. Өлшеу, есептеу және графиктік жұмыстардың әрбір кезеңдерін міндетті түрде тексере отырып, бастапқы өлшеулер нәтижесінің дәлдігіне көз жетпейінше, кейінгі өлшеулерге кіріспеу.
● Тірек жүйелері пункттерінің ұзақ мерзім бойында беріктігін, орнының тұрақтылығын, бұзылмаушылығын қамтамасыз ету үшін әрбір тірек нүктесі жерде центрді жерге орнату арқылы бекітіледі.
Жұмыстар жүргізілетін ауданның физикалық және географиялық орнын, жергілікті жердің ерекшеліктерін, яғни центрдің түрі мен конструкциясын, сондай-ақ оның жерге орнату тереңдігін анықтайды.
Геодезиялық биіктік жүйелерінің пункттері грунттық қабырғалық реперлермен және маркалармен бекітіледі. Қабырғаға салынған реперлер шойын дөңгелек таңбамен белгіленеді.
Түсіру негіздеудің нүктелері уақытша белгілермен (темір қазықтармен, трубалармен, ағаш бағаналармен немесе қысқа қазықтармен) және ішінара ұзақ мерзімдік белгілермен бекітілген пункттердің саны кем болмауын ескерген жөн.
Бұрыштық және ұзындық өлшеулер кезінде геодезиялық көршілес пункттердің арасында өзара көрінушілігін қамтамасыз ету үшін, центрлердің үстіне жер бетіндегі геодезиялық белгілер орнатылады. Конструкциясына байланысты сыртқы геодезиялық белгілер турларға, пирамидаларға, қарапайым және күрделі белгілерге бөлінеді. Турлар жартасқа орнатылған белгінің үстіне тастан,кірпіштен не бетоннан жасалған бағаналар. Олар таулы жерлердегі жартастың төбесіне орнатылады.
Пирамидалар үш және төрт қырлы штатив түрінде болады және олардың биіктігі әдетте 5-10 м дейін жетеді.
● Ғылым мен техниканың соңғы он жыл ішінде қарқындап дамуы геодезияға координаттар мен координата өсімшелерін анықтаудың жер серіктік атты жаңа әдісін дүниеге әкелді. Бұл әдісті геодезистер әдеттегідей геодезиялық тораптардың жылжымайтын пункттерін пайдаланбай, оның орнына жылжымалы жер серіктерінің координаталарын қолданады.
Қазіргі кезде координаталарды анықтауды екі түрлі жер серіктік жүйесі қолданылады:
ГЛОНАСС атты Ресейлік жүйе. Ол бұл жүйенің глобальдық навигациялық жер серіктік жүйесі деген ұзақ атының қысқартылған түрі.
Екінші америкалық NAVSTAR GPS жүйесі NAVigation System with Time And Ranging Global-Positioning System (арақашықтық пен уақытты анықтаудың навигациялық жүйесі). Бұл жағдайда «позициондау» деген сөзді координаттарды анықтау деу керек. Екі жүйе де әскери есептерді шешуге арналған, бірақ соңғы кезде геодезияда кеңінен пайдалануда. Координата өсімшелерін өте жоғары дәлдікпен, яғни орташа квадраттық қателігі 5мм+D·10-6 дәлдікпен, ал жеке қабылдағыш координаталарын 10м ден 100м-ге дейінгі орташа квадраттық қателікпен анықтайды.
Тұрған жердің орнын анықтаудың барлық жер серіктік навигациялық жүйесін үш сегментке бөлуге болады:
Ғарыштық сегмент; бақылау және басқару сегменті, пайдаланушылар (жер серіктік сигналды қабылдағыш) сегменті.
Қазіргі кездегі NAVSTAR GPS және ГЛОНАСС жүйелерінің толық комплектісіне 21 жұмыстағы және 3 запастағы жер серіктері кіреді. Жер серіктерінің орбиталары іс жүзінде дөңгелек және үш орбиталық жазықтықтарда, ал NAVSTAR жүйесі алты орбиталық жазықтықтарда орналасқан. Жер серіктері оның барлық жүйесін оның ішінде, жнр серіктің жердің көлеңкесінде болған кезінде де энергиямен қамтамасыз ететін күн сәулесі батериясымен жабдықталған.
Жер серіктерінің орбиталары дөңгелек және 20180км геодезиялық биіктіктерде Жер орталығынан 26600км орналасқан. Жер серіктерінің осы саны және олардың орналасулары сигналды бір уақытта Жер шарының кез-келген бөлігіне де кем дегенде төрт жер серігінен қабылдауды қамтамасыз етеді. Барлық жер серіктері алты орбиталық жазықтықта біркелкі орналасқан. Жер серіктерінің айналу кезеңдері жұлдыздар уақытының 12 сағатын құрады, соған байланысты әр жер серігі күн сайын бір жерде өткен күнгі уақыттан 4 минут ерте пайда болады.
● Геодезиядағы GPS өлшеулердің принципі. Геодезиялық GPS өлшеулерін GPS қабылдағыштарымен төрт (одан да көп) жер серіктерін бір уақытта бақылау арқылы жүргізіледі. Екі қабылдағыштың бірі-базалық, ал екіншісі қабылдағыш-ровер болып келеді. Базалық қабылдағыш барлық өлшеу процесі бойы координаталары белгілі геодезиялық негіз пункттерінде орналасады. Ал, ровер координаталары анықталатын нүктелер бойынша жылжиды. Осы екі қабылдағыштар алынған деректердің нәтижесінде, база мен ровер аралығындағы кеңістік вектор анықталады. Бұл вектор базалық сызық деп аталады.
Базадан есептегендегі ровердің орнын анықтау үшін әртүрлі өлшеу әдістері қолданылады. Бұл әдістер өлшеулерді жүргізудің ұзақтығымен ерекшеленеді. Яғни нақтылы уақытта өлшеулер жүргізу үшін радио модель қолданылады. Ол база деректерін роверге жіберіп отырады. Нәтижелер, яғни нүкте координаталары далалық жағдайда белгілі болады.
Өлшеу нәтижелерін өңдеу алғаш далалық деректерді жазып алып кейін офистік компьютерлерде қайтадан өңдеуді талап етеді. Өңдеу әдістерін таңдау келесі факторларға: қабылдағыштық түріне, қажетті дәлдікке, уақыттың тығыздығына және нәтижелерді алудың нақты уақытына байланысты болады.
GPS өлшеу әдістері. GPS өлшеулер кинематикалық, дифференциалдық және тез статика әдістері арқылы жүргізіледі. Кинематикалық және дифференциялдық әдістер тек нақтылы уақытта өлшеуге, ал тез статистика кейін өңдеуге қолайлы.
Өзіндік тексеру сұрақтары:
1.Геодезиялық тірек пунктері қалай бекітіледі және белгіленеді?
2.Геодезиялық жұмыстарды жүргізудің негізгі принциптері қандай?
3.НАВСТАР және ГЛОНАСС глобальды жүйелері не үшін керек?
4.GPS-технология деген не?
Әдебиеттер:
1.Атымтаев Б.Б., Пентаев Т.П. «Инженерлік геодезия» оқулық Алматы 2005ж.
2.Нурпейсова М.Б. «Геодезия» Алматы 2005ж.
Дәріс № 12. Геодезиялық өлшеулер.
Дәріс мақсаты: Өлшеулердің дәлдігі және оның түрлерін студенттерге түсіндіру.
Кілт сөзі: сызықтық, бұрыштық, биіктік, нивелир, горизонталь, вертикаль, архив метрі, атмосфералық қысым, далалық өлшеу, есептеу процесі, теодолит, буссоль, гониометр.
Қысқаша мазмұн:
Геодезиялық өлшеу деп өлшенетін шаманы бастапқы бірлік ретінде қабылданатын басқа бір шамамен салыстыру процесін айтады. Геодезиялық өлшеулерді негізінен үш түрге бөлуге болады:
-сызықтық –жер бетіндегі нүктелердің арақашықтықтарын анықтау;
-бұрыштық-горизонталь және вертикаль бұрыштардың мәндерін анықтау;
-биіктік (нивелирлеу)-жекелеген нүктелер арасындағы биіктік айырымдарын анықтау;
Сызықтық және биіктік өлшеулерде (арақашықтық, биіктік, биік айырым) ұзындық өлшеу бірлігіне метр (м) алынады. Метрдің ұзындығына шамамен Париж арқылы өтетін меридиан ұзындығының 1:40000000 бөлігі алынған. Осының негізінде платина-иридий қорытпасынан метрдің эталоны жасалынды, ол «архив метрі» деп аталды. Кейінгі кездегі жүргізілген дәлдігі жоғары өлшеулер негізінде «архивтік метрдің» ұзындығы бастапқы анықталғаннан 0,21мм-ге қысқа екендігі анықталды. Сөйтіп, 1899жылы 90% платина мен 100% иридий қорытпасынан метрдің халықаралық жаңа 31 эталоны жасалынды. Ресей оның 11 және 28 көмірлі екеуіне ие болды. №28 метрлік эталон Ленинградтағы Д.И. Менделеев атындағы ғылыми-зерттеу институтында сақтаулы.
Ұзындық өлшеу жұмыстары дәлдігінің артуы мен метрлік эталон жаңғыртудың қажеттігіне байланысты, метрдің жарық толқынының ұзындығына негізделген табиғи эталонына көшу мақсаты көзделеді. Өлшеуіштер мен таразылар жөніндегі XI- Бас конференция 1960 метрдің халықаралық бірліктер жүйесінің негізіне «метр-криптон-86 атомының, вакуумдегі шығару ұзындығына тең ұзындық» деген жаңа анықтама қабылдады.Сөйтіп, 68 жылдың 12 қаңтарында Кеңестер үкіметінің стандарты бойынша мемлекеттік тұрақты шама жаңа метірлік эталон бекітілді.
Ал, қашықтық өлшеуіш сымдар мен рулеткалардың ұзындықтарын дәлдігін анықтап тұру үшін, ұзындығы мемлекеттік эталонмен салытырылған 3 мтірлік арнайы белгілер(компараторлар) дайындылған.Еліміздің көптеген қалаларында орнатылған осындай компораторлардың бірі-№541 Мәскеудің геодезия, аэрофототүсірістер және картография инжинерлік институтындағы белгілі компоратор.
Бір метірде(м) 100 см.немесе 1000мм. бар. Бұрыштарды өлшеудің бірлігіне градус алынған,ол тік бұрыштың 1/90 бөлігіне тең.Толық шеңбер 360° -тан тұрады, бір градуста -60 минут (/), бір минутта -60 секунд(//) бар.
Бұрыштардың мәндерін радиандық өлшеммен көрсетуге болады.Радиан-радисқа тұрады.Демек, радианның градустық, минуттық, секундық мәндері p=57,3°; p=3438/; p=206265˝тең.
Аудандар өлшемнің бірлігі шаршы метр (м): 10000мІ=1гектар(га);
1000000мІ =100 га = 1кмІ.
Уақыт, салмақ және температура өлшем бірліктеріне секунд, халықаралық килограмм және Цельсия шкаласы бойынша градус алынған.
Атмосфера ауасының жер бетіне және ондағы барлық закттарға түсетіе қысым атмосфералық &
