Cаяси режим

1. Саяси режимнімні жне тсінігі

2. Тоталитарлы саяси режим

3. Авторитарлысаяси режим

4. Демократиялысаяси режим

Азіргі саяси ылымда саяси режим тсінігін елдегі саяси мірдісипатын, еркіндік дегейіне, билік органдарына ытынегіздегі арым-атынасына байланысты анытайды. Осы тсінік турасында анытама беруде талас-тартыстар саяси талдаудыбаса категорияларымен салыстыранда аз емес. Біракпшілік зерттеушілер саяси режимді саяси жйе рылымынызара рекеттестіктегі реттілігімен, саяси билік пен масаттардыжзеге асыруымен байланыстарады. Саяси режимніфункционалды мазмны маызды сратара жауап береді, яни оамнысаяси жйесініызметтерінде ерекше орын алатын.

Одан мынадай сратар:

- билікте андай саяси кштер болады жне олар андай механизммен билікті жзеге асырады;

- саяси билік алай шынайы таратылады жне оныжзеге асуын кім баылайды;

- оамда тлалардыытары мен бостандытарына андай жадайда кепілдіктер беріледі;

- оамда саяси оппозициянымір сруіне жол беріле ме;

- саяси билікке ол жеткізуді жзеге асыруда андай дістер, тсілдер жне ралдар ажет т.б.

Саяси режимнісапалысипаттамаларын мынадан анытауа болады: адам ытары мен бостандытарынылшемі, мемлекеттік биліктіжзеге асу дістері, мемлекет пен оамнызара арым-атынас сипаты, саяси шешімдерді абылдауда оамныыпал жасау ммкіндіктерінібарлыы немесе жотыы, саяси институттардыалыптасу жолдары. Наты бір елдегі мір сріп отыран саяси режим трі субъективті жне объективті жадайлара сондай-абаса да кптеген факторлара байланысты. Сондытан да саяси режимніклассификациясы мірде кп кездеседі. Кетараан саяси дебиеттерде классификация-ол оамда демократиялыпринциптердібіралыпты дамуы деп крсетіледі.

Осы классификация бойынша саяси режимнітрі былай аныталады:

- саяси-оамдыпроцестердіинтенсивтілігі жне даму дегейі;

- басарушы элитанырылымы жне оныалыптасу механизмі;

- оамдаы адам ытары мен бостандытарыныжадайы;

- бюрократиямен атынас жадайы;

- оамда басарушылылигитимді трде болу дегейі;

- оамдаы саяси санаа озау салатын оамды-саяси дстрлерді рилылылыы

Осы айтыландармен байланыстырып саяси режимнінегізгі ш трін ажыратады: тоталитарлы, авторитарлыжне демократиялы.

2 сра. Тоталитарлы саяси режим – ол мемлекеттіоам мірінібарлысалаларына толытай баылау жасауы. «Тоталитаризм» терминін ебірінші саяси лексикона егізген итальяндыфашистер лидері Б. Муссолини. Ол 1925 жылы з режиміне сипаттама бергенде осы терминді пайдаланан болатын. Осындай режим сондай-аГерманияда, Испанияда, СССР-да жне Руминияда т.б. елдерде болан. р елде зіндік ерекшеліктерімен крінсе де оныжалпы белгілері, мні жне мазмны бар.

Осындай белгілерге тоталитарлырежим кіреді:

- азаматтардыжааша ойлау жне жаа оам руын жоа шыаратын ресми идеология;

- билікке жалыз баралыпартиянымонополиясы, олигархиялыбелгілері мен харизматикалылидер жарияланан оам;

- террористік полицейлік баылау жйесі;

- барлыбаралыапарат ралдарына (радио, телевидение, газеты, журнал) партиялыбаылау;

- арулы-скери кшпен баылау;

- экономикаа орталытанан баылау жне экономикалыызметті бюрократиялыбасару жйесі;

- оамдыжне индивидуальдымірдібарлысалаларына биліктіадаалау орнатуы

- тланыеркін ойлауы мен рекеті болмайды;

- «Билік бйырмаанны(рсат етпегенні) барлыына тиым салынады» - деген принцип рекет етеді;

Тоталитаризмнінегізгі белгілерін белгілі батыстыполитологтар К. Фридрих, З. Бзежинский, Х. Арендт з уаытында анытаан. Белгілі Американдызерттеуші З. Бзежинский тоталитарлырежимге келесідей «диагноз» ойды: егер елде осы аталан белгідердібесеуі кездессе онда осы режим демократиялыжаа кшпейді. Тоталитарлы– ол индустриализация, модернизация дадарысы кезеіндегі оамны«реакциясы» мндай кезеде оам лкен иыншылыа келеді: дстрлік рылымдар бзылады, адамдарда сезімнен айырылу, жалыздыпайда болады. стемдік жргізетін – идеологияа сонысаяси іс-рекетінімазмнына сер ететітіне арай. Тоталитаризмді негізінен коммунизмге, фашизмге жне лтшылды-социализмге бледі.

Жалпы трінде 1918 жылы алыптасан тоталитаризмнітарихи алашы трі кеес типіне жататын коммунизм болып табылады. Коммунистік тоталитаризм басаларына араанда, яни баса идеологиялара тртіптінегізгі трін крсетеді, йткені ол жеке меншікті, рбір жеке автономияны жне мемлекеттіабсолюттік билігін жояды. Тоталитаризм екінші трі ебірінші 1922 жылы Италияда орнатылан. Бнда тоталитаризм толытрінде крсетілмеген. Италияда фашистік тоталитаризмнішекарасы мемлекетке сер етушілер трысымен орнатылан. Сондытан тртіптіыдырауы жаындаанда олар Муссолиниді здері-абиліктен алып тастайды.

Тоталитаризмнішінші трі – лтшылды (социализм – ол 1933 жылы шынай саяси оамдытрінде Германияда пайда болан). Оныфашизммен туыстастыы біракбінесе кеес коммунизмге сайды. Мысалы, тоталитарлыпартиялыйымшылдытрі жне «товарищ» деп айтанында. Тоталитаризм зінікоммунистік трінде кп мір среді. Блек мемлекеттерде бгінгі кнге дейін мір среді. Кейбір авторлар тоталитаризмді нашар дамыан елдердімодернизациясынысаяси трі деп арастырады.

Біратоталитаризм – тарихи тртіп. Тоталитаризм – жабыоам уаытында сапалы жааруына йренбеген.

Авторитаризм – саяси тртіп, бнда бір трдінемесе топтыз басшысымен билікке мтылысы. Авторитаризм оамдырылысы ауысып жатан елдерде, таы да зададарыста болып жатан оамда пайда болады. Берілген шарттар, авторитарлысаяси режимніорнату факторы болады. з сипаттаумен ол тоталитаризммен демократияныарасында орналасады. Тоталитаризммен оныавтократиялызамен шектелмейтін билік сипаттамасы демократиямен – автономия бар болуы, мемлекет пен басарылмайтын оам салаларымен сайды. Мысала XX асырда кп авторитарлымемлекеттерде легитимация масатымен лттыидеология жне формальды билік баылайтын сайлау кп олданан.

Кптеген Азиядаы, Африкадаы жне Латын Америкадаы болан авторитарлырежим зін мір сруін лттыбосатумен жне туумен атайды. Соы онжылдыта авторитарлыжйелер жиі кейбір демократиялыинституттармен пайдаланан – олар сайлау, плебисцит т.б. Мысалы, конкуренті емес немесе жарты конкуренті сайлаулар: авторитарлы немесе жарты авторитарлы режиммен Мексикада, Бразилияда, Отстік Кореяда, Ресейде, азастанда жне баса мемлекеттерде пайдаланан.

Жалпы зерттеушілер авторитаризмніайыратын белгілерін береді, олар:

- кшті орталытанан билік

- бір топтынемесе партияныбилікке монополиясы

- элитаныалыптасуы

- оппозицияа толынемесе толыемес тиым салуы

- билік згеруінікштеу мінезі

- шектелген плюрализм

- билікті стап алу шін кш рылымын кеолдануы

- кіметтік билік органдарыны, салмаудыжне оппозицияныбар болуы. Біраоларды жмыс істеуі шектелген тек формальды трінде ана.

- халыты билікке жібермеуі

- оам мен жеке адамныстінен тотальды баылаудан бас тарту.

Азіргі лемде авторизмнісаталып алуына кп жадайлар себеп болып келеді. Мысалы:

- Азаматтыоамныдамымаандыы

- Экономиканыартта алуы

- Дамушы оамдарда шиеленістібиік тсілі

Азіргі уаытта тоталитарлысаяси жйеніыдырауымен кптеген лемнікоммунистік мемлекеттерініылыми жне саяси ызыушылыы авторитаризмге кбейді. 80-90 жылдары авторитарлымемлекеттер, олар (Отстік Корея,Чили, Китай, Въетнам жне т.б.). зініэкономикалыжне леуметтік кштілігін крсетті жне экономикалыглденудісаяси тратылыымен кшті билікті– бостандыэкономикамен жне ауіпсіздікпен дамыан леуметтік плюрализммен дамыандыын длелдейді. Сондытан авторитаризмніреформаторлыммкіншіліктері бар екен деп алымдардыпікірлерімен келісуге болады (В.П. Пугачев). Бірадемократияа кзделген авторитарлытртіп кпке шыдамайды. Бнда азіргі жадайда траты саяси жйенібір типі – ол демократия.

«Демократия» - тсінігі ол саяси ылымда маызды болып келеді. Демократия ол:

- бір алыптасан йымнытрі мшелерінішешім абылдауына тек атысуына негізделген;

- оамдырылымныидеалы жне оан сйкес лем кзарасы;

- халыбилігі жне демократиянымасаты мен идеалыныжзеге асуы шін леуметтік-саяси озалыс;

Демократияны мемлекеттік ырылым ретінде зерттегеннен кейін онытаы бір белгілерін кресетеді:

- оамда кптеген ызыушылытармен ммкіндіктердібар болуы;

- саяси института-топтара кепілденген жолы;

- жалпы сайлау ыы;

- кіметтік институттардыкімет іс-рекеттік баылау;

- саяси нормаа атысты кпшілік оамныкелісуі;

- пайда болан шиеленістерді бейбітшілік трінде шешу.

Демократия аныталан жадайда пайда болады жне сааталады. Біріншіден. Экономикалыдамудыбиік дегейі. Пипсет С Дженмен В. мен Куртпен жасалан. Зерттеу орытындысы бойынша траты экономиканысуі есоында демократияа келеді. Екіншіден. оамда толеранттылытыбар болуы, саяси азшылытыыын сыйлау. шіншіден. оамныбазалындылыына, теыына, атысты келісімі. Тртіншіден. Халытысаяси атысушылыа мтылысы (біріншіден сайлау трінде). Демократиялысаяси режимді демократиялытртіпке негізделген басару трі деп атауа болады. Онынегізінде – адамныбостандыын, ыкепілдігін орау. Демократияда мірді реттейтін ол заболып табылады.

Мемлекет міндетті трде ыты болады жне оам азаматты трде болады. Плюрализм принципі оам мірінібкіл саласына таралан. Сондытан мемлекеттік жне оамдырылымнан туындайды. Бан сер ететін азаматтыоам жне ртрлі леуметтік абаттымдениет демократиясы. Трындардыбилік рылымынырекетіне баылау жргізуіне ммкіндігі бар жне орын з басарушылыынан дамыан. Тікелей немесе кіметтік демократия. Осындай принцип: «Замен тиым салмаанныбріне рсат» бар. Осымен демократия саяси режимніжргізуші элементі болады.

Батыс саясаттанушылары, демократия режимнімынадай басару трлерін ажыратады:

1. Президенттік режим

2. Парламенттік режим

Президенттік режим трі онда парламенттіжне зашыарушылыызметініорындауына арамастан толыбилік президенттіолында болады. Осы режимде Президент кіметті зі рады заа вето салуа ыы бар жне зашыаруа ыы бар; парламентті шашыратуа жне парламенттік сайлаудымерзімге дейін жариялауа ыыы бар жне т.б. Президенттік режим классикалытрін АШ-та круге болады. Парламенттік режим трінде толызашыарушы билік парламентте мемлекет басшысы монарх немесе парламент пен таайындалан президент болса да осы режимде ПарламенттіПрезидент ветосын абылдамауа ыы бар, президент зашыаруына арсы заабылдауа ыыы бар: импичмент арылы президентті орнына алуа ыыы бар; президент басарып отыран кімет стінен баылау жргізуге ыыы бар; жне т.б. Маызды ызыушылыазіргі демократиялыжйеніталдауын крсетеді: Ол А. Лейпхартты«вестминистерлік демократия лгісі» мен «демократияныконсенсустылгісін» сынуы.

Бірінші лгі кпшілік принципін білдіреді. Бл лгі мір тжирибесінде атарушы биліктіконцентрациясын сипаттайды (бір патиялыкабинет немесе «таза кпшілік кабинеті»); биліктіттасуы; ассиметрикалыекіпалаталы парламент; партиялырдыбіртрлілігі; плюралистік сайлау жйесі; унитарлыжне орталытанан басару; парламент суверениеті мен жазылмаан конституция; кілдік демократия. Мндай демократия лгісі лыбританияда, Канадада, Австралияда, Жаа Зеландияда жне т.б. елдерде бар. азастан Республикасы егемендігін алуына байланысты елімізділеуметтік мірінібарлысаласы тгелімен згеріп, саяси, экономикалыжне леуметтік жйесі лемдік ркениет лгісінде айта рылып жатыр.

Ол азіргі оамдыжне саяси рылыстымн – маынасын теретсініп - білуге адамдардымірінде атаратын орнын, атаратын рлін айындауа, олара сан трлі ытары мен бостандытарын дрыс пайдалануа ммкіндік береді. Саяси ылымнынегіздерін мегеру арылы, сіресе азіргі тпелі кезедегі крделі оамды– саяси жадайда еркін бадар стап, белсенді іс - рекет жасауа, ішкі жне сырты саясаттысыр – сипатын, баса адамдардыытарын баалап, адірлей отыра, ркениетті трде зінімасат – мддесін білдіріп, оны орауына кежол ашады, жалпы, халытыазыналара негізделген демократиялытртіпті рметтеуге, ортамселелерді жымдасып шешуге йретеді. Халытытиісті саяси мдениетінсіз демократиялымемлекет орнауы жне тиімді жмыс істеуі ммкін емес. рине, андай оамда болмасын барлыадам тгелімен саяси шешім абылдауа атыса алмайды.

Десе де, мемлекеттік саясатта жртшылытыр трлі топтарынымасат – мдделерініескерілуі, басарушы топтызыреттілігі мен жауапкершілігі кбіне азаматтардысаналыы мен белсенділігіне байланысты. Адамдардысаясата атысып, салиалы шешім абылдауы зінен - зі тумайды. Ол шін газет, журналдарды оып, радио тыдап, теледидар кру де аз. Ондаы материалдарды сындарды сараптап, шынайы орытынды шыару, саяси мірдісубъектісі болу шін жйелі трде саясат теориясын игеріп, саяси процеске атысу жолдарын арнайы оып – йрену, іс жзіндегі тжірибе керек. Біздізаманымызда ксіппен айналысанына арамастан, саяси білім мен мдениет р адама ажет. Себебі, ол оамда траты тіршілік еткендіктен баса адамдармен жне мемлекетпен сз жобірлесіп рекет етуі керек. Мндай білімі жоадам саяси істерде амал – айла, лытылы болып кетеді. Оны саяси жаынан белсенді кштер з масатына пайдаланып, ойындаысын істейді. Азаматтардыкпшілігінісаяси сауаттылыы оам шін де ажет. Саяси сауаттылыоамды бір адамныдара кімшілігіне негізделген кімет жйесінен, атал, деспоттыбасарудан, адамгершілікке арсы, мемлекеттік жне оамдыйымдастырудыэкономикалытиімсіз трлерінен сатандырады.

Сондытан адамдарды біріктіріп бір мемлекеттіішінде ркениетті мір сруге тек жеке адам ана емес, бкіл оам мдделі жне ол осы баытта талмай тиімді жмыс істеуі тиіс. Жеке адамдардысаяси белсенділігі мен ыпалы р трлі. Жеке адамнысаяси белсенділікке атысу ммкіндігі молайып, биіктеген сайын, оныоамдаы орны да жоары болады. Адамнылеуметтік жне саяси мртебесі онысаяси субъектілігінінегізгі лшемі болып саналатын азаматты– ытызада айындалады. Адамнысаяси мірге атысуа ммкіндік беретін ыы конституциялысипаттан арапайым демократиялыеркіндікке тікелей байланысты. Тланысаяси мірге белсенді араласуы шін материалдылеуметтік – мдени, саяси – ытыалы шарты ажет. Еалдымен, адамныішер тамаы, киер киімі, жатар орны, трмыс жадайы, белгілі бір дрежеде білімі, ксіби дайындыы, саяси мдениеті болуы керек. Білімді адамнымдениеті жоары болады.

Егер жоарыда крсетілгендей алы шарттар болмаса, тланыоамдысаяси мірге белсене атынасып, онынаыз субъектісіне айнала оюы иына тседі. Сондытан шын демократиялымемлекет з мшелерініжалпы мдениетін, оныішінде саяси сауатын ктеруге тырысады. Саясатта жеке адамнымдениетінен баса негізгі орын алатын жне мні те зор мселелердібірі – жеке адамныыы мен бостандытары. Жеке адамныыы деп кісіге белгілі игілік алуды амтамассыз ететін адамдар мен мемлекет арасындаы ережелердізара атынастарын айтады. Жеке адамныбостандыына кісіге з білгенінше істеуге ммкіндік беретін, мемлекет пен адамдардыараатынасыныпринциптері жатады. Мдени ыадамнырухани дамуын рбітіп рістеуге баытталады. Оан білім алуа, мдени азыналарды круге рсат, нер мен техникалыжасампаздыа, оамнымдени міріне еркін араласуа ыы жне т.б. жатады.
Адам ыы мен бостандыыныжзеге асырылуын оныоам мен мемлекеттіалдындаы міндеттерінен ажыратып арауа болмайды.

Олар зара тыыз байланысты. Бл міндеттерініорындалуы жеке, оамдыжне мемлекеттік мдделерді амтамасыз ету шін ажет. Халытысаяси мдениетін ктеруге тек белгілі саяси білімді мегеріп, саяси былыстар мен процесстерді, задылытар мен принциптерді тсіну ана емес, сонымен атар оам алдында з жауапкершілігін сезініп, жалпы адамзаттыазынаны сатап, молайтуа тырысу, Отана ауіп тнсе, оны орай білу де жатады. Енді бгінгі азастана келсек, еліміздісаяси мдениетін тап басып айту иын. Себебі, республикамыз тпелі кезеді басынан кешіріп отыр. Халытысанасында, іс - рекетінде, дуірдіде, бгінніде, болашатыда, мдениеттіде кріністерін байаймыз. Мселен, біраз адамдардысанасында жеке тладан грі брыныдай мемлекеттібасым трандыы сезіледі. Бірталайы болашаты ктумен кн кешуде. Ал болашадегеннізі бгіннен басталады ой.

Сондытан ркімніазіргі саяси мірге белсене араласып, оамымыздытезірек демократиялануына з лесін осаны абзал. азастан Республикасыныжаа Конституциясында да адам ытары мен бостандытары танылады жне олара кепілдік беріледі. ркімнімір сруге, жеке басыныбостандыына ыы бар. Замен сот алдында жрттыбрі те. Адамныадір – асиетіне, жеке міріне ол сылмау. Сз бен шыармашылыеркіндігіне кепілдік беріледі. Мныбрі азастан халыныдемократиялыжолмен даму тарапындаы алашы адамдары деп білеміз. Сонымен атар ол саяси мдениеттідаму дегейін де аартады. Жеке адамнысаяси мдениеті жоары болу шін мемлекет ел ішіндегі жне баса елдердегі болып жатан згерістер, жаалытар жнінде жан – жаты хабардар етіп отыраны орынды. Сонда ана елдіазаматтары бл мселелер жнінде жетік біліп, дрыс баа бере алады. Клемді жне сенімді млімет алып тру дамыан хабарламалыжйеніболуы оамнысаяси мдениетіні, саяси атынастарыныаншалыты дамыандыын крсетеді.

Негізгі дебиеттер:

1. Лейпхарт А. Многосоставные общества и демократические режимы М., 1997

2. Поппер К. Демократия и народовластие.//Новое время, 1991, №8

3. Гаджиев К.С.. Тоталитаризм как феномен XX века //Вопросы философии, 1992, №2

4. Громыко А.Л. Политические режимы. М., 1994 6.

5. Бсоттаров Р.Б. Саясаттану жне оныпроблемалары. А., 2007.

6. Жамбылов Д. Саясаттану.- Алматы., 2009.

Демократия теориясы: тарихы жне азіргі жйі.

1. Демократиянынегізгі тсіктемелері. Демократияныазіргі теориялары.

2. Демократиянымні, лшемдері.

3. Демократияныкешендік сипаттамалары.

4. Саяси демократияныалыптасу механиздері.

5. Азіргі демократия, оныайшылытары мен ауіптері.

Демократия туралы жалпы тсінік.Демократия” – сзі гректі“демос” – халыжне “кратос” – билік деген сздерінен шыан, яни “халыбилігі” деген маынаны білдіреді. Бл сз бірнеше маынада олданылады: 1.Мемлекет трі. 2.Тендік, сайлау, кпшілік дауыспен шешім абылдау принциптеріне негізделген йымныйымдастырылу трі.3.оамдырылымнымраты. р жерде демократия ртрлі реалан. Олар мынандай мемлекетті демократиялыдеп тсінген. Халытызажзінде мемлекеттік билікті басаруы. Мнда конституция билік халытыолында екендігіне длел болады. Халыжоары билікке з кілдерін сайлау арылы таайындап, згертіп отырады. Демократия тедік болан жерде ана болады. Мнда барлысалада – зашыару, оны орындауда, т.с.с. тедік болады.

Демократияда ділеттілік болуы керек. Мнда да оамныбарлысаласында ділеттілік болуы тиіс. Демократияда сонымен атар бостанды, еркіндік болуы керек.
Сонымен, демократия деп халыбилігі, тедік, ы, ділдік, еркіндік принциптеріне негізделген мемлекеттік рылысты айтады.

2. Демократияныантикалы, классикалытеориялары

Тыш демократиялымемлекет б.з.д. V асырда Афиныда дниеге келген. Мнда “халыкеесі” жмыс істеді. Ол мемлекеттіішкі, сырты саясатын жргізді, соыс ашу, соысты тотату шешімдерін абылдады, т.с.с. Бірахалыкеесіне атыса алмайтын толыыы жоазаматтар да болан. Олара Афиныа баса жатан кшіп келген азаматтар, сол елде тратын йелдер мен лдар жатады. Халыкеесі толыыты азаматтар кп болса, оларды басару иындыа тседі деп орыты. Халыкеесімен атар бес жз адамнан тратын кеес жмыс істеді. Оны “бесжздік” деп атады. Олар халыкеесінде аралатын мселелерді дайындады. Сонымен атар “халысоты” жмыс істеді. Ол ылмыс жасаушыларды жазалап отырды. Афинылыдемократия Периклді(б.з.б. 490-429) басшылыеткен дуірінде глденіп ркендеді. Бл уаыт афинылыдемократияныалтын асыры болып саналады. Периклдіуаытында барлыбилік ммкіндігінше біркелкі блінді.

Демократия Ежелгі Римде де болан. Мнда “халытымінбе” жмыс істеді. Мнырамында асйектер де, тменгі топ кілдері де болан. Бірабл демократиянырескел жатары да болды. Азаматтыыбарлыадамда болан жо, себебі оам адам міріне араласты. Антикалыдемократиядан бастау алан классикалыдемократиянызгешелігі болды. Мнда саясата барлытап кілдері атыса алды. Олар з кзарастарын білдіріп, орташешім абылдады.

Иозеф Шумпетер (1883-1950) демократияны“Шумпетерлік” теориясын жасады.

Шумпетердіойынша, демократияныойдаыдай жмыс істеуі шін трт жадай ажет:

1. Маызды мемлекттік ызметтерге сайлауа болатын айтарлытай билікті, маман кілдері тобы болу тиіс.

2. Саяси органдар халыжасы абылдап, олара з кзарастарын айта алатын шешімдер абылдауы керек.

3. Жауапкершілікті толысезінетін, ызмет орныныабыройын жоары баалайтын дайындыы бар жасы йымдасан бюрократия болуы керек.

4. Демократиялызін-зі баылау боланы те маызды. Мнда топ кілдері андай мселе болмасын халымддесін бірінші орына оюы керек.

3. Оамдаы саяси атынастардыдемократиялынегізі

Принциптері:

1. Билік органдарын сайлау.

2. Биліктіблінуі.

3. Саяси пікірдіртектілігі.

4. Бостанды, жауапкершілік бірлігі.

5. За.

6. Оамдыпікірді ескеру.

7. Азшылытызіндік кзараса хы.

8. Жариялылы.

Жзеге асыру формалары:

Сайлау ткізу, есеп беру. Жобаларды бкілхалытыталылау. Референдум ткізу. Митинг, жиналыс. Съезд, конференция, пленум. Шеру, бойкрсетулер. Сессия. Шетелге сапарлар.
Ереуілдер.

4. Демократиялыоам белгілері: Демократиялыоамныбелгілерін экономикалы, саяси, рухани, леуметтік салаларына арай блуге болады.

Экономика саласында:

1. Ебек адамдарыныменшік атынастарына тікелей тартылуы;

2. Меншік трлерініркелкілігі;

3. Ауымды ндіріс демократиясы ажет;

4. Ксіподатардыебекшілер ын оауы;

5. Ебекке арай блу принципініболуы;

6. Мгедектермен,табысы тмен топтара аморлыжасау;

Саяси салада:

1. Саяси пікірдіралуандыы;

2. Кппартиялылытыболуы;

3. Демократиялысайлау жйесініболуы;

4. Ытар мен бостандытар туралы задардыболуы;

5. Оларды іс жзінде олдану;

6. Оамдыйымдар жйесініболуы;

7. Саяси мірге атынасу ммкіндігініболуы;

8. Оппозицияныболуы;

Рухани салада:

1. Зажзіндегі сз, ждан, шыармашылы, т.с.с. бостандытар жйесініболуы;

2. Нерді, мдениеттібарлытрлерінідамуы;

3. Ылыми-техникалыпрогрестідамуы;

4. Оу-аарту мекемелер жйесініболуы;

5. Мдениет пен шыармашылытыбарлысаласыныдамуы, оан еркін ол жеткізу;

6. Злымды, аталды, нсілшілдік насихатынын шектелу;

Леуметтік салада:

1. Леуметтік ауымдасулардыарасындаы теыты, шарттыкелісім атынастарыныболуы;
2. Жеке адамнылеуметтік оралуы;
3. Азаматтардыкімшілік тарапынан болан ділетсіздіктен оралуы;
4. Жеке адамныжне онымліктерініылмыстыэлементтерден оралуы;
5. Материалдыжне рухани игіліктердіділетті блінісініболуы;
6. Білім, дрігерлік кмек пен леуметтік амсыздандырудысапасы мен оан еркін ол жеткізу;

5. Демократияныалуан трлі элитарлытеориясы

Демократиянытобы топ (элитарлы) теориясы бойынша халысаясаттан шеттетіледі.Ал саяси шешімді аз ана топ абылдайды. Ол іріктелген, алаулы топ болуы ажет.
Демократиянымарксистік теориясында тапа лкен мн береді.

“Апараттыдемократияны” негізін салушы Франция саясатшысы М.Рокар. Оныдемократиясы сайланан адамдар, апарат ралдары жне сайлаушылар арасындаы зара байланыс негізінде ралады. Халызінітадау ыын апарат хабарларыныеркін таралу жадайында ана іске асыра алады.

Демократияныэкономикалытеориясында саясат билік атынастарын нарытыатынастармен байланыстырады. Тура демократияда халымаызды саяси шешімдерді абылдауа, билік жргізуге тікелей атысады. Онытымды жатары: халыты саясаттан шеттетпейді, саяси жйенітратылыын жне басарудытымдылыын арттырады; халытыбелсенділігін дамытып, тланызін-зі крсетуіне, танытуына жол ашады; саяси институттар мен ызмет адамдарын баылаудыыпалдылыын амтамасыз етеді, билік мратын теріс пайдаланудан сатайды, басарушы тбе топтыхалытан алшатануына, шенеуніктердібюрократталуына жібермейді. Тура демократияа референдум, плебисциттер жатады. Референдума маызды зашыару немесе ішкі жне сырты мселені шешу шін сайлаушылардыкілін білдіруі жатады. Мысалы: азастан Республикасында референдум арылы Президенттікілдігі зартылады.

Плебисцитарлыдемократияда азаматтардысаяси ыпалы кемиді олара сайлау арылы занынемесе баса шешімніжобасын абылдау немесе абылдамау ыы беріледі. Оны президент, кімет, партия, т.с.с. дайындайды. Мнда халытыжобаны дайындауа атынасу ммкіндігі аз.
кілдік демократияда халытыеркі депутаттара жне биліктікілетті органдарына беріледі. Азаматтар здерінікзарастарыны, масаттарыны, бадарламаларыныниеттестігіне байланысты депутаттарды сайлайды, олара з мдделерін орауды сеніп тапсырады.

азіргі азастан Республикасында демократиялыбелгілер бар, азір соны жзеге асыру шін кптенген жмыстар жргізілуде. азастан Республикасы зін егеменді, зайырлы, демократиялы, ытымемлекет ретінде деп жариялады. абылданып жатан задарда адамдардынегізгі ытары мен бостандытары крсетіліп, замен сот алдында тедестірілген. ркім зініжанына жаын саяси мраттарды стануа ерікті. Сз жне баспасз бостандыы, соныішінде сынау ыы да зажзінде бекітілген. Экономика саласында жеке мешікке лкен жол ашылды.Халыдемократиялыжадайда мір сруге йренуде. Дамыан батыс Еуропа елдеріндегі тарихи тжірибелерін демократия орнату жолындаы рсімдерін, тртіп, аидаларын енгізіп, тиімді жне нысаналы пайдаланан абзал.

6. Азіргі кезедегі демократиялыозалыстар

Азіргі уаытта мынандай демократиялыозалыстар бар:

1. Халыбарасыныдниежзілік соыса арсы кресі.

2. Жаа экономикалытртіп орнату жолындаы озалыстар.

3. Нсілдік жне лттыкемсітушілікке арсы баытталан озалыстар.

4. Бейбітшілік пен демократия жолындаы крес.

5. Алымдар мен дрігер, загерлердіозалысы.

6. Жастар, студенттер, йелдер озалысы.

7. Жер мселесі жене леуметтік ытарды талап ету жолындаы шаруалар озалысы.

8. Оршаан ортаны сатау жолындаы трлі баралыозалыстар.

7. Оамнысаяси жйесін демократияландыру

Саяси жйені демократияландырудымынандай негізгі баыттары бар:

Басарудысаяси жне мемлекеттік емес (зін-зі басару) процестеріне кежол ашу. Мекемелердікілеттік бастамаларын дамыту.

Барлылеуметтік топтардымдделерін анытауды, алыптастыруды, іске асырудытетіктерін жетілдіру.

Жеке адамныжан-жаты жетілуіне кмектесу, лттардыйлесімді дамуы, достыты ныайтып, ынтыматастытыпроцестерін жргізу.

Задылыпен ытртібін ныайту, биліктіжеке адамдардыолында тым кп шоырлануына арсы тосауыл жасау.

Мемлекеттік, партиялыжне оамдыйымдардыызметтерін жне кілдіктерін айын трде анытау.
Саяси жйе рылымын жаартудытиімді тетіктерін жасауды алыптастыру.

8. Азастан Республикасындаы демократия

Біз жоарыда демократия оама сипаттама бердік. Енді осы айтылан жайттардыбіздіоамымызда алай жола ойыланын сипаттап тейік. азастан РеспубликасыныКонституциясында: “азастан Республикасы зін демократиялы, зайырлы, ытыжне леуметтік мемлекет ретінде орнытырады; оныеымбатты азынасы – адам жне адамнымірі, ытары мен бостандыы.

Республика ызметінітбегейлі принциптері: оамдытатулыпен саяси тратылы, бкіл халытыигілігін кздейтін экономикалыдаму; азастандыпатриотизм, мемлекет мірініаса маызды мселелерін демократиялы, дістермен, оныішінде республикалыреферендумда немесе Парламентке дауыс беру арылы шешу” деп крсеткен (Жалпы ережелер, 1-бап). 1990 жылы 25 азанда, КСРО тарамай транда-а, азаКеестік Социалистік Республикасынымемлекеттік егемендігі туралы Декларация абылданды. 1995 жылы 30 тамызда республикалыреферендум нтижесінде жаа Конституция абылданды. азастан Республикасыныегемендігі оныбкіл аумаын амтиды. Мемлекет з аумаыныттастыын, ол сылмауын жне блінбеуін амтамасыз етеді.

Мемлекеттік биліктібірден-бір бастауы – халы. Халыбилікті тікелей республикалыреферендум жне еркін сайлау арылы жзеге асырады, сондай-аз билігін жзеге асыруды мемлекеттік органдара береді. азастан Республикасында билікті ешкім де иеленіп кете алмайды. Республикада мемлекеттік билік бірттас, ол Конституция мен задар негізінде зашыарушы, атарушы жне сот тарматарына блінеді, олардытежемелік рі тепе-тедік жйесін пайдалану арылы, зара іс-имыл жасау принципіне сйкес жзеге асырылады.

“Азастан халы” деген конституциялыым жергілікті азалтымен тарихи тадыры бір жне ежелгі азажерінде траты дамыан кп сатылы бірттас экономика мен жарын мір салтынынегізінде ортатілекпен топтасан адамдардысаяси этностыбірлігі болып табылатын азастан халынылеуметтік ерекшелігін; Конституциялыжолмен белгіленген лтты, ксіптік жне азаматтытедігін, теолданылатын мемлекеттік жне ресми тілдерді – сан ырлы азастандымдениет пен туысандыменталитетті барынша ныайта тседі.
азастан Республикасы – демократиялымемлекет.

БіздіРеспубликамыздыжадайында демократиялымемлекет – еалдымен Конституция абылдап, тікелей мемлекет басшысын жне Парламентті сайлайды, кілетті мерзімі біткен сооларды ауыстыруа халыты рылтайшылар арылы атыстырады. Басару тртібінінысанына (президенттік, парламенттік) арамастан, мемлекеттіжоары органдары арылы кпшіліктіеркін анытауа жне барынша жйелі орауа ажетті жадайлар жасайды.

Сонымен атар демократиялымемлекет леуметтік жне лттынысандарына, таы баса да ерекшеліктеріне арамастан жекелеген азаматтардыз мддесін білдіруіне, оныесепке алынуына да ммкіндік береді. Бл ретте азастан РеспубликасыныКонституциясына сйкес сз, ар-ждан бостандыы, тілі мен лтын зі анытауын амтамасыз ете отырып, бірлесу, митингілер, демонстрациялар, шерулер ткізу ереуілге шыу ыымен оса, жекелей жне жымды, ебек дауын шешу, сондай-амемлекеттік ызметке араласып, мемлекеттік, таы баса да істерді басару ызметіне атысуа теытар беріледі.

Демократиялымемлекеттісипаттыерекшелігі республика азаматтарынымемлекеттік ызметке араласуын ретке келтіру болып табылады. Демократиялымемлекет саяси тртіп жргізудідемократиялытсілдері мен дістерін кбірек олданады. азастан Республикасы – зайырлы мемлкет. Бл ым азастандаы діни мекемелер мен діннімемлекеттен ажыратыландыын білдіреді. азастандаы ислам мен православилік, таы баса нанымдыаымдардыісіне мемлекет араласпайтындыын білдіреді. Діни негізде партия руа жол берілмейді. Мемлекет органдары аидалызанегізінде емес, онституция негізінде рылы, жмыс істейді. Сонымен бірге ркімніар-ждан бостандыына ыы бар, оны жзеге асыру мемлекет алдындаы міндет. Наным немесе атеизм мселесі - ркімнізіндік станымы.

Елдегі дін абылдау бостандыы мен діни бірлестіктердіжмысы жніндегі задылытарды мемлекет белгілеп, баылайды. азастан аумаында шетелдік діни бірлестіктердіжмыс істеуі, ол орталытардыРеспубликадаы діни бірлестік жетекшілерін таайындауы тек тиісті мемлекеттік органдардыкелісімі бойынша ана асырылуы ммкін. азастан – ытымемлекет. азастан РеспубликасыныКонституциясы – ытымемлекеттібастауы рі шарты. Онынегізгі принциптері: азаматтар шін – “зады тыйым салынбаанныбріне рсат етіледі”, мемлекеттік органдар мен лауазым иелері шін – “зада наты не крсетілсе, соан ана рсат” болып табылады. ытымемлекет жртшылыпен мемлекеттік лауазым иелерініытымдениетін арттыруды, барлызажйесін жасартып, ділеттілікті жоары дрежеге ктеруді масат ттады. ытымемлекеттісапалыбелгісі – адам жне азамат ыы мен бостандыына халыаралы, лшем дегейінде кепілдік беру болып табылады.

Алдымен онызінісанасы мен ерік-жігерініісі екендігін атап крсетеді. леуметтік мемлекет бірінші кезекте жеке бастамалар мен оамдаы экономикалыеркіндік шін ажетті жадайлар туызуа міндетті. Осы жадайлар арылы “бкіл халытыигілігін кздейтін экономикалыдаму” йлестіріледі. Мемлекеттік биліктібірлігін, стемдігі мен туелсіздігін анытайтын – елдіегемендігі. азастан Республикасында мемлекеттік биліктібірттастыы, аумаыныблінбейтіндігі іске асырылды. Республика мемлекеттік билігінітуелсіздігі онымемлекетаралыатынастаы егемендігі болып табылады. азір азастан Республикасын бкіл лем елдері танып отыр. Шекара туралы шарттара ол ойылады.

Республика егемендігі оныбкіл аумаын амтиды. Мемлекет з аумаыныттастыына ол сылмауын жне блінбеуін амтамасыз етеді деп крсетілген Конституцияда.
Сонымен, біз алдыы таырыптарда демократия ымына халыаралыклемде сипаттама бердік. азастан жадайына демократиянымбебаптыдрежесіне онылемдік стандарта сйкестігіне тоталды. азастан егемендігі, туелсіз мемлекет болып алыптасты, ол амтамасыз етілді. Демократия жне ытыдрежеге ту процесі одан рі жаласуда. Жергілікті атарушы органды азастан Республикасы Президенті мен кіметінікілі болып табылатын тиісті кімшілік айматыкімі басарады. азастан Республикасында сот ділдігін тек сот ана жзеге асырады. Саяси жйедегі адам ыы мен бостандыы.

Саяси ылымда негізгі орын алатын жне мні те зор мселелердібірі- жеке адамныыы мен бостандытары. Жеке адамныыы деп адамныбелгілі игілік алуын амтамасыз ететін адамдар мен мемлекет арасындаы ережелердізара атынастарын айтады. Жеке адамныбостандыына оан з алауынша орындауа ммкіндік беретін, мемлекет пен адамдардыараатынасыныпринциптері жатады. Адам мірге келгенде теболып туады, мны Аристотель – табии ыдеп атаан. Феодализм уаытында р таптызгеше ыы болды. Ал капитализм уаытында ылиберализммен байланысты болды. Либералдар монархияныбилігін парламент арылы шектеп, сайлау ыын кеейтуді жне саяси бостандыты рістетуді талап еткен болатын. Жеке адам ыы мселесіне аса зор лес осып, тарихта шпес мра алдыран ойшылдара Т. Гоббс, Дж. Локк, Ш. Монтескье, Ж.Ж. Руссо. И. Кант, Т. Джефферсон, Т. Пейн жне т.б. жатады.Олар адам ыынынегізгі аидаларын еалаш анытап, белгілеп берді. Мысалы: 1776 жылы 4шілдесінде АШ – та Туелсіздік Декларациясы бекітілді.

Мнда барлыадамдардымір сруге, еркіндікке, жеке меншікке, баыта ие болуа теыы бар, кімет билігініайнары – халы, кімет – халытыызметшісі, барлымемлекеттік кімет халытымддесіне жмыс істеуге тиіс, ал егер олар бл сенімді атамаса, халытыондай намсыз, лайысыз кіметті жоюа еркі бар: кіметтізашыарушы, атарушы, сот билігі болып бліну керектігі,т.с.с.айтылан.
АШ – ты Туелсіздік Декларациясында крсетілгендей, негізгі баптар конституциялытрде 1789 жылы Францияныадам жне азаматтар ыыныДекларациясында да бекітілді.
26 мемлекет лтшылдыа арсы, адам мірі, бостандыы туралы, туелсіздігі оныытары мен ділеттілік шін кресу еркіндігі жайлы Декларация абылдады.1948 жылы 10 желтосанда ББас Ассамблеясы адам ытарыныхалыаралыДекларациясын абылдады. Онда адам ытары ана емес, оларды орау шаралары да арастырылады.

1948 жылы геноцидтіалдын алу жне ол шін жаза олдану туралы конвенция, 1965 жылы нсілдік алалаушылытыбарлытрін болдырмау туралы конвенция, т.с.с. абылданды.

Бшешімі бойынша 10 желтсан жыл сайын дние жзінде адам ыыныкні ретінде атап тіледі. азіргі саяси ылымда адам ыына байланысты р трлі кзарастар бар:

1. Табии-тарихи баыттаы жатаушылардыойынша, адамнытабии ытарыныпайда болуы мемлекетке не заа байланысты емес. Мемлекет бл ыты сыйлап, амтамасыз етуі немесе оларды бзуы, басып-жаншуы ммкін, біраоларды ешашан еш адамнан тартып ала алмайды дейді.

2. Задылы-позитивтік баытты олдаушылар, керісінше, азаматтардыыыныпайда болар, шыар жері, кзі мемлекетте деп санайды. Жеке адамныыына тек ана мемлекет кепіл келтіріп, шарт бола алады.

3. Марсизм де адам ыын мемлекеттік ыа баындырып, туелді етеді.

4. Жеке адамдардыытарыныжіктелуі. азіргі уаытта жеке адамныытары негативтік, позитивтік, азаматты, эканомикалы, мдени болып жіктеледі.

Негативтік – бостанды, мемлекет тарапынан жеке адама зорлыты, шектеудіжотыын білдіреді. Бл еркіндік кімет тарапынан адамды ауіп-атерден, бостандыты бзып, брмалайтын жадайлардан сатайды.

Позитивтік ытар тадау, талау еркіндігін, ебастысы адамныз масатына жете алушылыты, жеке дамуа абілеттігін крсете білуді білдіреді.Мнда мемлекетті, йымдардыазаматтарды айсібір игіліктермен амтамасыз етуі, белгілі рекеттерді іске асыруа ммкіндік жасауы крсетіледі.
Азаматтыы– мемлекеттіол астындаы азаматтардыбарлыытарыныжиынтыы. Азаматтыыа табии, адамнан ажыратылмайтын, адамдардыытары кіреді. Экономикалыыа жеке адамныттыну заттары, жеке меншігін, жмыс кзін, іскерлігін, еркін пайдалана алуы жатады. Мдени ыадамнырухани дамуын рбітіп, рістетуге баытталады. Оан білім алуа, мдени ндылытарды круге, нер техникалыжасампаздыа, оамнымдени міріне еркін араласуа ыы жне т.б. жатады.

Адам ыын орындау халытар арасында сенімді ныайтуа, адамгершілік атынастарды дамытуа, бейбітшілікті сатауа кепіл бола алады дебиеттер:

1. Антология мировой политической мысли. В 5-ти томах. М., 1997.

2. Бсоттаров Р.Б.Саясаттану жне оныпроблемалары. А., 2007.

3. Жамбылов Д. Саясаттану.- Алматы., 2009.

4. Ирхин Ю. В. Политология: Учебник. –М.,2006.

5. Политология: Хрестоматия / Сост. М. А. Василик, М. С. Вершинин.- М.,2000.

6. Саясаттануа кіріспе. 1, 2, жне 3 блім –Алматы., 1994.

Сайлау жйелерінітсінігі.

Сайлау процедуралары мен сайлау науаны.

ПР, саяси жарнама жне имиджелогия.

Сайлау саяси процестібір трі.

Азіргі демократиялыоамда азаматтардысаяси белсенділігін білдіретін процесс сайлауа атысу. Кез-келген мемлекеттісаяси жйесініжмыс істеуі шін маызды сайлау жйесі болып табылады, себебі онысипатынан биліктісайлау органдарынырамы туелді. Сайлау жйесі бл ымныкемаынасында – бл сайлаулардытртібін раушы жне биліктікпшілік органдарынысайлауымен байланысты реттелген оамдыатынастардыжиынтыы.

Сайлау жйесі келесі негізгі бліктерден трады:

- сайлау жйесі тар маынасында депутатымандаттарды блу мен дауыс санын санау тсілі ретінде-сайлау жйесінісаяси – йымдастырушылыырын бейнеледі;

- сайлау процесі – сайлау жйесінітікелей йымдастырушылыжолын крсетеді;

- сайлау ы-сайлау жйесініытыжаын крсетеді.

Сайлау жйесі сайлаушылардыдауыстарынынтижесіне байланысты кандидаттар арасында дауысты санау мен депуттатымандаттарды блу тсілі ретінде дамыан шет елдерде кеолданылатын келесі трлерге блінеді:

- абсолютті кпшіліктімажоритарлы жйесі (мысалы Франция)

- біршама кпшіліктімажоритарлы жйесі (лыбритания)

- ппропорционалды жйе (Австрия, Бельгия, Финлияндия)

- аралас жйе.

Сайлау жйесі, белгіленген уаытта заа сйкес ткізіліп отырады. Сайлау мселесі – билік басына нерлым сенімді трде оамныжасы деген кілдерін келу ммкіндігі. Бірнеше кандидатураны сынан кезде жалпы сайлау арылы саяси айраткерлер мандата ие бола отырып сайлау науанына атысады. Демократиялыдстр дамыан елдерде билік органдарына сайлану міндетті болып саналады. Мндай жйе зініаншалыты дрежеде негізгі азаматтыжне адамнынегізгі бостандыын рметтеуде рылан оамдыйымды амтамасыз ете алатынын крсетті.

Сайлау демократиялысаяси режимдегі саяси процестімаызды орталыблігі болып табылады. Сайлаудытиімділігі бірнеше экономикалы, леуметтік жне рухани факторлара байланысты. Экономикалыатынастар саласында – ксіпкерліктіеркіндігін талап ететін жекеменшік атынастар мен нарытыатынастардыдамуы. Экономикалыеркіндігі бар жне жеке меншігі бар адма демократиялысайлау зініэкономикалыызыушылыын, мддесін жоалтып алмау шін жне орау шін аса маызды мселе.

Леуметтік факторлардыішіндегі маызды оамнытратылыын олдайтын экономикалыжадайы жаынан “ орта тапты” уатты болуын, мір сруін ала оямыз. Сондай-атрын халытыбелгілі бір территорияда траты труы (оседлость), семьялыатынастытратылыы, ебек мселесі де ескерілетін жадай.

Рухани факторлардынегізі ретінде тиімді болуы шін сайлауа халытытарихи – лттыбірлігін сезінуі, патриоттысезім, заа рметтеушілік. Мемлекеттік жауапкершілік сезімін айтамыз. Мнда халытысаяси мдениетіні, білімініжне оныдемократиялыдстрініжоары болуы аса маызды. Демократиялысайлауа, онытиімділігіне таы бір тиімді ажетті шарттардыбірі тарихи дстрлермен бірге рлымдыинституттары бар кшті азаматтыоамнымір сруін айтуа болады: леуметтік мдделердікп трлілілгін білдіретін кппартиялыжйе, задыбаза. Бгінгі кндегі сайлау процесі лі де болса лсіз жадайда, толыдамыан жо, барлышарттар саталмайды.

Сайлау кезінде сатып алушылыта кездеседі. рине бл тпелі кезенібір элементтері де болады. Яни бндай ателіктер кетпей, сайлау дрыс жолмен туі шін сайлау зіндік бір институт ретінде дамып ала шыу керек. Оны халытікелей олдап, дамуа з лестерін осып ат салысса, айлау баса да демократиялыелдердегідей дрыс жола тсер еді. Сайлау жалпы андай елде болмасын тиімді, ажетті болып табылады. йткені біз басалармен санаса аламыз, тадау ммкіндігіміз кбейеді, з кзарастарымызды білдіріп, сайлауа атыса отырып, мемлекеттегі саяси процеске тікелей атысып,