Правапіс галосных е, ё, я

Правапіс галосных о, э, а

Галосныя о, э звычайна пішуцца ў беларускай мове толькі пад націскам: горад, мова, шэсць, чэрствы. Не пад націскам у адпаведнасці з беларускім літаратурным вымаўленнем замест о, э пішацца літара а (аканне): гарады, маўленне, шасцёрка, чарсцвець.

Літара а пішацца не пад націскам незалежна ад паходжання слова: Токіа, сальфеджыа, характар, рамонт.

У некаторых спрадвечна беларускіх словах са складамі ро, ло замест о не пад націскам пішацца ы: кроў – крывавы, дровы – дрывотня ( але: драўляны), глотка – глытаць. З літарай ы пішуцца словы яблык, яблыня, яблычны, яблыневы.

У адпаведнасці з беларускім літаратурным вымаўленнем літара ы пішацца ў некаторых запазычаных словах:

абарыген дырыжор рызіна

арышт дырэктар рысора

брызент зарыва трывога

дрызіна інжынер хрыбет

дрымучы канцылярыя цырымонія

дылетант почырк чыгун

А ў некаторых словах пішацца літара і: бліскавіца, блішчаць, бліскаўка ( але: бляск, бляшанка).

Канцавыя ненаціскныя -эль, -эр у запазычаных словах перадаюцца як -аль, -ар: шніцаль, лідар, камп’ютар, тэндар, ордар, менеджар, але ва ўласных імёнах іншамоўнага паходжання захоўваюцца -эль, -эр: Ландэр, Одэр, Пітэр, Юпітэр.

Літара э пішацца як пад націскам, так і не пад націскам:

- пасля зацвярдзелых, а таксама [д], [т]: жэрдка, тэатр, рэдактар, дэталь, Жэнева, Цэйлон;

- у пачатку некаторых (пераважна запазычаных) слоў: эра, эпас, экватар, экзэмпляр, Эстонія, Эфіопія;

- на канцы запазычаных нязменных слоў, а таксама ўласных імён, геаграфічных назваў пасля зычных, акрамя л, к: купэ, кафэ, кашнэ, Хасэ, Душанбэ (але: філе, сальта-мартале, піке, камюніке).

Літара ё пішацца ў беларускай мове толькі пад націскам: узлёт, сёстры, мёд.

Заўвага

а) літара ё пішацца не пад націскам у словах з коранем ёд-, ёт -: ёдапірын, ётаванне, а таксама ў складаных словах з першай часткай радыё-: радыёграма, радыёстанцыя;

б) калі першая частка складанага слова з’яўляецца вытворнай ад назвы хімічнага элемента радый, то пішацца літара е: радыеактыўнасць, радыеметрычны (але: у першым складзе перад націскам пішацца я: радыяметрыя, радыяхімія, радыялогія).

Замест е, ё ў першым складзе перад націскам пішацца я (яканне): мёд –мядовы, цёмны – цямнець, веліч – вялікі, дзевяць – дзявяты. Літара я ў такім становішчы пішацца і ў даўно запазычаных словах: дз я журны, кал я ндар, я фрэйтар, с я ржант, м я нтуз, м я чэць, я хідна, я нот.

Ва ўсіх іншых ненаціскных складах пішацца е: зеленаваты, медзведзяня, песняры.

У словах іншамоўнага паходжання ў першым складзе перад націскам пішацца літара е: калектыў, метровы, секунда, гектар, перон, В’етнам, Палесціна.

Літара е пішацца ў пачатку некаторых запазычаных слоў: егер, ерэтык, Еўропа, Еўпаторыя, Еўфрат.

Часціца не і прыназоўнік без заўсёды пішуцца з літарай е: не быў, не браў, не ідзе, не спыніць, без меры, без жартаў, без прычыны, не без вынікаў, не без работы.

Пры напісанні разам не і без становяцца прыстаўкамі і падпарад­коўваюцца агульным правілам напісання галосных літар е, я: няха'й, нясто'мна, няшта'тны, бязме'жны, бязлю'дны, бяско'нца; але: непісьме'нны, безупы'нны, безапеляцы'йны, бескары'сны, беспаваро'тны.

Каранёвае я пішацца нязменна незалежна ад націску: