Ізбасарлар мен конституенттер теориясы

Белгілер теориясы.

Cуть ее состоит в объяснении феномена лидерства выдающимися личными качествами. Как пишет один из видных представителей теории черт Э. Богардус "превосходящие интеллектуальные дарования доставляют личности выдающееся положение, рано или поздно приводящее к лидерству".

Среди черт, присущих политическому лидеру, обычно называют острый ум, твердую волю, кипучую энергию, незаурядные выдающиеся способности, умение нравиться людям и, особенно, готовность брать на себя ответственность и компетентность. А также фотогеничность, внешнюю привлекательность, ораторские способности и др.

Ахуалдық теория

Ее представители - В. Дилл, Т. Хилтон, А. Голднер и др. - обосновывают зависимость лидерства от определенных социальных условий.

Лидер - функция определенной ситуации. Именно сложившаяся конкретная ситуация и определяет отбор лидера, его поведение и принимаемые им решения.

Ситуационная теория не отрицает важную роль индивидуальных качеств личности, но не абсолютизирует их, отдает приоритет требованиям объективных обстоятельств.

Однако эта теория не учитывает, что не только ситуация порождает лидера, но и сильная личность способна создать ситуацию. Ю. Дженнингс верно заметил: "Великие события всегда свадьба между человеком и временем. Великий лидер "чувствует" ситуацию и знает..., когда он может ее использовать..., обратить в свой актив" (Ашин Г. К. Критика современных буржуазных концепций лидерства. - М.,1978. - С. 43).

Лидерлік феноменін оның қоршаушылары мен ізбасарлары арқылы түсіндіреді. "Именно последователь, - пишет Ф. Стэнфорд, - воспринимает лидера, воспринимает ситуацию и, в конечном счете, принимает или отвергает лидерство".

Отношения между лидером и его конституентами выступают в виде цепочки: конституенты - последователи - активисты - лидер. В современной политологии в круг конституентов лидера включаются не только политические активисты, но и его избиратели, все, кто взаимодействует с ним.

Кратко суть этой теории можно выразить фразой: "Короля делает двор".

Психологиялық теория

Ее основоположник З. Фрейд считает, что в основе лидерства лежит подавленное, неудовлетворенное либидо - преимущественно бессознательное влечение сексуального характера. ("В мире ясно только то, что миром правит либидо").

У лидеров руководящие позиции выражают компенсаторные функции взамен подавленного либидо. Подчинение лидеру закладывается с детства, когда ребенок нуждается в покровительстве и авторитете родителей. И в этом смысле авторитет руководителя государства подобен авторитету отца семейства.

Ученые Франкфуртской школы Э. Фромм и Т. Адорно выявили тип личности, предрасположенный к авторитаризму и стремящийся к власти. Такая личность формируется в нездоровых общественных условиях, порождающая массовые фрустрации и неврозы и стремление убежать от этого в сферу господства или подчинения. Для авторитарной личности власть является психологической потребностью, позволяющей избавиться от собственных комплексов посредством навязывания своей воли другим людям. Обладание безграничной властью над другими, их полное подчинение доставляют такому человеку особое наслаждение. Это своеобразная форма садизма. Такая личность воспринимает всех других людей, мир в целом сквозь призму отношений силы-слабости.

Лидерліктің сан алуан топтамасы бар. Рассмотрим некоторые из них.

Жетекшілердің бағыныштыларға қатынасы бойынша:

авторитарлық – лидердің төменгілерге жекебастық бағыттаушылық ықпалы. Оно основано на угрозе санкций, применении силы;

демократиялық – жетекшінің топтын не ұйымның бүкіл мүшелерінің мүдделері мен пікірерін ескеруі, бұқараның басқаруға қатысуының болуы.

Биліктің легитимдену амалы бойынша (М. Вебер):

дәстүрлік - вожди племен, монархи - их авторитет основан на обычае, вере в святость и неизменность традиций;

рационалдық-жариялық. Мұнда лидерлер избираются демократиялық жолмен сайланады;

харизматикалық. Феномен харизмы основан исключительно на личности лидера, которому приписываются божественные способности. От масс требуется полная личная преданность вождю, который выполняет "историческую миссию". В качестве примера можно привести Ю. Цезаря, Наполеона, Ленина, Гитлера, Муссолини, Сталина, Мао Цзедуна, Ким Ир Сена, Ф. Кастро.

Лидерлік "масштабы" бойынша:

жалпыұлттық;

регионалдық өңірлік лидерлер;

әлеуметтік топтар, жіктер лидерлері.

Өмір сүріп тұрған саяси жүйеге қатысы бойынша:

Функционалдық, қызметтік;

Дисфункциональный, қызметібұзылған;

конформист (бейімделінуші);

неконформист.

Лидердің жинақталған кейіп—бейнесін М. Дж. Херманнбөліп шығарды. Олар:.

Ту ұстаушы, немесе ұлы адам. Его отличает собственное видение действительности, привлекательный идеал, "мечта", способная увлечь массы (В. И. Ленин, М. Л. Кинг, Хомейни, Ш. де Голль).

Қызмететуші. Лидер этого типа всегда стремится выступить в роли выразителя интересов своих приверженцев и избирателей, ориентируется на их мнение и действует от их имени.

Саудагер. Лидер этого типа способен настолько привлекательно преподнести массам свои идеи и планы, что заставляет "купить" эти идеи и привлекает массы к их исполнению.

өртсөндіруші типті лидер. Ориентируется на самые актуальные общественные проблемы, насущные требования момента. Его действия определяются конкретной ситуацией.

В чистом виде в реальной жизни образы лидеров обычно не встречаются, а сочетаются у политических деятелей в различных пропорциях.

Кроме того, выделяют следующие типы лидеров:

лидер-идеолог и лидер-прагматик;

лидер-"арыстан" и лидер-"түлкі";

реалист, фанатик и романтик;

лидер-популист.

Российский исследователь Н. Плешаков предложил типологию лидерства с точки зрения национально-эпических архетипов. Он считает, что Сталин - Георгий Победоносец, Хрущев - Иван-царевич, Брежнев - Емеля.

Важнейшим аспектом исследования лидерства является анализ функций лидера.

Лидердің негізгі қызметтері келесілер болып табылады:

Қоғамды біріктіру, бұқараны ұйымдастыру.

Тиімді саяси шешімдерді табу және қабылдау.

Әлеуметтік арбитраж и патронаж, бұқараны заңсыздықтан және қиянаттан қорғау.

Билік пен бұқараны байланыстыру, саяси және эмоционалдық байланыс каналдарын нығайту.

Жаңартуға мұрындық болу, оптимизм мен әлеуметтік күш-қуатты туындату, көпшілікті саяси шешгімдерді жүзеге асыруға жұмылдыру.

Билікті,сапяси құрылысты легитимдендіру.

Крайней, максимально завышенной оценкой функции и роли политического лидера, является культ личности. Он выступает закономерным следствием и одной из предпосылок тоталитарного строя, хотя встречается и в авторитарных, и в демократических государствах. Для того, чтобы политические лидеры избежали культа личности, коррупции, деспотизма и иных пороков власти, нужны определенные гарантии. "Власть развращает. Абсолютная власть развращает абсолютно", - говорил английский историк Эктон.

Условиями предотвращения превращения власти в деспотизм могут быть следующие:

Полная гласность, свобода слова. Отсутствие монополии какой-либо группы на средства массовой информации; наличие альтернативных органов СМИ; исключение преследования инакомыслящих.

Сильная оппозиция, политический плюрализм.

Последовательное проведение разделения властей на законодательную, исполнительную и судебную.

Открытость лидеров и руководящих политических элит для рекрутирования и общения с массами. Строгое соблюдение законности, демократических процедур.

Кейінгі жылдары Қазақстанда лидерлікті дамытуда маңызды өзгерістер байқалып отыр. Оны өткен 2011 жылдың және осы 2012 жылдың оқиғалары көрсетп отыр. Олар әлемдегі және еліміздегі тарихи оқиғалар, саяси өзгерістер мен процестер. Қазіргі саяси лидерліктің қалыптасуы процесіндегі басты ерекшелік: бір жағынан - демократиялық мемлекеттердің лидерлеріне тән сипаттардың жүйелі көрінісі болса, екіншіден- номенклатуралық жүйе лидерлеріне тән сарқыншақ белгілердің мұралануы, қабаттасуы болып отыр. Особенностью является и то, что они зачастую совмещают роль организатора производства и политической жизни. Стоит отметить, что в большинстве западных стран политические лидеры являются профессиональными политиками. В США политические лидеры зачастую совмещают роль собственника и политика.

Қазіргі Қазақстанда лидерліктің дамуында екі үдеріс ашық байқалуда: институталыну мен кәсіби-мамандандырылу. Институализация лидерства сегодня проявляется главным образом в том, что процесс рекрутирования, подготовки, движения к власти, деятельность политических руководителей осуществляется в рамках определенных норм и организаций. Функции лидера определены разделением ветвей власти, ограничены конституцией и другими законодательными актами. Кроме того, лидеры отбираются собственными политическими партиями, контролируются ими, а также оппозицией и общественностью. Все это значительно ограничивает их власть и возможности маневра, повышает влияние среды на принятие решений. Современные лидеры больше, чем прежде, подчинены решению обыденных, повседневных, созидательных задач. В связи с этим вторая тенденция в развитии лидерства – его профессионализация. Политика превратилась в «предприятие», которому требуются навыки работы, знание ее методов, где важнейшей функцией политических лидеров становится преобразование общественных ожиданий и проблем в политические решения.

Таким образом, политическое лидерство сегодня – это особого рода предпринимательство, осуществляемое на специфическом рынке, при котором политические предприниматели в конкурентной борьбе обменивают свои программы решения общественных задач и предполагаемые способы их реализации на руководящие должности. При этом специфика политического предпринимательства состоит в персонализации «политического товара», его отождествлении с личностью потенциального лидера, а также рекламировании этого «товара» как общего блага. Сөйтіп, бүгінгі саяси лидерлер қоғамдағы билік механизмінің нақтылы жүзеге асырылуы болып отыр. Осыған орай, Қазақстан Республикасының президенттік институты мемлекеттік басқарудың тарихи қажетті формасы ретінде қарастырылады. Қазіргі Қазақстанның саяси көшбасшылары.

Сонымен, қоғамды тімді саяси басқарудың маңызды шарты элитаның сапасы, көшбасшыларын таңдау жүйесін жетілдіру және көпшіліктің саяси белсенділігін арттыру болып табылады. А в целом эти факторы являются залогом успешного функционирования политической системы и общества в целом. Человеческое общество неоднородно, в нем существуют естественные и социальные различия между людьми. Эти различия обусловливают их неодинаковые способности к политическому участию в жизни общества, влияние на политические и социальные процессы, управление ими. Носителем наиболее ярко выраженных политико-управленческих качеств является политическая элита.

2. Саяси элита және оның мәні. Саяси элита ұғымы. Элитарлық әдіс-амалдың қалыптасуы және дамуы. Саяси элиталар өмір сүруінің факторлары. Саяси элитаның саяси процестегі орны мен ролі. Саяси элитаның құрылымы. Саяси элиталардың негізгі функциялары: стратегиялық, ұйымдық, интегративтік және т.б. Саяси элитаның жіктелуі. Қазіргі элита теориялары. Саяси элитаны қалыптастыру тәсілдері. Бюрократизм саяси феномен ретінде. Меммлекеттік бюрократия саяси элитаның құрамды бөлігі ретінде. Элитаның классикалық теориялары.

В советском обществоведении теория элит на протяжении многих лет рассматривалась как псевдонаучная, антидемократическая и буржуазно-тенденциозная. Сам термин "элита" заменялось произвольными и аморфными синонимами: "власть имущие", "влиятельные слои общества", "сливки нации" и др.

"Саяси элита" дегеніміз не? "Элита" француз тілінен аударғанда ең жақсы, таңдалған, таңдамалы дегенді білдіреді. Ежелгі Грекия философтары қоғамды басқаруды ең жақсы, сол үшін арнайы тағайындалған адамдар атқаруы тиіс деп санаған. Платон мен Аристотель демократияны басқарудың ең төмен түрі деп есептеп, мемлекетті басқаруға халықты жіберуге қарсы болған. Править обществом, по их мнению, должны философы, у которых наиболее развита разумная часть души. Аристотель написав: "…Тремя качествами должен обладать тот, кто намерен занимать высшие должности: во-первых, сочувствовать существующему государственному строю, затем, иметь большие способности к выполнению обязанностей, сопряженных с должностью; в-третьих, отличаться добродетелью и справедливостью", тем самым дал наиобщую характеристику правящей элиты.

Саяси элита – бұл өздерінің қолына саяси биліктің едеуір көлемін шоғырландырған, қоғамның бірігуін, субординациясын қамтамасызх етуші және саяси ұстанымдарында қоғамның әр түрлі топтарының мүдделерін бейнелейтін және сяаси пиғылдардың жүзеге асу механизмдерін жасап шығаратын салыстырмалы шағын әлеуметтік топ. Другими словами, элита - это высшая часть социальной группы, класса, политической общественной организации.

Қазіргі элита концепцияларының негіздері итальянсоциологтары Гаэтано Моска (1858 - 1941 гг.) мен Вильфремо Парето (1848 - 1923 гг.) және неміс политологы Роберт Михельстің (1876 - 1936 гг.)еңбектерінде қаланған. Моска Г. пытался доказать неизбежное деление любого общества на две неравные по социальному положению и роли группы. В "Основах политической науки" (1896 г.) деген еңбегінде Моска кез келген қоғамда: басқарушылар табы және басқарылатындар табы болатыянын дәлелдейді. Біріншісі, әрқашанда азырақ, бүкіл саяси қызметтерді жүзеге асырады, билікті толық иеленеді және оған тән артықшылықтармен пайдаланады, ал екіншісі саны көбірек, біріншімен басқарылады және реттеледі, саяси организмнің тіршілігін қамтамасыз ету үшін...материалдық құралдарды жеткізіп отырады. Моска Г. Азхшылықтың үстемдігі болмай қоймайды, өйткені ол ұйымдасқан азшылықтың ұйымдаспаған көпшілікке үстемдігі дп санаған считал. Парето В. неизбежность деления общества на управляющую элиту и управляемые массы выводил из неравенства индивидуальных способностей людей, проявляющегося во всех сферах социальной жизни. Он прежде всего выделял элиту политическую, экономическую, военную, религиозную. Наряду со сходством исходных положений Парето и Моски в их концепциях есть и различия:

Парето элитаның бір типін екігшімен ауыстыруға, ал Моска – элитаға бұқараның "ең көрнекті" өкілдерінің біртіндеп енуіне басым маңыз берді.

Моска абсолютизирует действие политического фактора, а Парето объясняет динамику элит скорее психологически; элита властвует потому, что насаждает политическую мифологию, возвышаясь над обыденным сознанием.

Моска үшін элита – сяаси тап. Паретоның понимание элитаны түсіндіруі кеңірек, ол антропологиялық. Р. Михельстің концепциясының мәні: "демократия, өзін сақтап және белгілі тұрлаулылыққа жетуі үшін ұйым қөұруға мәжбүр болады деген қағидатта тұр. А л бұл халық бұқарасы үлкен ұйым үстінентура бақылау мүмкін болмайтындығынан өз тағдырын сеніп тапсыратын элитаны - белсенді азшылықты бөліп шығарумен байланысты.Лидеры никогда не уступают свою власть "массам", а только другим, новым лидерам. Необходимость управления организацией требует создания аппарата, и власть концентрируется в его руках.

Последователи Михельса считают, что Ленин, заложив организационные и идеологические основы РСДРП(б) в своем труде "Что делать?", ориентировался на узкий слой профессиональных революционеров - будущую элиту. Придя к власти, партия воспроизвела свою структуру в масштабе страны: управлять обществом стала так называемая партократия.

Саяси элитаның сипатты белгілері төмендегідей: Бұл- үлкенемес, жеткілікті дербес әлеуметтік топ; биік әлеуметтік мәртебе; мемлекеттік және ақппараттық биліктің басымырақ көлемі; билікті жүзеге асыруға тікелей қатысу; ұйымдастырушылық қабілет және талант.

На основе Г. Моски, В. Парето и Р. Михельс концепциялары негізінде қазірг бағыттар шықты: элитның макиавеллилік мектебі, элитаның құндылықтық концепциялары, демократиялық элитрлық концепциясы, көптілік концепциясы, элита плюрализмі, концепция элиты как авангардной партии рабочего класса.

Макиавеллистская школа элит имеет следующие черты:

Признание элитарности любого общества, его разделение на властвующее меньшинство и пассивное большинство.

Особые психологические качества элиты. Принадлежность к ней связана в первую очередь с природными дарованиями и воспитанием.

Топтық беріктік

Элитаның легитимдігі, оның саяси басқаруға құзыретін бұқараның көбірек не азырақ көлемде кеңінен мойындауы.

Элитаның, оның биліктік қатынастарының құрылымдық тұрлаулығы.

Элитаның қалыптасуы мен ауысуы билік үшін күресте жүзеге асады. Ценностные теории элиты характерны: Элита - наиболее ценный элемент общества, обладающий высокими способностями.

Элитаның үстем жағдайы бүкіл қоғамның мүддесіне жауап береді.. Элита - мотор, бұқара – тарихтың дөңгелегі, элиталардың шешімдерін өмірде жүзеге асыруцшылар.

Формирование элиты - процесс естественного отбора обществом наиболее ценных представителей.

Элитарлық мүмкіндіктер теңдігінен заңды т үрд туындайды. Демократия шамалас бірдей старттық жағдайларды қамтаамасыз етуі тиіс. На финише неизбежно проявляются социальные чемпионы и аутсайдеры.

Демократиялық элитизм концепциясыың төмендегідей жалпы белгіері бар:

Демократия понимается как конкуренция между потенциальными руководителями за доверие и голоса избирателей.

Элита не только обладает необходимыми управленческими качествами, но и защищает демократические ценности.

Концепции множественности, плюрализма элит базируются на следующих постулатах:

Элитаны тұтас артықшылықты топ ретінде жоққа шығару. Көптеген элиталар өмір сүреді. Элиталарды бұқараның ықпалы астында тежеу мүмкін. Элиталар бәсекесінің өмір сүруі біртұтас үстем элитарлық топтың құрылуына жол бере бермейді.

Различия между элитой и массой относительны, условны и часто достаточно размыты. Доступ к лидерству открывает не только богатство и высокий социальный статус, но прежде всего личные способности, знания, активность и т.п.

Концепция политической элиты как авангардной партии рабочего класса, всех трудящихся, разработана в учении В. И. Ленина, несмотря на его негативное отношение к элитизму. Ее основополагающие черты таковы:

Глобальный, мессианский характер политической элиты, ее историческое призвание руководить процессом перехода человечества от капитализма к коммунизму.

Всеобъемлющий характер политического руководства. Коммунистическая партийно-государственная элита руководит всеми сферами общества.

Происхождение элиты из социальных низов - "кто был никем, тот станет всем".

Идеологиялылығы.. Обладание единственно верной идеологией определяет передовые качества элиты, служит важнейшей гарантией успешного руководства обществом. Все другие идеологии - заблуждения или происки классового врага.

Саяси элитаның қатаң иерархиясы. Сама правящая элита уподобляется армейским структурам, делится на вождя, "генералов", "офицеров", "унтер-офицеров" (Сталин).

Сонымен, элита деп түсініледі: (қараңыз...)

Өзінің іс-әрекеті саласында жоғары көрсеткішдерді (нәтижелік) иеленетін тұлға (В. Парето).

Харизматикалық тұлға (М. Вебер).

Өзінің мәртебесіне қарамастан бұқарадан интеллектуалдық және моралдық моралдық артықшылықтарды иеленетін тұлға.

Саяси жағыныан билікке бағдар ұстаушы ең белсенді адамдар; қоғамның ұйымдасқан азшылығы (Г. Моска).

Өзінің биологиялық және генетикалық шығу тегі арқасында қоғамда жоғары орындарды иеленетін адамдар.

Қоғамда жоғары орны бар және соның арқасында әлеуметтк прогреске ықпал ететін тұлғалар (Дюпре).

Қоғамда ең үлкен мансап, мәртебе алған адамдар (Г. Лассуэл).

Материалдық және материалдық емес құндылықтарды ценности в максималдық өлшемде алған адамдар.

Факты реальной жизни и многочисленные исследования подтверждают, что саяси элита – қғам дамуының қазіргі (және, мүмкін, ертеңгі) кезеңінің нақтылығы және ол келесі негізгі факторлармен шартьтыланған:

Адамдардың психологиялық және әлеуметтік теңсіздігі, олардың саясатқа қатысуға қабілетінің, мүмкіндігінің және құштарығының бірдей болмауы.

Еңбек бөлінісі заңы басқарушылық еңбекпен кәсіби айналысуды талап етеді.

Басқарушылық еңбектің жоғары маңыздылығы және оған сай ынталандыру.

Бас қарушылық қызметті пайдаланудың сан алуан түрде әлеуметтік артықшылықтарды алу үшін кең мүмкіндіктері.

Саяси басшыларды барлығынқамтитын бақылаудың практикалық мүмкін еместігі.

Тұрғындардың қалың көпшілігінің саяси.

Элиталар бірқатар негіздер бойынша типтендіріледі:

Билікке қатынасы бойынша бөліп шығарылады:

правящую элиту;

неправящую, или контрэлиту.

Біліктілік деңгейі бойынша:

высшая (общенациональная);

средняя (региональная);

местная.

Қызметінің нәтижелілігі (тиімділгі):

элита;

псевдоэлита;

антиэлита.

Одан да басқа, бөліп шығарылады:

"Элиту крови", или аристократию; элиту богатства, или плутократию; элиту знаний, или меритократию. Деспотические, тоталитарные, либеральные и демократические элиты.

Закрытые и открытые. В. Парето выделял два главных типа элит: "львы" и "лисы".

Для "львов " характерен консерватизм, грубые силовые методы управления. Общество, где преобладает элита "львов", обычно застойно. "Лисы" - мастера обмана, олитических комбинаций. Элита "лис" динамична, она обеспечивает преобразования в обществе.

Саяси элита келесі қызметтерді атқарады:

Әр түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін зерттеу және;

Әр түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерінің субординациясын анықтау;

Мүдделерді саяси ұстанымдардва бейнелеу;

Саяси идеологияны (программалар, доктринлар, конституциялар, закондаров ж. т.т.) жасап шығавру;

Саяси мақсаттарды іске асыру механизмін жасау;

Басқару органдарының кадрлық аппаратын тағайындау;

Саяси жүйе институттарын құру және коррекциялау;

Саяси лидерлерді жоғарылату.

Қазіргі қоғамның элитарлығы анық нәрсе. Оны аластауға бағытталған әртүрлі әрекеттер деспотиялық нәтижесіз элиталардың қалыптасуына және үстемдігіне,, ақыр аяғында бүкіл қоғамға зыян әкелетін жағдайға соқтырады.

Әрине, саяси элитаны аластау тек бүкіл баршаның қоғамдық өзін-өзі басқаруы арқылы мүмкін болады. Бірақ та бұл адамзат өркениеті дауының қазіргі кезеңінде шындықтан гөрі, тартымды идеалға жақынырақ.

Поэтому в современных условиях первостепенную значимость имеет не борьба с элитарностью, а проблемы формирования результативной, полезной для общества политической элиты - рекрутирование элит.

Существуют две основные системы рекрутирования элит: система гильдий и антрепренерская система. В чистом виде они встречаются довольно редко, однако можно выделить характерные черты этих систем.

Для системы гильдий характерны:

Закрытость. Отбор на более высокие посты осуществляется из нижестоящих слоев самой элиты. Медленный, постепенный путь наверх.

Высокая степень процесса отбора, наличие многочисленных фильтров формальных требований для занятия должностей (партийность, возраст, стаж, образование, характеристики и т.п.).

Небольшой, относительно закрытый круг селектората, т. е. тех, кто проводит отбор. Как правило, в него входят лишь члены вышестоящего органа или даже один первый руководитель.

Тенденция к воспроизводству уже существующего типа лидерства.

Антрепренерскую систему рекрутирования элит отличают:

Открытость. Претендентом на занятие руководящей должности может быть представитель любой общественной группы.

Небольшое число форальных требований, институциональных фильтров.

Широкий круг селектората. Им могут выступать даже все избиратели.

Высокая конкурентность отбора, острое соперничество за занятие руководящих позиций.

Первостепенное значение индивидуальности (яркая личность, значимые личные качества, умение найти поддержку широкой аудитории, увлечь ее, наличие интересных предложений и программ).

Қазақстанның қазіргі саяси элитасының жалпы сипаттамасы:

- жабықтығы және тұрғындардан біршама қашықтығы (экономикалық, саяси, информациялық және менталдық);

- элита профессионализм ұғымы көбінесе ығыстырылатын және жеке берілгендік пен қандас туыстық түсінктерімен алмастырылатын қатаң иерархия шеңберінде қызмет етеді. В меньшей степени это характерно для бизнес-элиты;

- басқарушы элита біртұтас емес, керісінше, ол сәйкес мүдделер мен ағымдағы конъюнктура негізінде ішінде сан алуан блоктар құрылатын перманенттік қайшылықтар жағдайында болып отыр;

- элиталар арасындағы негізгі күрес өздерінің мұраттарын мемлекеттік және қоғамдық дамуға тарату үшін емес, өзінің ықпалын мемлекет басшысына және қалған элитарлық топтарға тарату, ал сол арқылы- мемлекеттік және қоғамдық дамуға тарату құқығы үшін жүріп жатыр;

- саяси элитаның ішкі тұрлаулығының кепілі тек ел президенті болып отыр.

Қазақстан саяси элитасының ішкі қақтығыстық әлеуетінің деңгейі. Қазіргі кезеңде елде саяси тәуекел деңгейін көтерердей әртүрлі элитарлық топтар арасында жаңа қақтығыстар шақыруға қабілетті жанжалдық әлеует сақатлып отырғанын жоққа шығаруға болмайды.

Жаңа жанжалдардың мүмкін себептеріне төмендегілерді жатқызуға болады:

Объективтік себептер:

- элиталық топтар арасында мықты баланстың болмауы;

- өздерінің экономикалық амбиций жүзеге асыфру үшін мүмкіндіктердің тарылуы;

- үйлестірілмеген нескоординированная кадрлық саясат;

- өзінің әрекеті үшін еркіндікті талап ететін элитаның сақаюының объективтік процесі.

Субъективтік себептер:

- президенттік биліктің мерзімі толмай тапсырылуы туралы лақаптың таралуы;

- тым жиіленген кадрлық өзгерістерге байланысты саяси элитаның ішінде тұрақты психологиялық кернеу жағдайы;

- билік басында бір гана топтың тым ұзақ болуынан шаршау.

Элиталардың ауысу процесіне орай, қазргі езеңде посткеңестік кеңістікте үш үлгісінің бар екенін атап өту керек:

- Ресейлік (мұрагер)

- Азербайджандық (билкті тапсырудың династиялық түрі).

Украиндық (контр-элитаның жеңісі)

- Грузиндік (контр-элитаның жеңісі)

- Кыргыздық (контр-элитаның жеңісі)

Қазақстан үшін билікт тапсырудың Ресейлік үлгісі оңтайлырақ тәрізді, өйткені атап айтқанда сол ғана елде саяси тұрлаулылықты сақтауға мүмкіндік береді. Хотя, как ни печально, но вопрос о «преемнике» это «проклятие» всех политических систем, чья перспектива зависит от одного человека или узкой группы лиц. Хотелось бы верить, что когда-нибудь такое можно будет сказать и по отношению к Казахстану.

Сонымен, қоғамның саяси өмірінің элитарлығы- бүгінгі күннің шындығы. Назарда айрықша орын алуы тиісті мәселе – бұл саяси элита жұмысының сапасы мен тиімділігін көтеру болып табылады. Бұл мәселесінің оңды шешімі көп ретте жетекшіден, лидерден тәуелді.

Әдебиеттер.

1. Анталогия мировой политической мысли. В 5-ти томах. М., 1997.

2. Әбсоттаров Р.Б.Саясаттану және оның проблемалары. А., 2007.

3. Жамбылов Д. Саясаттану.- Алматы., 2009

4. Ирхин Ю. В. Политология: Учебник. –М.,2006.

5. Политология. Учсебное пособие. /Под ред.. К. Н. Бурханова, Л. А. Байдельдинова, А. В. Соловьева/- Алматы., 2000.

6. Саясаттануға кіріспе. 1, 2, және 3 бөлім –Алматы., 1994.

3-Модуль Саяси өмір және қоғамның саяси жүйесіс – 10 сағат

Дәріс № 7. Саяси жүйе.

Саясатты жүйелік баяндау принциптері. Саяси жүйе ұғымы.

Саяси жүйелердің құрылымдары, типтері, даму заңдылықтары.

Қазақстан Республиғкасының саяси жүйесі.

Саяси режимнің мәні, ерекшелігі. Саяси тұрақтылық ұғымы.

Саси режимнің түрлері- авторитарлық, тоталитарлық және демократитялық саяси режим.

Жалпы алғанда ғылымда жүйелік әдіс саяси жүйелерді қоршаған ортаның әсерін сезінетін ағза ретінде қабылдауына негізделеді. Саяси өмір адамдардың тәртібі мен тиімді іс-әрекеттердің барлық көп түрлілігі тұтас алғанда жүйелік реттің құбылысы ретінде талданып, ғылымдағы жүйелілік әдістеменің бар құралын пайдаланудың жетістігі ретінде қарастырылады.

Саяси өмірді мұндай түсіну саяси ғылымдағы категориялық және ғылыми-танымдық аппаратты барынша байытып, ХХ ғасырдың ортасында саяси ғылым эволюциясына жаңа бағыт әкелді.Сонда да саясаттануға жүйелілік сараптауды енгізудегі эвристикалық құндылықтарына қарамастан, ол әрине абсолютті даусыз теория бола алмады, өйткені жүйелілік әдістің сыналған кемшіліктері саяси жүйенің теориясында сөзсіз өзіне тән жүзеге асыруларын тапты. Қалай болмасын жаңа теория терең зерттелген концептуальды және ғылыми-категориалды аппараты мен өзінің дәстүрі бар теория ретінде көрініп, саяси ғылымдағы басқа концепциялармен қатар берік позицияны иеленді. Ол динамикалы дамып жатқан саяси ғылым үшін әлеуметтік-саяси өмірдің күрделі мәселелерін зерттеуде жаңа көкжиектер ашты.

Саясаттануда жүйелілік әдіс пайда болғанға дейін кең тараған құбылыс саяси шындықты бөлшектеу мен ерекшелеу болды,ол кезде оны тұтас қараудың кері қажеттілігі болды, өз кезегінде одан да барынша кең жиынтыққа қосылған. «Саяси жүйе» ұғымы өзара байланысты элементтердің жиынтығы ретінде түсіндірілетіндіктен, бұл қайтадан бағытталуға жол береді.Осыдан саяси жүйені нақты қоғамда бақыланатын, саяси ортаға батырылған және оның әсеріне жауап беретін саяси бірлесіп әрекет етудің жиынтығы ретінде зерттеу керектігі туындайды. Ол тұтастықтың онымен күрделі қатынаста болатын бір бөлігі ретінде көрінеді.

«Саяси жүйе» ұғымын саяси ғылым XX ғасырдың орта шенінен қолдана бастады. Саяси жүйелер теориясының негізін қалағандар американ саясаттанушылары Д.Истон мен Г.Алмонд. Д.Истон өзінің «Саяси жүйе» (1953), «Саяси өмірді жүйелік талдау» атты еңбектерінде саяси жүйені сырттан келетін импульске жауап беретін дамып және өзін-өзі реттеп отыратын организм ретінде қарастырады. Бұл көзқарас тұрғысынан алып қарасақ, саяси жүйе біртұтас, қоғамдық өмірдің ерекше сферасы.

Г.Алмондтың«Салыстырмалы саяси жүйелер» (1956) деген мақаласында саяси жүйе саяси институттар мен саяси мәдениеттің бірлігі деген тұжырымға басты назар аударады. Марксизм позициясынан саяси жүйе саяси процестср субъектілері әлеумсттік топтардың мүдделерін бейнелейтін қоғамдық қондырманың элементі ретінде талданады. Бұл мүдделер саяси процестср арқылы, саяси шешімдерді қабыддау мен іскс асыру арқылы саяси құрылымдардың көмегімен жүзеге асырылады (қараңыз, Фарукшин М-Х. Политическая система общества. Социальнополити-ческие науки. 1991, 5, 60 бет.) Мұндай тәсіл бойынша саяси жүйе ең алдымен саяси институттар жүйесі болады, автор институционалданған жүйені басқа жүйешелермен қатар тұратын жүйеше ретінде қарастырады.

Әдебиетте басқа ұғымды байқауға болады, атап айтсақ: саяси жүйе саяси институттар жүйесінде жүзеге асатын саяси идеялар жүйесі ретінде қарастырылады. Саяси жүйені түсінудегі мұндай әртүрліліктің болуы кездейсоқ емес, ол кепбейнелі тараптардың бірлігі ретіндегі феноменнің өзінің күрделілігіне негізделінген.

Саяси жүйенің лайықты түсінігі өзекті белгілері мен одан шығатын тараптардың қатаң айырмашылығын талап етеді. Жоғарыда көрсетілген анықтамалар көбінесе осы проблемаларды қарастырумен байланысты.

«Саяси жүйе» ұғымы ең алдымен қоғамның саяси сферасының жүйелік сипатын білдіреді. Антика кезеңінен бастап саяси ойшылдар қоғамның әртүрлі саяси қүрылыстары өмір сүретінін түсіне білді. Мысалы, Платон мемлекеттік басқарудың үш формасын көрсетеді: монархия, анархия, демократия, олардың әрқайсысы өз кезегінде заңды және заңсыз болып болінеді. Бұған ұқсас пікірді Аристотель де айтады, ол басқарудың төрт формасы болатындығын көрсете отырып, оларды дұрыс және дұрыс емес деп беледі.

Саяси ғылымдар тарихында бірте-бірте саяси сфера жүйелік біртұтас деген идея қалыптасты. «Саяси жүйе» ұғымы жалпыланған түрде осы идеяны бейнелейді.

Саяси жүйе теориясының негізін салушы Д.Истон, сондай-ақ француз саясаттанушысы Дювержье саяси жүйе элементтер жүйесі ретінде олардың өзара әрекеттерінің, рольдерінің, қатынастарының, сонымен бірге нормалар мен ережелердің жиынтығы деген ойға басты назар аударады. Осы тұрғыда саяси жүйенің институционалды, коммуникативті, функционалды, нормативті тәрізді әртүрлі жүйешелерін айырады. Бүл жүйешелердің әрқайсысының өз ерекшеліктері бар, өз функцияларын атқарады және жүйенің тұтастығы мен тұрақтылығын қамтамасыз ете отырып басқалармен өзара байланысқа түседі.

Батыстық саясаттануда екі идея басым: біріншіден, саяси жүйе туралы белгілі бір нәрсені оның сыртқы ортамен байланысын сараптау арқылы айтуға болады; екіншіден, саяси жүйені нақты түсіну элементтердің өзара әрекетін, ролъдік функцияларын және реттеуші нормаларын талдау нәтижесіндс жолға қойылады.

Осыған байланысты саяси жүйені ортамен «кірудегі» және «шығудағы» өзара әрекеті бойынша қарастырылатын «қара жәшікпен» теңестіреді.

Осыған ұқсас жайтпен, яғни жәшіктің ішіндегі болып жатқандарды елемей Д.Истон саяси жүйені қарастырды. Ол басты түрде жүйенің экономикалық, мәдени, діни, экологиялық, биологиялық, психологиялық, халықаралық және т.б. глобальды елеуметтік жүйеге енетін басқа жүйелердің кешенінен түратын өз ортасымен қатынасын талдады. Саяси жүйе мен оның ортасы арасындағы қатынастар жүйеге импульс беретін орта тарапының кіріс түрінде, орта импульсіне жүйенің реакциясы болып табылатын шығыс түрінде бейнелейді.

Жүйе орта импульстеріне жауап бере отырып ортаға ықпал етеді. Орта жүйе тарапынан импульс ала отырып өз кезегінде жүйеге ықпал етеді, және барлығы жаңадан басталады. Бір сөзбен айтқанда, жүйе мен ортаның өзара әрекеті тұйық кибернетикалық мақсаттардың өрекеті принципі бойынша өтеді.

«Кірісте» қогам тарапынан болатын талаптар мен қолдауларды белгілеуге болады. Саяси жүйе оларды «игеруге», қайта өндеуге және сыртқы сигналдарга лайықты жауап беру үшін шақырылған. Бұл саяси жүйенің басқалар тәрізді тікелей және қайтымды байланыстың болуы арқылы қалыпты қызмет етуін білдіреді. «Шығыста» жүйенің сырттан келетін сигналдарға өзіндік реакциясы болып табылатын шешімдср мен әрекеттерді белгілеуге болады. Олар қоғамның барынша немесе барынша емес талаптары мен күтулері болуы мүмкін. Осымен жүйенің легитимділік деңгейі, яғни қоғам тарапынан оны қолдау мен қабылдау анықталынады. Легитимділік ұғымының тұтастай жүйеге де, оның жүйешелері мен элементтеріне де таратылатындығы айқын. Жүйе ішіндегі кез-келген асыра тырмысудың болуы, жекелеген жүйешелердің келісімділігінің болмауы тұтастай саяси жүйенің легитимділік деңгейінің төмендеуіне алып келеді. Дел осылай қоғамда да жүйсдегідей тәрізді болады.

Сонымен, импульстың екі түрін немесе кірістің екі түрін бөліп көрсетеді, мысалы, сайлаушылардың жүйеге деген талабы мен олардың жүйені қолдауы.

Талаптардың ауқымы оте кең жалақыны көтеру, еңбек жағдайын жақсарту, білім берудегі ассигнованиялар жәнс т.б. Егер де талаптар көп болса, бұл тек белгілі бір шекке дейін шешуге қабілетті жүктемелердің көбейіп кетуіне байланысты жүйенің әлсіреуіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Егер де талаптар көп болып, оны парламент немесе үкімет шешуге физикалық жағынан дайын болмаса жүктемелер сандық, егер де талаптар күрделі болса сапалық болуы мүмкін. Сондықтан да оларды жүйе мүмкіншіліктерімен сәйкестендіру керек. Мұның салдарының ауырлығынан құтылу жолын саясаткерлер іздестіруге тиіс. Бұл мәселені талаптарды белгілі бір шеңберде ұстап тұратын қоғамда өмір сүріп отырған құндылықтар жүйесі, мәдени нормалар, қондырмалар және т.б. атқарады.

Импульстың немесе кірістің екінші түрі — қолдау да жүйе үшін өте маңызды. Тұтастай алғандағы қауымдастықты (елді) қолдауды, режимді қолдау, үкіметті қолдау және оның қалған барлық мүшелерін қолдауды айырып алғанымыз абзал. Мысалы, өмір сүріп отырған режимді жек көре отырып, өз отанының патриоты болуы мүмкін, әрекет етуші үкіметтің қызметін жаратпай режимді қолдауы мүмкін, жекелеген мүшелеріңе теріс баға бере отырып тұтастай үкіметті қолдауы мүмкін.

Кез-келген саяси жүйеде маңызды екі механизмнің болуы шарт. Біріншіден, бұл қадағалаушы механизм, осы арқылы жүйені әрекетке түсіретін талаптар мен қолдаулар белгіленеді. Екіншіден, талаптар мен қолдауларды шешімдер мен әрекетке өзгерте конверсивті (өзгертуші) механизм жұмыс істеуі керек. Д.Истон талаптардың келесі түрлерін бөліп көрсетеді: игіліктер мен қызметтерді бөлуді қарастыратын талаптар (еңбекақы, зейнетақы мен көмек туралы зандар қабылдау, жекелей алғанда, оларды төменгі деңгейге дейін орналастыру мен көтеру; жұмыс уақыты туралы зандар қабыддау, жекелей алғанда 8 сағаттық жұмыс күнін белгілеу; білім беру мүмкіндіктерін кеңейту туралы; жолдарды жақсарту, көлік құралдары мен транспорттың жұмысын жақсарту туралы заңдар қабылдау); жүріс-тұрысты реттеумен байланысты талаптар (қоғамдық қауіпсіздікті; нарықты; неке, денсаулық сақтау, санитарлық ахуалды жақсарту және т.б. салалардағы бақылауды қамтамасыз ету); коммуникация мен ақпарат сферасындагы талаптар. Қолдауға келер болсақ, оларды былай топтауга болады:

- материаддық қолдау: салық төлеу, қоғамдық бастаулардағы еңбек, әскери қызмет;

- заңдар мен директивалардың сақталынуы; саяси өмірге араласу: дауыс беру, саяси дискуссияларға қатысу және т.б. саяси қатысу формалары; ресми ақпараттарға назар аудару, оларға сену, мемлекет пен оның рәміздеріне және ресми салтанаттарға құрмет.

Саяси жүйе мемлекеттік басқару механизмдері арқылы легитимді шешімдерді жасақтайды жөне олардың жүзеге асуы бойынша әрекеттер қабылдайды.

Саяси жүйенің негізгі элементтері:

- билік — шешімдерге ықпалын тигізе алатын бәсекелес топтар арасында ресурстарды бөлу;

– мүдделер — мақсаттар жиынтығы, оларды көздей отырып жекелеген тұлғалар немесе топтар саяси процестердің қатысушысы болады;

– саясат — әдетте заңнама түрінде болатын билік пен топтардың мүдделерімен бірге олардың арасындағы өзара әрекеттердің қоғамдық нәтижесі.

Д. Истон мен Дювержьенің зерттеулері саяси жүйе табиғатын түсінуге қадам жасады. Бірақ оларда бір-бірімен қатынаста, өзара әрекетте және т.б. табылатын элементтердің өзі нені біддіреді деген мәселенің басы ашылмай қалғандығы даусыз.

Осы мәселені қарастыруда өзінің көрнекті үлесін Алмонд қосты. Ол саяси жүйеде институциональды және құндылықты тәрізді элементтердің екі тобын айырып алу керек деп есептейді. Мұнымен саяси жүйенің жоғарыда Алмонд көрсеткен анықтамасы байланысты. Ағылшын саясаттанушысы Уайт пен поляк саясаттанушысы Е. Вятр құндылықтар жүйссін саяси жүйеге қатынас бойынша сыртқы бір дүние деп есептсйді. Тиісінше, саяси жүйе әртүрлі әлеуметтік топтар мүдделерінің белгілі бір құндылықтар мен идеалдар негізінде келісімі үшін қажетті саяси институттарды бейнслсйді. Оның моні мынада, институттар жүйссі мен құндылықтар жүйесі бір-бірінен ажыратысыз және олар жиынтығында ғана саяси жүйені құрады. Институциональды жүйенің негізінде жатқан құндылықтар жүйесі қондырмалы және жүріс-тұрыстық қалып, оның шегінде саяси жүйе орналасады, және ол занды түрде рәсімделген немссс рәсімделмеген болуы мүмкін.

Сонымен, саяси жүйс кұрылым, яғни элементтер мен олардың арасындағы өзара әрекеттің жиынтығы екен. Жүйе элсмснтіне мыналар жатады:

- институттар жүйссі,

- немесе саяси құндылықтар жүйесі, нсмесс саяси мәдснист және институттар жүйесі. Бірақ қай жағдайда болмасын, авторлар құндылықтар жүйесінс басымдық береді.

Барлық элементтер өзара әрекетте болады және ақыр аяғында олардың өмір сүруінің экономикалық шарттарында негізделген әлеуметтік топтардың саяси мүдделерін келістірудің белгілі бір тәсілінің жиынтығымен жүзеге асады. Кез-келген саяси жүйс, оның әрбір элементі белгілі бір әлеуметтік мүдделердің дәл болсын, болмасын бейнесі болып табылады.

Саяси жүйе экономикалық қатынастар мен құрылымдардан бастап рухани адамгершілік сферадан аяқтап қоғамның ахуалын бейнелсйді. Ол арқылы әлеуметтік мүдделер анықталынады, кейіннен саясатта бекітілетін әлеуметтік басымдылықтар құрылады. Саяси жүйеде барлық, әлеуметтік өмірдің «өзегі» өтеді, өйткені онда жалаң түрде және тікелей көзқараспен қол жететіндей формада қайшылықтар болады, мұнда олар рұқсат алады. Осы мағынада саяси жүйе әлсуметтік өмірдің бейнесі бола отырып, қоғамның тұрақтылығы мен тұтастығын қамтамасыз ететін саяси биліктік шешімдер қабылдау жолымен қоғамдық күштер мүдделерінің қақтығысы да, келісуі де өтетін сфера болып табылады. Осындай жолмен саяси жүйелер құрылымына саяси қатынастар да енеді.

Уорд пен Макридистің айтулары бойынша саяси жүйе проблемаларды анықтау мен қою үшін пайдаланылатын механизмді бейнелейді, ол сондай-ақ мемлекеттік қатынастар, әртүрлі қоғамдарда шешімдердің орындалуын өңдеу мен бақылау үшін де қажетті. Ресми механизм, оның көмегімен заңдық негізде анықталған проблема мен шешімдер, күн тәртібіне қойылады, өңделеді және әрекетке келтіріледі, басқару (немесе мемлекеттік басқару) деп аталынады. Алайда басқару салыстырмалы саясаттануды зертгеушілер үшін қызығушылықтарының бірден-бір пәні болып табылмайды. Мысалы, мынадай саяси жүйелер бар, барлық ересек азаматтар шешімдер қабылдауға қатысу мүмкіндіктеріне ие болады. Керісінше, диктатура тұлғалардың тар шеңберінде шешімдер қабылдауға қатысуды шектейтін саяси жүйе.

Саяси жүйе талаптар мен қолдаулардың «кіретін» тиімді импульстарын, сондай-ақ олармен шиырлас саяси ынтымақтастық пен қайшылықтарды қайта құратын күштерден, процестерден, инсти-туттардан тұрады.

Бұл «кірстін» элемснттер кейіннен жүйеден «шығатын» ақырғы өнімдерге дейін өзгереді. Осындай процестің арқасында саяси жүйе саясатты жасақтайды, оның көмегімен құндылықтар жасалынады және бөлінеді.

«Қара жәшік» моделін Д.Истон өкілдік жүйе негізінде жасаған және оның азаматтық қоғаммен, оның құрылымдары мен институттарымен өзара әрскетінің ерекшелігін бейнслейді. Сондықтан да Д.Истонның моделінде саяси жүйе сырттан келетін импульстарды қабылдайтын, оларға жауап беретін «қара жәшік» бейнесінде бейнеленеді. Басқа сөзбсн айтар болсақ, жүйе қоғамның мүдделерін лайықты бсйнелеуге, оның талаптарын қанағаттандыруға және оны қолдауға тартылған.

Қалыпты тікелей және қайтымды байланыстар болмайтын қоғамды билейтін автократиялық жүйенің ерекшелігіне негізделген модель мұндай түсінікке балама бола алмайды. Өйткені жүйе қоғамға бұйрықтар мен директиваларды жібереді, ал қоғам бұйрықтардың орындалуы туралы және саясатты қабылдағандары туралы хат жібереді.

Саяси жүйенің қалыпты қызмет етуі, тұрақтылығы, тұтастығы мен легитимділігі бірқатар шарттарға байланысты мүмкін болады. Жоғарыда атап өткеніміздей, талаптардың ұстаусыз өсуі мен қолдаудың бәсеңдеуі жүйенің дезинтеграциясына соқтыруы мүмкін. Сол себептен де ол билік легитимділігінің құралдарына ғана емес, сонымен бірге талаптардың легитимділігіне ие болуы тиіс, олардың бір бөлігін ескірген немесе уақыты етіп кеткен ретінде саяси алаңның жиегіне шығарып тастауы, талаптардың өзін рационализациялауы керек. Құндылықтар жүйссіне, яғни оның талаптардың тиімді көлемі мен сипаттарына толықтай кепілдік бере алатынына сенім артуы, демек стихиялардың шлюзін ашуы керек, осының нәтижесінде процсстер бақылаудан шығып кетуі мүмкін. Қалыпты ряси өмір талаптары мен жүйе мүмкіндіктерінің белгілі сәйкестігін қамтамасыз ете алады. Егср дс антократиялық жүйеде саяси жүйенің қоғамға үстемдігі орын алар болса, өкілдік жүйедс іс белгілі бір мағынада қарама-қарсы бағытта өрбиді.

Саяси жүйснін қалыпты қызмет етуі үшін талаптардың «енуін» реттсп отыратын шекаралық аймақ талап етіледі. Дол осы аралық аймақта артикуляция, яғни қажеттіліктердің талаптарға өзгеруі өтеді. Бұл аймақтың талаптардын бей-берскет ағынына тосқауыл қоятындығы анық бұқаралық талап стулерді рсттеудің өзіндік механизмі болып Табылады.

Мемлекеттің әлсіреуі, өз функцииларын алуы адам құмарлықтарының стихиясының шешілуі мен әлеуметтік-саяси «тығырыққа» тірейді, бұқаралық талап етулерді рсттсу тетіктерінің қажсттілігі айқын бола бастайды. Саяси жүйе оларды өз қорында ұстап отыруға тиіс, тек осындай жағдайда ғана дамыған демократияны да қиратуга кабілетті «талап сту рснолюциясы» дсп аталатын қысымға бере алады.

Саяси ииституттар қызметі мен олардың арасындағы өзара әрекет норматитік ұлттық жүйе жиынтығында болатын белгілі бір принциптср мен нормалардың нәгізінде жүзеге асады.

Саяси жүйеде саяси мәдениет, яғни жалпы мәдениеттің саяси инетитуттар мен саяси процестермсн байланысты болатын бір бөлігі фундамснталды мендс болады. Саяси мәдениет ең алдымен саясатқа, саяси қатынастарға және саяси жүйеге бағытталған көріністердің, идеялардың, мақсаттар мен дәстүрлсрдің жиынтып. Бірақ ол жүріс-тұрыстық аспектіні де қамтиды. Егер рухани мәдениет тұтастай алғанда әртүрлі қатынастардағы жүре-тұра нормалары мсн срсжслсрін бслгілссс, саяси модснист саяси сфсрадағы жүріс-тұрыс нормалары мсн “ойын ережелерін” анықтап белгілейді. Ол өмір сүріп отырған саяси жүйснің, оның институттары мен ұйымдарының бірлігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ететін құндылықтар жүйссін білдіреді. Қоғамдағы үстемдік етуші саяси мәдениет қорғаныс рөлін, өмір сүріп отырған саяси жүйснің тірегі қызметін атқарады. Барлықтаптар мен әлеуметтік жіктердің саяси мәдениетті игеруі олардың интсграциясына, билік жүйе кең әлеуметтік базасының қалыптасуына, ҚЫЗМЕТ етіп отырған саяси жүйені барлық қоғамның қолдауын қамтамасыз етуінс есптігін тигізсді.

Саяси мәдсниет саяси жүйенің, саяси институттардың, саяси қатынастар мен процестердің сапалық сипаты болып табылады. Белгілі бір мағынада былай айтуға болады қоғамның саяси мәдсниеті қалай болса, саяси жүйс де соған сай болады, өйткені барлық, элемснттер қандай да бір халықтың мәдсниетін жасаушы болып табылатын қоғамның басым бөлігі бөліп көрсететін құндылықтар жүйесімсн анықталынады.

Саяси жүйенің негізінде жатқан және оны анықтаушы құндылықтар проблемасы мүдделермен тығыз байланысты, себебі маңыздылық пен құндылық дәуір мүдделерімен анықталынады.

Әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделері сәйкес болмайды, сондықтан да құндылыққа деген көзқарастар, құндылықтық пайымдар әртүрлі болуы мүмкін. Сонымен қатар бірқатар ортақ мүдделер де болады. Әлеуметтік келісім мен саяси тұрақтылық — барлық әлеуметтік топтардың, тұтастай қоғамның мүдделері. Сол себептен де саяси мәдениетте ортақ мүдделерден шығатын құндылықтарды және қандай да бір әлеуметтік топтың мүдделерінен шығатын құндылықтық пайымдарды айырып алу қажет. Олардың арақатынасы әрқилы болуы мүмкін. Бірақ антагонизм, үстемдік пен бағыну жағдайында саяси жүйе құндылықтарды үстемдік етуші таптың мүдделеріне сай өлшемде ескереді.

Саяси жүйе жалпы адами адамгершілік нормалар мен талаптардың басымдығын сезінгенде ғана берік бола алады. Жалпы алғанда адамзат қоғамы шексіздікке, адам болмысының ақиқаттығына деген сенімді қажет етеді. Бұл өте жұқа материя нағыз шынайылық, онымен есептеспеуге ешқашан жол берілмейді.

Адамгершілік мақсаттардың, жалпыға маңызды құндылықтардың ақиқаттығын, нормативтілігін тануда әртүрлі әлеуметтік күштердің, саяси қозғалыстар мен партиялардың бірігуі өтеді.

Құндылықтарға деген қатынастың деңгейін саяси жүйенің сипаты, полюстері дсспотия мен демократия болып табылатын олардың барлық спектрі анықтайды.

Саяси жүйелер әр алуандығымен ерекшеленеді. Саяси ғылым осы өр алуандықты талдауға, жекелей алғанда шатаспас үшін және оларды түсінуге қол жеткізу үшін олардың формалары мен типтерін анықтауға әрдайым талаптанып келеді. Саяси ғылымда саяси-жүйелердің белгілі бір критерилері бойынша бірқатар типологиясы бар:

1) Әлеуметтік-экономикалық формация типі маңызды критерий болып табылады. Осы тип бойынша саяси жүйелердің маркстік типологиясы құрылған. Формациялық принциптерге сай құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық және социалистік саяси жүйелерді бөліп көрсетеді. Формациялық төсіл шекарасы туралы мәселе ашық болып қалса да қарастырылып отырған типология барынша ғылыми. Әлеуметтік топтар мүдделерінің келісімі мен қоғамның тұрақтылығын қамтамасыз ету тәрізді саяси жүйе типі қоғамдық қатынастардың сипатымен, үстем таптың мүдделерімен анықталынады. Бірақ саяси жүйені лайықты түсіну үшін фориациялық

тәсіл антикалық дәуірден бастау алған өркениеттілікпен толықтырылуы қажет. Бұл әсіресе қазіргі саяси жүйелердің типологиясы үшін маңызды, өйткені қазіргі дөуірде формациялық принцип толықтай жоғалып кетпесе де екінші орынға ығыстырылған.

2) Мұндай тәсілдің негізін М. Вебер қалаған. Саяси жүйені типологияландырудың критерийі немесе негізі билікті негіздеудің, оның легатимділігінің әдісі болады. Осы критерийге сай саяси жүйелер дәстүрлі және рациональды болып бөлінеді.

Біріншіден, бағыну түрткілері болып дағды мен харизма, екіншіден — мүдде қызмет етеді. Биліктің дәстүрлі типі дәстүр көрсеткенді атқаратын п