Жер-су реформасы

Алайда, жаа экономикалы саясатты іске асыру барысында кптеген иыншылытар да кездесті. Атап айтанда, 1921 жылы жазда Еділ зені бойыны, Солтстік жне Батыс азастанны халытары кшті уашылы болуына байланысты аштыа шырады. Орал, Орынбор, Атбе, Бкей жне останай губернияларында егісті кбі кйіп кетті. Мала азы болмай, ырыла бастады. Ауыл шаруашылыында болан апатты аяы смды аштыа апарып соты. Сол кездегі мліметтерге караанда республикада 2,3 млн. адам ашыан.

Осы киын-ыстау кндерде азастан ебекшілеріне Ресей халы елеулі кмек крсетті. 1921 жылы кзде жне 1922 жылы кктемде РКФСР кіметі толы емес есеп бойынша азастана 4475 мы пт асты 183 мы пт картоп жіберді. Тркістан мен Украин республикалары да азастана елеулі кмек жасады. Жт пен уашылытан зардап шеккен кедей шаруашылытара ондаан мы ірі ара мал, 5 млн. пттан астам тымды берілді. Бл дн 1921-1922 жж. бір милллион гектардан астам кздік жне жазды егістікке себілді. Алайда аза Республикасы халы шаруашылыыны жадайы те ауыр болып ала берді.

20-шы жылдарды басындаы жер реформаларыны ерекше маызды рлі болды. Мны зі жер мселесіндегі патша кіметіні отаршылды саясатыны зардаптарын жою баытында іске асырылан шаралар еді. Патша кіметі алан жерлер аза ебекшілеріне айтарылып берілді.

1921 жылы апан айында жер-су реформасы Тркістанны кптеген аудандарында, оны ішінде Алматы, апал, Шымкент, улиеата уездерінде жргізілді. Жайы зеніні сол жаалауыны блігі межелеп блінді. аза шаруалары жайылымдарын алды.

Ауылда леуметтік згерістер мен жер реформаларын асыру шін баралы йым осшы одатары рылды. Оны жарысы кедейлерді тапты сана-сезімін арттыру, оларды мдделерін орау жне Кеес кіметіне кмектесу сияты масаттарды іске асыруды кздеді. Одатарды руда жне оны практикалы ызметінде, сондай-а Отстікте жер-су реформаларын жргізуде Ж.Брібаев, О.Жандосов, А. Розыбакиев, т. б. оам айраткерлер крнекті ызмет атарды. 1921 жылы наурызда Жетісуда 17 мынан астам мшесі бар осшы одаыны 99 ясы жмыс істеді.

Азастанны ауыл шарушылыында елеулі згерістер жрді. Бірыай ауыл шаруашылы салыы енгізіліп, оны жалпы клемі 100 млн. сома тмендетілді. 1925жылы 46 мы кедей жне л-ауаты кем шаруашылытар мал жне рал-сайман алуа, жер жырту мен егіс егуге мемлекеттен арыз алды.

1925 жылы мал басы 1922 жылмен салыстыранда екі есе кбейіп, 26 миллионнан асты. Осы шаралардьщ нтижесінде республиканы ауыл шаруашылыында орташаландыру процесі крсете бастады.

Ттас аланда Республика бойынша 1925 жылы азанда ауыл шаруашылы кооперациясыны жйесінде 322 690 мшесі бар 2811 бірлестіктері жмыс істеді, олардьщ ішіндс 62546 мшесі бар бір мы аза бірлестіктері де бар еді. Сонымен атар аза жне оныс аударып келген шаруашылытарды трттен бірінен кбі (27,1 пайыз) бірлестіктерге амтылды. Бірлестіктер катарына 96 коммуна, 557 артель, 58 жай серіктер кірді. Ттыну кооперациясы кешпелі ауылда кеінен дамыды. Олардан баса 35 совхоз жне 4 мынан астам шаруалар комитеттеріні зара кмек оамдары жмыс істеді.

Кооперациялы рылысты жргізуде орыстар арасында шаруаларды зара жрдемдесу комитеттері, ал азатар арасында осшы одаы маызды рл атарды. 1925-1926 жылдары шаруаларды оамды зара жрдемдесу комитеттері 335 мы, ал осшы одаы 140 мынан астам ауыл шаруашылыыны жмысшыларын, кедейлер мен орташаларды біріктірді.

1921-1922 жылдарды амтитын шінші кезеде жер - су реформасы іске асырылса, 1924-1927 жылдарды амтитын тртінші кезеде - жерге орналастыру, шабынды, егістік жерлерді айта блу жмыстары жргізілді. Мндай шараларды іске асыруда тжірбиені жотыы, жергілікті кадрларды тсінігіні кемдігі, сауатыны аздыы, т.б. себептер негізінде бл ткерістік шараларды іске асыру барысында асыра сілтеушілікті, солаайлыты, теріс рекеттерді орын аланын, Кеес кіметіне сенімді азайтатын жайларды боланын да айту керек.

Лкедегі оамды-саяси жне идеялы рес.

Азастанда жаа экономикалы саясатты жргізуші Кеестер болды. Олара шаруалар ауымыны сенімі арта бастады. Бл тста кеестерді ныайтуа байланысты 6іраз жмыстар жргізілді. 1921 жылы уездер мен губернияларда Кеестер съезі болып тті. Алайда азастандаы Кеес рылысында біратар иыншылытар мен кемшілік кездесті. Кптеген ызметкерлер жаа экономикалы саясатты мнін тсінбеді, брынысынша "скери ком-мунизм" дістерімен жмыс жасады. Кеестер рамына жаа рылыса арсы, іштен блдіру рекетіне бейім адамдарды кіріп алу фактілері орын алды. Дегенмсн Кеестерді рып, ныайту жмысы масатты трде жргізілді. Оан белсене атысан аза АКСР Орталы Атару Комитетіні тыш траасы С. Мендешев, орынбасары. Жанкелдин, Ішкі істер халы комиссары. йтиев жне басалары Кеестерді жмысын жандандыруа елеулі ебек сіірді.

1921 жылы 4-10 азанда аза АКСР Кеестеріні екінші съезі болып тті. Онда республика мір срген алашы жыл ішіндегі мемлекеттік жне шаруашылы крылысты орытындылары шыарылды. Сонымен бірге жергілікті жерлерде кеестерді ныайтуды жолдары белгіленді.

1922 жылы Кеестер сайлауы етті. Оларды рамын жерлікгендіру іске асырылды. Бкей, Орал, Атбе, Семей губернияларында болысты атару комитеттері сайлауынан депутаттарды жартысынан астамы азатар болды. арасында саяси жмыс жргізу масатында ызыл керуен жне жылжымалы ызыл отау сияты жмысты трлері пайдаланылды.

КАКСР Орталы Атару Комитетіні тыш ызыл керуені 1922 жылы. Жанкелдинні басаруымен ел аралауа шыты. 9 мамырдан 12 маусыма дейін керуен Орынбор мен Семей аралыындаы 26 болысты 37 ауылында сондай-а Екібастз бен Спасск зауытында болды. 126 жиын, 420 гіме ткізді. Керуен Кеестерді іс ааздарын каза тілінде жргізуді жола ойды. Мны зі мемлекеттік жйені ныайтуа ыпал етті.

1922 жылы 30 желтосанда Мскеуде ткен Кеестерді Бкілодаты бірінші съезі Кеестерді Социалистік Республикалар Одаы рыланын жариялады. Баса да автономиялы Кеес республикалары сияты аза АКСР-да Кеестер Ресей Федерациясы рамында Одаа кірді.

Орта Азия Кеес республикаларын лтты-мемлекеттік жаынан 1924 ж. жргізілген межелеу республика міріндегі оиа болды. лтты жерлерді межеленуі дс Тркістан АКСР-іні рамындаы брыны Сырдария облыстарыны жерлері аза арайтын болды. Соны нтижесінде азастан жері 700 мы шаршы шаырыма, ал халы - 1 млн 468 724 адама сті. Трындары негізінен орыстар болып табылатын Орынбор губерниясы азастаннан блінді. Республиканы астанасы ызылордаа (Амешіт) кшті. аза жері мен бірттас лтты мемлекетке біріктіруді республика шін зор леуметтік жне экономикалы маызы болды.

1925 жылы суірде ызылордада республика кеестеріні Бесінші съезі тті. Ол "Ауыла, ыстака жне деревняаі бет брындар" деген ран негізінде жмыс істеп, жерге орналастыру жмыстарыны келелі жоспары, суландыру крылысын дамыту, мемлекеттік жне коопе- ративтік сауданы рлін одан рі ныайту, ндірістік серіктіктерді олдау мселелерін талылады. Съезде халык ты байыры тарихи атауы алпына келтіріліп - каза халы, ал республиканы - аза АКСР-і деп атау туралы аулы абылданды. Сол жылы Кеестер сайлауында ауылды кеестерге 60 мыа жуы депутат сайланды. Оларды рамында жмысшы жне селолы жердегі жалдамалы-жмысшылар 6,1 пайыз, кедейлер - 70,9, орта шаруа - 18,8, ызметшілер - 4 пайызын амтыды.

1925 жылы апанда аза облысты партия комитеті лкелік болып айта рылды. Сол жылды аяына таман азастан партия йымында 30 мынан астам партия мшесі мен партия мшелігіне кандидаттар есепте трды. Бл кезде бара арасындаы саяси аарту жмысына кп кіл блінді. Осыны нтижесінде лкеде 76 алалы клуб, 7 кітапхана мен ызыл шайханалар, ауылдар мен селоларда 584 оу йі, 33 ызыл шайхана, 12 ызыл отау, 168 ызыл брыш, 9 шаруа мен малшы йі, 93 болысты кітапхана жмыс істеді. Егер республика рылан кезде небары ш-а газет шыса, 1925 жылы "Ебекші азастан", "Народное хозяйство Казахстана", "Советская степь", "ызыл азастан" т.б. 13 газет пен 5 журнал шыты.

Ксіподатарды атары сті. 1925 жылы атарды ыркйекке дейін ксіподатара мше болып 20 мыа жуы жмысшы мен ызметші, соны ішінде 6 мынаи астам каза ебекшісі тті. Республикадаы ксіпода мшелеріні саны 100 мынан асты.

1925 жылы республиканы коммунистік жастар одаыны ялары 51 мы ыздар мен жігіттерді біріктірді Жастарды кптеген танымал басшылары шыты. Оларды арасында С. Жаыпов,. міров, С. Нрпейсов, Ф. Рузаев, С. Сапарбеков, С. Ттібеков, А. Шымболатов жне т. б. бар еді.

1925 жылы азастан жастары здеріні дарынды басшыларыны бірі ани Мратбаевтан айырылды. Ол 1902 жылы брыны Сырдария облысы азалы уезінде туан. ани 15 жасынан бастап зіні мірін жастар арасындаы жмыса арнады. Зор абілетті, ажайып кш-жігері мен енбегі арасында ол Тркістан республикасыны, ал кейіннен бкіл елімізді жастар йымында басшы ызметте істеді. 1921 жылы ыркйектен бастап. Мратбаев Тркістан комсолы Орталы Комитетіні хатшысы, ал 1922 жылы мамырдан бастап РКЖО Орта Азия бюросыны хатшысы болып істеді.

Аза йелдері оамды-саяси жмыса белсене араласты. 1925 жылы аладаы жне ауыл мен селодаы ебекші йелдерді 6,6 мыы жергілікті кеестерге мше болып сайланды. аза йелдерін басыбайлытан таруа баытталан істер атарылды. Республикадаы йелдер озалысына Алма Оразбаева, Мдина Бегалиева, Сара Есова жне таы басалары йыты болды.

1928 жылы азастанда жаадан кімшілік-териториялара блу іске асырылды. Осы уаыта дейін болып келген алты губерния, екі округ, отыз екі уезд жне 400 болыстытарды орнына 13 облыс жне 193 аудан рылды. Жаа аудандарды рылуы кеес аппаратыны бара жаындасуына, оларды кеес рылысына тартуа ыпалын тигізді. 1929 жылы кімшілік-территориялы айта ру негізінен аяталуымен жне Тркістан-Сібір темір жолыны рылысыны бітуімен байланысты азастан Автономиялы Советтік Республикасыны орталыы ызыл-ордадан Алматы аласына кшірілді.

20-шы жылдарды екінші жартысынан бастап азастанны оамды-саяси мірінде айылы жадайлар бастады. Ол сталинизм идеологиясы негізінде идеологиясы негізінде алыптасан тоталитарлы жйені ныаюымен байланысты еді. Елдегі орын алан экономикалы жне мдени дамудаы жаа экономикалы саясатты тоталуымен байланысты одан рі тередей тсті. Республикада "скери коммунизм" саясаты кезіндегі жмыс тсілдері айтадан Халыты кіметі жеке адамны дара басшылыымен ауыстырылып, басаруды командалы-бюрократы тсілі іске аса бастады.

Мны барлыы БК/б/П аза лкелік комитетіні бірінші хатшылыына 1925 жылы Ф.И.Голощекинні келуімен байланысты болды. Ол келісімен республикада халыа ысым жасау саясаты кшейіп, бл ерекше ата сипат алды. Осы кезде азастанны оамды саяси мірінде крт згерістер енгізілді. 1925 ж. желтосанында ткен лкелік партия комитетіні бесінші конференциясында "Ауылды кеестендіру туралы" шешім абылданды. Ол ауылды жерлерде тап куресіні шыл шиеленісуне трткі болды. Респуб-ликада "Kiшi азан" ткерісін ткізу шін идеологиялык негіз жасалды, сйтіп жаппай жазалау дуіpi басталып, о аза халын ла есітпеген айы асіретке шыратты.

Азастанда голощекиндік-сталиндік лгi бойынша "айта румен" келіспеген крнекті жауапты кызметкерлерді арсылыы жанышталды. 1927-1929 жж. ртрл1 сылтаулармен белгілі мемлекет айраткерлері Т. Рысклов, Н. Нрмаов, С. ожанов, М. Мырзагалиев Республикадан аластатылды. азастан Аткару Комитетіні Траасы Ж. Мыбаев, Аарту халы комиссары С. Сдуаасов, Жер халык комиссары Ж. Слтанбеков жне басалар ызметпен алынды. аза ызметкерлеріні кпшілік блігі топа блініп, жікшілдік креске атынасан деп кінланды.

Оны 1927 ж. арашада ткен 3-ші лкелік партия конференциясынын шешмдері айын крсетіп берді. БК/б/П Орталы Баылау комиссиясы негізі "топа блінушілерді" бipi С. Сдуаасовты ісімен арнайы шылдананына арамай, мндай топтардьщ бар eкенін таба алмады. И. В. Сталинге, В. М. Молотова, Л. М. Кагановичке жазан хатында азастан лкелік партия комитетіні йымдастыру бліміні мeгepyшici H. И. Ежов барлы аза кадрлары, барлы аза коммунистері лтшылдыпен жне жікшілдік креспен уланан, оларды арасында дені сау партиялы кш жо деп жеткізілді. Болаша КСРО ішкі icкep халы комиссары Ежов Алматыдан Мскеуге ауысар алдында зіні лауазымына осылай "даярланды", 1937 жылы жаппай жазалау соны жанталасуымен жргізілді.

20-шы жылдарды соында республикада саяси жадайды ушытыру мен кдікшілдік жаппай сипат алды. Орталыта троцкийшіл-зиновьевшіл оппозициямен жне "ошыл оппортунистермен" кресті кшеюі лт pecnyб- ликаларында лт-азатты озалысыны кілдерін жазалау трінде крініс тапты. 1928 жылдьщ аяында "буржуазияшыл-лтшылдар" деп аталандарды ішінде брышы Алашорда кайраткерлерлеріні ішінен 44 адама жалан айып таылып, амауа алынды. Олардьщ атарында А. Байтрсынов, М. Дулатов, М. Жмабаев, Ж. Аймауытов, X. Аббасов жне басалар бар ед1. рамында М. Тынышбаев, X.Досмхамбетов, Ж. Апаев, К.Кемегеров жне басалары бар лттык интеллигенцияны (40 адамдай) баса тобы 1930 ыркйек-азанда сталды. Кешікпей оларды ішінен 15 адам Ресейді Орталы ара топыраты облыстарына жер аударылды. Бларды барлыы дерлік 1937-1938 жж. атылды. Жалпы 1929-1931 жылдары аза интеллигенция кілдеріні он мыынан астамы жаппай жазалауа шырады.

Ауыл шаруашылыын жымдастыру жне оны трагедиялы салдары

20-шы жылдарды басында абылданан жаа экономикалы саясат бойынша шаруаларды жымдастыру, халыты материалды л-ауаты мен мдени дрежесін ктеру сияты крделі мселелер шешіледі деп есептелінді. Шаруалар кооперациясы мемлекеттік ысым кшімен емес, экономикалы тиімділік шарттарын сзсіз орындау арылы жзеге асатын шаралар ретінде аралды. Жаа экономикалы саясатты алашы жылдардаы тжірибесі оны ммкін екенін дйектеп берді.

Колхоздастыруды 1929 жылды орта шенінен басталаны белгілі. Оны лаш жаюы Сталинні сол жылы 7 арашадаы "Правда" газетінде "лы бетбрыс" деп аталатын мааласыны шыуымен тспа-тс келді. Мны алдында кулактара шабуыл жніндегі нсаулар негізінде Казастанда байларды шаруашылытарын тркілеу ая-талан болатын. Енді жаа экономикалы саясат негізінде жргізілген шаруаларды кооперациялау ісі мемлекет баыттап отыран кшпен жымдастыру шарасына орын берді. Ал, бл шара шаруа ауымыны игілігін ойлаудан тумады, тек индустрияландыру процесін амтамасыз ету масатын ана кздеді. Сйтіп, 20-30 жж. жаа экономикалы саясатын дамыту баыты тйыталып тасталды. Ондаан жылдар бойына экономика мен оамды саяси мірде тек "кштеу" шарасыны рухы стемдік етті.

Бл жадай ауыл шаруашылыына асіретті зардабын тигізді. Селодаы саясатты е басты шарты - міршіл - кімшіл террора сйенген экономикалы емес жарлытар, шаруалар ауымын кооперациялау идеясын жаманатты ылып оймай, оны пайдалы жатарын да ртып жіберді. "лы бетбрыс" селолы рылымдарды атігез атал-дыпен аяусыз иратып, оамны болашата туатын проблемаларын біртіндеп зірлей бастады.

Колхоздастыру барысында жргізілген ауыл шаруашылыы німдері оны ішінде астыты кштеп дайындау шаруаларды кн крісіне, кіл-кйіне мейілінше кері сер еткен, оларды кеес кіметін жек круге итермелеген екінші бір лкен шара болды. Ауылдарда мал саны сіріліп крсетіліп, алынатын етті, жнні клемі белгілі есептен асып тсті. Салыртты орындау шін шаруалар ыс ішінде ой ыруа мжбр болды. Мны зі ойларды жаппай ырылуына сотырды. Егіспен айналыспайтын шаруашылытардан талап етілді. Салыртты орындамаан ожалытар сота тартылды. 1928-1929 жылдары осындай айыпа шыраан ауыл - село адамдары сотталды. Мны зі ауыл адамдарын орыту шін де істелінді.

Колхоздастыру осындай ауыр жадайда басталды да, оны басару кімшілік, зорлы, кштеу дістерімен жргізілді. Егер 1928 жылы азастанда колхоза барлы шаруашы-лытарды пайызы ана кірсе, 1931 жылды кзінде шаруаларды 70 тен 100 пайыза дейін колхоздастыран аудандарды саны 78-ге жетті. Бл тста лкеде 122 аудан болатын. Шаруаларды жымдастыру кезінде ауыл-селоларды бай - кулактарды тап ретінде жою шаралары іске асырылды Жергілікті орындара жеткізілген нсау бойынша жойылуа тиісті бай-кулак шаыратары барлы шаруашылыты жалпы саныны 3-5 пайызынан аспауы керек деп ескертілді Біра, осыан арамастан міршіл-кімшіл жйені асыра сілтеу рекетімен тркіге салынандар саны кез келген жерде е жоары крсеткішке жеткізілді.

Нтижесінде 1930-1931 жж. республикадан тыс жерге бай-кулак деп "жер аударылып" жіберілген шаруалар саны 6765 адама жетті Ондаан мы шаруалар тран округтерінен республика ішінде баса жерлерге кшірілді. жымдастыру мен отырышыландыруды жргізу шін азастан лкелік партия комитеті жергілікті белсенділермен бірге ксіпорындардан сегіз мы жмысшыны тартты. Мны стіне республикаа Мскеуден, Иваново - Вознесенскіден, Харьковтан, Ленинградтан партияны шаыруымен 1204 «жиырма бесмыыншы» келді. Біра бларды здері аза жерінде отырышылануды мні мен механизмін жете тсінбеді. Кптеген кімшілер шін бл шартараптан жздеген шаруашылыты бір жерге жинау болды. Мндай топтауды салдарынан шаруалар мал рісінен, су мен шп іздеп, жайылым ауыстырып отыру ммкіндігінен айырылды.

Міршіл-кімшіл жйені нсауымен азастанны барлы айматарында жымдастыру егіншілік шаруашылытарында да андай арынмен жргізілсе, мал сіретін шаруашылытарда да ол сондай арынмен жргізілсін деп талап етілді. Ойластырылмай алынан шешімні зиянды айтарымы зін кп кттірген жо.

Олдаы малды оамдастыру нтижесінде колхоз фермалары рылды. Кейбір жерлерде алып коммуналар йымдастырылып, олар те кп шарушылыты біріктірді. Соны нтижесінде фермалара жиналан исапсыз ктімні кемдігінен, шпті, жайылымны жетпеуінен ырылды. Колхоза кірмеген жеке шаруашылытарда мал стауа ыылас болан жо. Сйтіп, 1928-32 жылдар аралыында республикада ірі ара 6 млн. 509 мынан 965 мыа, ой 18 млн. 566 мынан 1 млн. 386 мыа, жылы 3 млн. 516 мынан 316 мыа, тйе 1 млн. 42 мынан 63 мыа азайып кетті. азастанны осы жылдары ода бойынша тауарлы асты ндіруден лес салмаы 9 пайыздан 3 пайыза кеміді.

Халыты трмысы нашарлап, айыршылануы кшейеді. Мны зі шаруалар барасыны наразылыын туызбай ойан жо. 1929 - 1931 жылдарда шаруаларды ктерілісі болып, оан 80 мыдай адам атысты. Соза, Шемонаиха, Бтырма, Ырыз, азалы, армашы, Самар, Абыралы, Биен -Асу, Шыыстау, Брібаев, астек, Балаш, Шбартау, Маыстау т.б. жерлердегі шаруалар ктерілісі аяусыз басылып, оан атысандардан 5551 адам сотталды, оларды 883 – і атылды. Жалпы аланда кштеп жымдастыру кезінде азастанда 100 мынан астам адам жазаланды.

Кшпелі аза мал шаруашылытарын кштеп отрышыландыру жне жымдастыру азастан экономикасын лдыратып тмен тсіріп жіберді. Республика экономикасыны лдырап тмендеуі 1932-1933 жылдардаы уашылыпен ттас келді. Осындай елді арылмас сора душар еткен олдан жасалан астанды пен табиатты раымсыздыынан осы екі жылда республикада аштытан те кп адам ырылып, аза елі орны толмас айы мен азаа шырады: 2 млн. 200 мы адамынан, яни аза лтыны 49 пайызынан айрылды. Республикада тратын баса халытар да сан жаынан кеміді.

Азастана Ф. И. Голощекинні лкелік партия комитетіні бірінші хатшысы болып келуі аза халына адам айтысыз баытсызды келді. Голощекин міршіл - кімшіл басару жйесіне ара сйеп, небір смды амал – айла, зымиянды діс олдану арылы аза зиялыларын бір - біріне айдап салды, "халы жауы" деп жала жауып, мыдаан аза азаматтарыны анын ткті. Голощекинні тікелей басшылыымен 1929 жылы - 31, 1930 жылы – 82, 1931 жылы - 80 жалан "контрреволюциялы йымдар" ашылып, бл йымдарды мшесі болды деген жаламен он мыа тарта азаты бетке шыар азаматтары амауа алынды.

Сйтіп, тарихшы алымдарды соы жылдардаы зерттеулері крсеткендей, аза халы аса ауыр шыына шырады. Ашаршылытан жне онымен байланысты туан эпидемияларды салдарынан, сондай-а лім-жітімні кп болуы, баса республикалара, ытайа, Ирана, Монолияа т.б. елдерге ауа кшуі нтижесінде азастан бірнеше миллиондаан адамдарынан айырылды.

Азастанда жіберілген орны толмас ателіктер мен брмалаушылытарды Мскеудегі орталы аппарат жергілікті басару органдары айыпты деп, барлы блені солара жапты. 1933 жылды басында Ф. И. Голощекин орнынан алынып, лкелік партия комитетіні бірінші хатшысы болып Л. И. Мирзоян сайланды. Осы жылды кктемінен бастап енді жіберілген ателіктерді жне республикада алыптасан ауыр жадайды тзету басталды. сіресе, кштеп жымдастыру мен аза кшпелі шаруашылытарын еріксіз отырышыландыру мселелеріне айырыша назар аударылды.

Іске асырылан шараларды нтижесінде тек 1934 жылы мал саны 16,4 пайыза сті. Біра, мндай алашы ол жеткен табыстар орасан бліншілікке шыраан республика міріні оамды жне экономикалы негіздерін алпына келтіре алмады. лы Отан соысына дейін азастаннан тыс ауа кшкен жз мыдаан азатар айтып оралмады, лкеде ырылан малды орны толмады. 1941 жылды басында оларды барлы саны 16 млн. баса ана жетті. Ал аза этносыны брыны санын алпына келтіру тек лы Отан соысынан кейінгі жылдары болан кшті демографиялы суді арасында, яни 40 жылдан кейін ана іске асты.

Оамды-саяси ситуация

ХХ асырды басында капиталистік атынастарды аза даласында дамуы кшейе тсті. лкеде нерксіпті жаа салалары пайда болды. оамды ебек блінісі одан рі дамып, жмысшы табы алыптасты.

Патша кіметіні аграрлы саясаты салдарынан орыс шаруаларыны азастана оныс аударуы жаппай сипат алды. Сйтіп, аза ебекшілеріні жерлерін басып алу кеінен жргізілді. аза шаруаларын тонауды патша кіметі "оныстанушы", "жер оры" деп аталатын желеумен іске асырды. Бл орды жасау шін жергілікті халыты жайлы оныстарын тартып алып отырды. Шаруаларды Ресейден азастана шбыруы брыныдан да артты. Тркістан генерал-губернаторыны толы емес дерегі бойынша ХХ асырды басына дейін бір ана Жетісу облысына 16 мы отбасы келіп оныстанса, 1905 жылы оларды саны 28 мыа жеткен. Мндай жадай аза - станны баса лкелерінде де байалды. азастанны Ресейге тгелдей басыбайлы болып осылуы, ндірістік ксіпорындарды дамуы, сауда жйесіні кееюі, алаларды алыптасуына барынша ыпалын тигізді.

XX асырда азастандаы ала трындарыны саны едуір сті. Мселен, Семей аласында 1903 жылы 27 334 адам трса, 1909-10 жж. - 31 382, 1914 жылы - 35 мыа жеткен. Бл кезде ірі алалар болып саналан Оралда - 47,5 мы, Петропавл мен Верныйда - 43,2 мынан адам тран. ала трындарыны саны негізінен Ресейден кшіп келген оныс аударушылар есебінен сті. рамына арай олар анаушы кімдерге, дворяндар, офицерлер мен саудагерлерге, сол сияты, азатарды дулетті блігі мен жай ебекшілерге /мещандар, шаруалар, жмысшылар/ блінді.

Патшалы Ресей азастанны ауыл шаруашылыы мен тау - кен байлытарын пайдалануа айырыша назар аударды. Олар мнда тау - кен нерксібін жне ауыл шаруашылы шикізатын деу ксіпорындарын дамытуа кш салды. Алтын, тсті металл, кмір ндіретін ксіпорындар кбейді.Осы тста мнай нерксібі де пайда болды.

Тау - кен нерксібі, негізінен, Орталы жне Шыыс азастанда дамыды. Империалистік монополиялар ндірісті жетілдіруге ажет аражат блмеді, оны орнына механизмдерді арзан жмысшы кшімен ауыстыру пайдалыра деп санады. Бл техникалы прогресті, ндірістік кштерді дамуын тежеді, жмысшыларды жадайын нашарлатты. XX асырды басында мыс, алтын, темір жне баса азба байлытарды шыаратын тау-кен нерксібі орындары шетелдік акционерлік оамдарды олына кшті. Мысалы, Лондонда пайда болан Спасск мыс кендеріні аылшын - француз акционерлік оамы Спасск-Успенск мыс кені мен зауытын, Саран-араанды таскмір кенін, темір рудниктерін сатып алды. оамны акцияларын стаушылар американдытар, немістер, шведтер, австриялытар жне басалары еді. 1914 ж. Риддер руднигіні, скемен орасын мырыш зауытыны рылыстары басталды.

Лкедегі тау-кен нерксібіні басты салаларыны бірі алтын шыару еді. Екібастз, араандыда, Саранда кмір кен орындары жмыс істеді. азастанны батыс жне солтстік - шыыс айматарында тз ндіру ксіпшілігі маызды рл атарды. Оларды е ірілері Ішкі Ордадаы Баснша, Павлодар уезіндегі Каряковск, арабас ксіпшіліктері болды. Батыс азастанда Орал-Ембі аймаында мнай шыарылды. 1912-1914 ж.ж. мнай мен кен орындарын пайдалану мен иелері аылшын капиталистері болан "Батыс Оралды мнай оамы", "Орал-Ембі оамы" жне "Солтстік Каспий мнай компаниясы" айналысты.

Азастанда бл кезде ауылшаруашылы шикізаттарын дейтін: теріден былары жасайтын, май шыжыратын, сабын айнататын, ара, спирт шыаратын, май шайайтын жне баса ксіпорындар кбейді. Жетісу, Амола жне облыстарында жн, ша фабрикалары, ет консерві зауыттары, сондай - а н -жарма нерксібі дами тсті. Отстік азастанда шикізаттар дейтін майда ксіпорындардан баса мата тазарту нерксібі ркендеді. Балы аулау ксіпшіліктері Еділ - Каспий бассейнінде, Орал - Ембі лкесінде, Арал теізінде, Ертіс зені, Балаш пен Зайсан клдерінде дамыды.

Лкеде нерксіпті жне алаларды суімен байланысты темір жолдар салу маызды рл атарды. XX. басында азастанда Орынбор -Ташкент, Троицк - Алтай жне Жетісу темір жолдарын салу кеінен рістетілді. 1917 жылы лкеде темір жолды жалпы зындыы 2793 шаырыма жетті. азастана капитализмні енуі мнда тауар - аша айналымыны лаюы патриархалды-феодалды атынастарды ыдырауына, аза ауылында капиталистік аты - настарды дамуына жадай жасады. нерксіпті жаа салаларын мірге келді, ебекті оамды блінісіні суіне жне жалдамалы жмысшыларды пайда болуына лкен ыпал етті.

Натуралды шаруашылыты ыдырауы аза шаруаларыны кедейленген топтарын "осымша табыс іздеуге" мжбр етті. ндірістік ксіпорындарда жмыс істеу олар шін аша тауып кн круді кзіне айналды. азастан жмысшы табы негізінен 1860-1890 жылдары жргізілген реформалардан кейін пайда бола бастады. Біра бл процесті арыны мен жмысшы саныны суі р облыста бірдей болмады. Жмысшылар тау-кен нерксібі дамыан аудандарда 1855 жылы 1,5 мыа жуы болса, 1890 жылы 11 мыа жетті. Жалпы XX асырды басында азастанны ксіпорындарында 15 мыа жуы жмысшы істеді. 1917 жылы оларды саны 65 мыа сті.

XX асырды басына арай азастанны жмысшы табы рамында сан жаынан ана емес, сапа жаынан да елеулі згерістер болды. Оларды ірі ксіпорындара шоырлануымен байланысты кен нерксібі мен темір жол транспорты жмысшылары арасында тапты сана-сезімні алыптасуы байалды.

Уел бастан-а кп лтты болып алыптасан жмысшы табыны 60 пайызы азатар болды да, аландары орыс, украин, татар, башрт жне т.б. лттарды кілі еді.

Жмысшыларды, сіресе, жергілікті аза жмысшыларыны жадайы те ауыр болды. Жмыс кніні аншаа созылатынын ксіпорын иелері з еркімен белгілеп отырды. Жмыс кні 14-16 саата дейін созылды. Оларды трмыс жадайына аморлы жасалмады. Жалаы Ресейдегі ксіпорындаыдан екі-ш есе кем тленді. йелдер мен балаларды аысы тіпті аз болды. Ордер арылы берілетін аза-тлік пен тауарлар ктерікі баамен берілгендіктен жмысшылар есеп айырысанда, кбінесе ожайына борышты болып алды.

Жмысшыларды ебек жадайы те - мте ауыр, ебек ралдары сймен, айла жне крек болатын. Апатты оиалар жиі болып трды. Жмысшыларды осыан байланысты наразылытары да жиі-жиі бой крсете бастады.

1891 жылы шілдені 12-13 кндері скемен уезіндегі Владимировск алтын кенінде ереуілге шыан 140-тан астам аза жмысшылары трмыс пен ебек жадайларын жасарту туралы талап ойды. 1898 жылы 5 наурызда Зырянов мыс рудниктеріндегі жмысшылар жалаыны арттыруды талап етіп, топтасып кшеге шыты. Оларды патша кімшілігі скери кшпен басты.

Азастанда жмысшыларды бас ктерулері Ресейдегі революциялы процесті рамдас блігі ретінде кеінен рістеді. лкеде жмысшы озалысыны дамуына Ресейді орталы губерниялары мен Сібірден келген жмысшылар жне жер аударылан саяси ылмыскерлер елеулі ыпал жасады. Олар ндірістегі азатара здеріні крес тжірибелерін йретіп, жмысшы озалысына саналылы пен йымшылды элементтерін енгізді.

XIX асырды аяы мен XX асырды басына арай Ресейде капиталистік даму империалистік сатыа ктерілді. Біра, Ресейде империализм елді экономикасы мен саяси рылысында феодалды-крепостниктік алдытарды саталуы жадайында дамыды. Помещиктерді сойылын соатын ірі монополистік капиталмен тыыз байланыстаы патша кіметі елді ндіргіш кштеріні дамуына тсау болып, оамды прогресті тежеді.

Имперализм дуірінде лтты айматарда отаршылды езгі кшейді, елдегі тапты жне лтты айшылытар шиелінсе тсті. Патша кіметі бір халыты екінші халыа айдап салып, кескілестіріп отырды, лт мдениетін тншытырды, орыс емес халытарды езуді кшейтті. Осыны брі азастанда да леуметтік айшылытарды шиеленістіріп, тап кресін рістетуге келді.

Азастанда революциялы идеяны, соны ішінде марксизмні тарауы Орталы Ресейден кп кейін басталды. Оан лкеде леуметтік-экономикалы атынасты лсіздігі жне жмысшы табыны аздыы себеп болды. аза лкесінде Атбасарда, Ккшетау мен Павлодарда алашы марксизм идеясын таратушы Петербург аласындаы Благоевтар тобынан келген В. Г. Харитонов, араралы мен Семейде социал - демократ И. С. Домашевич, Верныйда /Алматыда/ А. С. Кочаровская т.б.еді.

Петропавл аласында 1902 жылды аяында йымдастырылан тыш маркстік йірме негізінен жер аударыландардан рылды. 1903 жылы осындай йірме Петропавл темір жолында, 1902 жылы 1 мамырда Орал аласында саяси йірме мшелері ереуіл йымдастырды. Сонымен жоарыда айтылан деректерді барлыы азастан лкесінде оамды сананы алыптаса бастаанын, патша кіметіні отаршылды, езгісіне арсы кресті кшейе тскенін крсетеді.

Баылау сратары:

1. Кеес кіметі кезінде азастан лкесіндегі басару жйесі

2. ЖЭС негізгі масаты

3. ЖЭС скер коммунизмнен саясаты.

4. Ауыл шаруашылыын жымдастыру барысында андай брмалаушылытар болды

5. жымдастыру салдары алай алыптасты

Таырыбы: азастан 1941-1945 жж. лы Отан соысы дуірінде

Жоспары:

1. Соысты басталуы, оны сипаты. азастандытар майданда.

2. Азастанны адам жне экономикалы ресусртарын жауа соы беруге мобилизациялау.

3. Майдана бкілхалыты кмек.

Лекция масаты:

Лы отан соысы, оан атысан азаты батыр л-ыздары, жерлес жауынгерлеріміз жайлы малмат беру. Майдана осан азастандытарды лесі, соыс кезіндегі халы басындаы ауыртпалы жайлы гімелеу. Студенттерді патриотты, отан сйгіштік сезімді алыптастыру жне оларды з отанын орауа дайын болуа трбиелеу.

Лекция мтіні

1. Соысты басталуы, оны сипаты. азастандытар майданда.

1941-1945 жылдардаы лы Отан соысы Кеес Одаы шін брын-соды бастан кешкен барлы соыстарды ішіндегі е ауыры болды. Соыс елді бірттас жауынгерлік лагерьге айналдыруды, бкіл экономика мен кеес халыны кш-жігерін майдан мддесіне, жауды жеу масатына жмылдруды талап етті. азастан ебекшілері бл міндетті толыымен олдады. Сйтіп, азатты соысына бір кісідей ктерілді. Осы тста ткен жиындарда олар Отан алдындаы парызын орындауа зір екендіктерін білдірді. ызыл Армияны атарына з еріктерімен баратындытары туралы алалы жне ауданды скери комиссариаттара мыдаан арыздар тсіп жатты. Жас жігіттер мен ыздар, аа буын кілдері олдарына ару алып, майдана аттануа тілек білдірді.

Соысты алашы кндерінде-а Алматы, Жамбыл, Отстік азастан, ырызстаннан шаырылан жігіттерден 316-атыштар дивизиясы жасаталды. Оны командирі болып азамат соысына атысушы генерал И. Н. Панфилов таайындалды. Соысты бастапы ш айыныц ішінде 238, 310, 314, 387 жне 391- атыштар дивизиялары рылды. 1941 жылды аяына дейін мнда таы бір дивизия, ш бригада жасаталды. Соыс кезінде не бары республикада 12 атыштар, 4 атты скер дивизиясы, жиырмадан аса атыштар жне атты скер бригадалары, уе кштеріні, зебірекшілеріні полктері, р трлі соыс саласыны ондаан батальондары рылды. Республика адам кштерімен тек азастанды рамалар мен блімшелерді ана емес, сондай-а азастаннан тыс жердегі баса да рамалар мен блімдерді толытырып отырды. арулы кштер мен ебек армиясыны атарына барлыы 1,8 млн. азастандытар атысты. Республика майдана 14,1 мы кне жеіл автомашина, 1,5 мы трактор, 110,4 мы жылы жне 16,2 мы арба жіберді.

Азастан офицер кадрларын жне армия мен флот шін резерв даярлау ісіне лайыты лес осты. 1941-1945 жж. скери оу орындарына 42 мынан астам жас азастандытар жіберілді, республика жерінде тран 27 скери оу орны 16 мыдай офицер даярлап шыарды.

Лы Отан соысыны даты тарихыны беттеріне жазылан азастандытарды ерлігі аз болан жо. Елімізді баса да халытарыны л-ыздарымен атар бізді республиканы жастары да жаумен Балты теізінен ара теізге дейінгі майдан шептерінде ерлікпен шайасты. азастандытар соысты алашы кндерінен бастап басыншылармен кескілескен рыс жргізді. Даты Брест амалын ораушыларды атарында мыдаан азастандытар болды. Оларды арасында. Жматов, Ш. Шолтаров, К. Иманлов, Е. Качанов, т. б. жаумен жан аямай шайасып, ерлікті лгісін крсетті. Жау тылында алан кптеген жауынгерлер партизан озалысына атысты.

316 - дивизия жауынгерлеріні ерлігі мен аармандыы жоары бааланды. 1941 жылы 17 арашада оан 8-ші лан дивизиясы атаы берілді. Мскеу тбіндегі лы шайаса панфиловшылардан баса азастанда жасаталан баса да скери рамалар атысты.

Лы Отан соысы барысында Сталинград шайасы бетбрыс кезе болды. Бл срапыл шайаса атысан рамаларды арасында азастанда жасаталан 38-атыштар дивизиясы бар еді. Ол р кезде 62 - армия /олбасшысы В. И. Чуйков/, 57-армия /олбасшысы Ф. И. Толбухин/, сондай-а Сталинград шін болан шайасты негізгі ауыртпалыын ктерген 64-армияны /олбасшысы М. С. Шумилов/ рамында соысты. азастанды жауынгерлер тек Сталинград тбінде ана емес, сонымен атар Курск иінінде, Днепр, Ленинград шін шайастарда жан иярлыпен соысты. Ленинград оршауындаы скери блімдерде ызмет еткен жауынгерлерді арасында Д. Шыныбековты, алыса ататын зебірекке бекітілген аэростат командирі С. Жылышиевті есімдері матанышпен аталып жрді.

1942 жылы шайастарды бірінде Батыс азастан облысындаы Жааала ауданыны тлегі Арыстан Ахметов з есімін шпес даа бледі. Ол 19 жауынгермен скери маызы бар бір тбені жаудан орап, соы адамы аланша соысты. Жаралы болып ес-тссіз жау олына тскен одан жау солдаттары скери малмат алма болып азапа салды. Тістерін сындырып, лаын кесті. Осындай азапта жау офицеріні бетіне ткіріп, айсарлы пен аармандык лгісін крсеткен А. Ахметовты анішерлер стіне жанармай йып ртеп жіберді. Батыр жігіт жау алдында сес бермей, мірден тті. Елге оны ерлігі туралы хабар майдангер жазушы Павел Кузнецовтыц очерктері арылы жетті.

2. Азастанны адам жне экономикалы ресусртарын жауа соы беруге мобилизациялау.

1941 жылы темір жолда скери жадай енгізіліп, скер тртібіне кшу темір жол арылы жк, шикізат тасуды жасартты. Ескі жолдарда поездарды туі жиіледі. Амола- арталы жол блігі іске осылды. Темір жолдаы жмысты кбін йелдер атарды. Олар теміржолшылардьщ 35 пайызын амтыды.

1944 жылы Текелідегі орасын - мыс комбинатыны бірінші кезегі, скемен мыс зауыты іске осылды. Республикада ара металлургия, мнай ндеу нерксібі алыптасты. Ертісте халыты рылыс скемен ГЭС-і салынып бітті.

Бл жылдарда араанды кміршілері Сібір, Орал, Поволжье нерксіп аудандарын жоары сапалы кокстелген кмірмен жабдытап трды. Жер астында жмыс істеген лаваларды саны 1941-1945 жылдары 63-тен 158-ге дейін сті. 19 жаа шахта мен 3 кмір разрезі іске осылды. Шын мнінде таы бір жер асты араандысы пайда болды. Соыс жылдары араанды кмір алабында 34 млн. тонна кмір шыарылды, бл соыса дейінгі бассейнде шыарылан кмірден 3 млн. тонна арты деген сз. Мнай ксіпшілігіні уаты артты. ошар, Комсомольск, Жолдыбай мнайшылыы іске осылды.

Соысты соы ш жылында азастан 2472,2 мы тонна сапалы мнай ндірді. 1941 жылы атардан 1945 жыла атара дейінгі аралыта азастанны электр энергиясын ндірудегі Ода бойынша лес салмаы 1,31-ден 2,67 пайыза дейін сті. Соыс кезінде барлыы 460 зауыт, фабрика, кеніш, шахта жне баса ндірістер салынды. нерксіпті су арыны артуы нтижесінде оны республикадаы халы шаруашылыындаы лес салмаы 60 пайыздан 1945 жылы 66 пайыза дейін сті. Темір жолды зындыы 1940 жылы 6581 шаырымнан 8400 шаырыма дейін жетті. Руда мен мнай німдерін тасымалдау 4 есе, кмір мен ара металды тасымалдау екі есе артты. азастан нерксібіні соыс жылдарындаы Жеіске осан лесі Кеес халыны ауыр кндердегі сйеніш, тірегі боландыын аза халы орынды матан етеді.

Азастанны колхозшы шаруалары соысты жеіспен аяталуына оматы лес осты. Село ебеккерлеріне кмекке ала трындары келді. Республиканы колхозсовхоздарында жыл сайын 300 мыа жуы ала халы ебек етті. Жау басып алан аудандардан кшіп келген шаруалар ебекте ерлікті лгісін крсетті. Соларды бірі - Батыс азастан облысыны Теректі МТС-інде істеген Украинаны ататы тракторшысы Паша Ангелинаны бригадасы. Оны берекелі бастамасы мен тжірибесі жергілікті механизаторлар тарапынан ызу олдау тапты. Украинаны даты ызылшасысы М. С. Демченко Жамбыл облысы Талас ірінде ант ызылшасын деу дістерін ндіріске енгізуде шынайы шеберлік танытты.

Азастан ебекшілері тары сіруді шебері - Шыана Берсиевті, ататы крішшілер - Ыбырай Жааев пен Ким Ман Сам сияты здік шыан жаашылдар мен астытан мол нім алуды майталмандары Мнира Сатыбалдинаны, Анна Дацкованы, Нрке Алпысбаеваларды жне т.б. орынды матан етті.

Мал шарушылыы німдерін ндіру мен оамды мал басыны су жоспарлары ойдаыдай орындалып отырды. оамды мал басы Республикада соыс жылдарында 3 млн. баса жуы сті. азастанны колхоздары мен совхоздары бл тста соыстан брыны бес жылмен салыстыранда астыты - 30,8 млн. пт, етті - 15,8 млн. пт, картоп пен жемісті - 14,4 млн. пт, стті - 3194 мы центнер, жнді - 17,7 мы центнер арты берді. 1944 жылы Бкілодаты ебек жарысында мал шаруашылыын ркендетудегі орасан зор табыстары шін Батыс азастан облысыны Жааала, Гурьев облысыны ызылоа аудандары КСРО ораныс комитетіні ауыспалы ызыл Туын жеіп алды. Жалпы соыс кезінде азастанны ауыл-село ебеккерлері здеріні патриотты жне ебек парыздарын айтарлытай теді. 1941-1945 жж. олар майдан мен елге 5829 мы тонна асты, 734 мы тонна ет жне баса да азы-тлік, нерксіп шін шикізат берді.

Елімізді шыыс аудандары мен азастанны халы шаруашылыыны тбегейлі мселелерін зерттеп, соны негізінде жасалынан сыныстарды іске асыруа академик В. Л. Комаров бастаан КСРО ылым Академиясыны аза блімшесі Президумыны траасы, крнекті алым. И. Стбаев басаран республиканы жзден аса алымдары атысты. Олар азба байлыты кптеген жаа орындарын ашты, оларды майдан мддесі шін тез игерілуіне лес осты.

Алымдар, жоары оу орындарыны стаздары, мектеп малімдері жне таы басалары халы арасындаы идеялы - трбие беру саласында лкен жмыс жргізді. Денсаулы сатау ызметкерлері ажырлылыпен ебек етті. Соны арасында емханаларда емделуде болан жаралы жауынгерлерді жетпіс пайыздан астамы айтадан атара осылды. Соыс кезінде 118 техникумнан 92- сі саталды, онда оитын оушылар саны тек 389 адама ана ысарды. 1941 ж. дейінгі 20 жоары оу орнына жаадан тртеуі осылды. Оларда оитын студенттерді саны 10,4 мынан 15 мыа дейін сті.

Республика ебекшілері здеріні жеке жинаынан майдан орына 4,7 млрд. сом аша берді. Сонымен атар олар майдангерлерге 2 млн. - нан аса жылы киім, 1600 вагон сыйлы жнелтті. Республика ебекшілеріні здеріні жеке аражаттарына "азастан комсомолы", Трксибші", "араанды шахтері", "азастан мнайшысы", "азастан металлургі", "азастан пионері" атты авиаэскадриялар жасаталды. Ол шін 480 млн. сом аржы жиналды.

Республика ебекшілері Ленинградты (азіргі Санкт-Петербург) ораушылара 400 вагон сыйлы жнелтіп, жаудан тазартылан аудандардан кмегін аяан жо. Орел облысын аморлыа алып, олара 200 вагоннан аса жабды, ауыл шаруашылыы машиналарын, азы-тлік, трмысты заттар жне 100 мы бас мал жнелтті. Осындай кмек Украина мен Белоруссияа, Солтстік Кавказа жне Ленинград, Курск, Калинин облыстарына крсетілді.

Мны барлыы майдан мен тылды бірлігін, халытар достыын ныайтуа лкен серін тигізді. азастан ебеккерлеріні майдана кмегі ызыл скерлерді жадайын жасартып, оларды жауынгерлік рухын ктерді, ызыл Армия блімдеріні жауды таландау шін ммкін болан нрсені брін істеуге жігерлендірді. Сйтіп, азастан соысты алашы кнінен бастап-а Кеестер Одаы арсеналдарыны біріне айналды, оны экономикалы тіректеріні бірі болды.

3. Майдана бкілхалыты кмек.

Уатты жарылыш минамен жау танкісіні астына тскен арсыбай Сыпатаев, капитан Н. Гастеллоны ерлігін айталаан шыш Нркен бдіров, жауды пулеметтен о шашып трган дзотыны аузын з кеудесімен жапан Ленинград ораушысы Слтан Баймаамбетов аза жауынгерлерін ерлікке рухтандырды.

Азастанды жауынгерлер Украинаны, Белоруссияны, Балты бойын, Молдавияны азат етуге атысты. Мыдаан аза жігіттері Кеес скеріні рамында Шыыс Еуропа халытарын Гитлерді тепкісінен азат етуге ат салысты. азастанды жауынгерлер Берлинді алуа атысты. Лейтенант Раымжан ошарбаев атардаы жауынгер Григорий Булатовпен бірге Рейхстаг абырасына ызыл жалау тікті.

Азастандытар партизанды озалыса белсене атысты. Толы емес мліметтерге араанда, Украинаны партизанды рамалары мен отрядтарында - 1500, Ленинград облысында 220-дан астам аза жігіттері соысан. Белоруссияны р трлі аудандарында рекет еткен партизанды бригадалар мен отрядтарда 1500-ден аса азастандытар болан. Партизан озалысына атысан даты аза жігіттері Г. Ахмедьяров,. Омаров, В. Шаруда,. айсенов,. Шріпов,. Жанкелдин, Ж.Саин, т. б. есімдері бгінде зор рметке ие болып отыр.

Лы Отан соысы майдандарында крсеткен ерліктері шін азастандытар Кеес Одаыны орден, медальдарымен наградталды. 500-ге жуы азастандыа Кеес Одаыны Батыры атаы берілді.