Иммунды фагоцитоз

Иммунды фагоцитоз феномені фагоциттердің иммундық комплекстерінің құрамына кіретін антигендердің қорытылуына негізделген. Бұл жағдайда антигендер молекула, немесе молекулалардың қосынды түрінде, бүтін жасушалар, немесе олардың бөлшектері түрінде болуы мүмкін. Иммунды фагоцитоз өтуі үшін иммундыглобулиндер және комплемент бірге, не жеке қатынасуы керек.

Фагоциттердің сырт қабығындағы иммундыглобулин мен комплементті «танитын» рецепторлар фагоциттердің иммунды комплексті бекітуіне жауапты болады. Сонымен, фагоциттер антигендерді организмнен тыс шығаруға және гомеостазды қалпына келтіру процесіне қатынасады.

10.3. Жасуша жанама түріндегі киллинг

Иммундық жүйенің бөгде жасушаларды жоятын комплементтен тәуелсіз тәсілі бар. Иммунды жауаптың бұл түрі тікелей киллер-жасушалармен атқарылады және жасуша жанама түрдегі киллинг деп аталады. Киллингті белсендірілген фагоциттер, Т-киллерлер, табиғи киллерлер және тағы басқа жасушалар атқарады. Киллерлік жасушалар организмді тазартып, оны бөгде, өзгерген және ауруға соқтыққан жасушалардан арылтады.

Жасуша-жанамалы киллингтің механизімі жан-жақты. Киллерлер токсикалық және цитолитикалық әсері бар бірталай биобелсенді заттарды бөліп шығарады, жасуша мембранасын зақымдайды, не апоптозды үдетеді. Киллерлер әрекетін қашықтықтан, немесе тікелей қатынас арқылы өткізеді. Киллердің нысанасы: қатерлі ісікке айналған жасушалар, вирустар жұққан, не мутантты жасушалар, саңрауқұлақтар, қарапайымдар, гельминттер және кейбір бактериялар.

Киллерлердің нысана–жасушаның бөгделігін анықтау механизімі олардың антигенбайланыстырушы рецепторларымен байланысты. Жасуша-жанамалы киллингтің цитотоксикалығының екі түрі бар: антиденетәуелді және антиденетәуелсіз.

10.3.1. Антиденетәуелді жасуша-жанамалы цитотоксикалық

Антиденетәуелді жасуша-жанамалы цитотоксикалығы иммундыкомпетентті жасушалардың мембранасындағы иммундыглобулиннің Fc- бөлігіне қарсы рецепторларына сүйеніп өтеді. Ол рецепторлар сатылы қүбылыстан кейін, ақыры иммунды комплекспен байланысады. Антиденетәуелді жасуша–жанамалы цитотоксикалықты белсендірілген макрофагтар, эозинофилдер және табиғи киллерлер қамтамасыз етеді. Белсендірілген макрофагтар процесті өткзуі үшін оған химиялық заттар шығарылып, табиғи киллерлердің демеуі керек. Эозинофилдер гельминттерге цитотоксикалық әсер еткенде ғана қатынасады.

10.3.2. Антиденетәуелсіз жасуша-жанамалы цитотоксикалық.

Процесс иммндыглобулиндер молекуласының қатынасуынсыз өтеді. Процесті бастайтындар «өздігін танитын» рецепторлары бар лимфоидтық жасушалар. Мысалы, Т-хелперлер, Т-киллерлер, CD16, CD56 табиғи киллерлер. Антиденетәуелсіз жасуша-жанамалы цитотоксикалықтың тікелей және жанама әсер ету механизімі бар. Тікелей механизімінде бір жасуша түрі барлық істің түрін атқарады. Нысана-жасушаның киллингі өтуінің бірнеше сатысы бар.

1. Тығыз байланысқа түсу. Т-киллер нысана-жасушаның бетіне шоғырланып тығыз байланысқа түседі.

2. Т-киллердің белсендірілуі. Т-киллер жасушаның бөгделігін дәлелдегеннен кейін белсендіріліп химиялық токсикалық заттарды шығарады.

3. Токсикалық заттардың экзоцитозы. Токсикалық заттар екі жасуша қосылған аралыққа экзоцитоз арқылы сіңеді.

4. Токсикалық әсер. Заттар бөгде жасушаның қабығын ыдыратып, цитоплазмасына еніп жасушаны апоптозға душар етеді.

Антиденетәуелсіз жасуша-жанамалы цитоксикалықты өткізетін жасушалар: Т-хелперлер, Т-киллерлер CD16, CD56 табиғи киллерлер апоптозды индукциялау арқылы нәтижелі іс атқарады.

Антиденетәуелді жасуша-жанамалы цитотоксикалықтың жанама түріне макрофаг қатынасады.

10.4. Гиперсезімталдық реакциялары

Кейбір жағдайларда антиген организге еңген кезде иммунологиялық толеранттыққа керісінше, патологиялық процестарге ұқсас сипаты бар, қалыпты жағдайда кездеспейтін гиперсезімталдық реакция пайда болуына себепкер болады. Пайда болу негзінде табиғи өзгерістер жатқан бұл әдеттен тыс жауап аллергия (грек тілінен- allos- басқаша, өзгеше және ergon- қыймыл) деген атқа ие болды. Аллергия процестерін ілімнің жеке тарабы – аллергология зерттейді. Жоғарыда айтылғанға сәйкес аллергия тудыратын антигендер аллергендер деп аталды.

«Аллергия» деген түсінікті тәжірибеге алғаш рет кіргізген француз ғалымы К Пирке болатын (1906). Ол аллергияны антигеннің кайталап еңгеніне байланысты организмнің өзгерген жауабы деп түсініп оның қатарына гипер- және гипосезімталдықты жатқызған.

Қазіргі заманның түсінігі бойынша аллергия дегеніміз макроорганизмнің антигенмен (аллергенмен) қайталап кездесуінің нәтижесінде пайда болған калыптан тыс спецификалық иммундық жауап(10.2-кесте).

Кесте 10.2.

ЖГС пен БГС –тың қасиеттері (Кук бойынша, 1947ж.)

Көресеткіш	ЖГС	БГС
Жауаптың даму уақыты	20-30 мин. төмен	6-8 сағаттан артық
Индукциялау факторы	Антидене	Т-лимфоциттер
Сау ағзаға тасымалдаушы	Енжарлы(антиденелермен) және адоптивті (иммундыкомпетентті жасушалармен)	Адоптивті (иммундыкомпетентті жасушалармен)
Десенсибилизация	Мүмкін	Мүмкіншілік жоқ

Макроорганизмде аллергиялық процесс құрылу үшін ол аллергенмен ертерек кездесіп, сол аллергенге сенсибилизациялануы, немесе аллергизациялануы керек. Аллергеннің сенсибилизациялау өлшемі өте шамалы (мысалы, теңіз шошқасын сенсибилизациялау үшін жылқының сарсуының 0,000001 мл. керек), Ол өлшем сенсибилизациялау өлшемі делінеді. Белгілі уақыт өткеннен кейін аллергенді қайталап еңгізсе аллергиялық жауап туады. Аллергеннің аллергия туғызатын өлшемін- шешуші өлшем дейді.

Аллергиялық жауаптың пайда болуы механизімінде үш саты анықталған: иммунологиялық, патохимиялық және патофизиологиялық.. Иммунологиялық сатынынң барысында аллергенге қарсы сезімтал жасушалар, спецификалық антиденелер және де иммундық комплекстер құрылады. Патохимиялық сатыда аллергиялық жауаптың механизімінде негізгі рөл атқаратын қабынудың медиаторлары, биологиялық белсенді аминдер құрылады. Патофизиологиялық сатының барсында аллергиялық жауаптың клиникалық көрнісі пайда болады. Аллергияның клиникалық көрнісінің түрі көп (10.3-кесте).

Кесте 10.3.

Аллергиялық реакциялардың патогензіне негізделген классификациясы

(Джелл және Кумбс бойынша, 1968).

Реакцияның түрі	Патогенез факторы	Патогенез механизімі	Клиникалық мысалдар
1. анафилатикалық (ЖГС)	IgE, IgG4	IgE(G4)-FcR-нің тін базофилдары-мен және базо-филдармен рецепторлық комплекс құруы— Аллерген эпитобының рецептор-лық комплекспен өзара қатынасуы--- Тін базофилдарымен бафзофилдардың белсендірілуі---- Қабыну медиаторларымен басқа -дай белсенді заттардың босаным шығуы	Анафилаксия, Анафилактық шок, поллиноздар
11. цитотоксикалық (БГС)	IgM, IgG	Цитотоксикалық антиденелердің корытып шығарылуы--- Антиденетәуел-ді цитолиздің белсендіру	Дәрілік қызыл жег, аутоиммундыгемолитикалық ауру, аутоиммунды тромбоцитопения
111. иммундыкомплекстік (ЖГС)	IgM, IgG	Иммундыкомплекстің шектен тыс пайда болуы. Иммунды комплекстің негізгі мембранаға, эндо- телияға, дәнекерлеу тінге шөгуі. Антиденет- тәуелді жасуша арқылы өтетін цитотоксикалық- тың активтелуі--- Иммунды қабынудың басталынуы	Сарсу ауруы, дәнекерлеу тінінің жүйелік аурулары, Артюс феномені, «малшы өкпесі»
Vl. жасуша қатынасымен өтетін (БГС)	Т-лимфоциттер	Т-лимфоцитті сен-сибилизациялау--- Макрофагты белсендіру---- Иммунды қабынудың басталынуы	Тері–аллергиялық сынама, контакті аллергия, баяу типтес ақуыздық аллергия

Аллергияның жүйелеу тәсілін 1947 жылы Р.Кук ұсынған еді. Ол тәсілдің негізі ретінде аллергияның даму уақыты алынған болатын. Аллергияның екі түрі бөлініп шығарылды: жедел гиперсезіталдық (ЖГС) және бәсең, не баяу гиперсезімталдық (БГС). ЖГС мен БГС сипаттары салыстыру арқылы 16,17,18,19-сызбанұсқада көрсетілген. ЖГС-тың қатарына аллергенмен қайталап кездескенде 20-30 минуттен кейін пайда болатын аллергиялық көрніс, ал БГС-қа 6-8 сағаттан кейін пайда болатын көрністер жатқызылған. ЖГС- пен БГС- тың пайда болу механизімі мен клиникалық көрністері өзгеше. ЖГС иммунитеттің В-тізбегінің демеуі арқылы антидене бөлініп шығарылуымен байланысты. Спецификалық антиденелер, не антигенреактивті В-лимфоциттердің клондарының көмегімен аллергиялық жағдайды ауру адамнан сау ағзаға ауыстыруға болады. Кейбір жағдайларда спецификалық десенсибилизация (бұрма сезімталдықты жою) арқылы аллергияны нәтижелі емдеуге болады. БГС иммунитеттің жасушалық тізбегін демеу арқылы жүреді. БГС-ты аурудан сау адамға ауыстыруға болады, бірақ ол үшін жасушалардың тек қана белгілі тобы керек. БГС-ты спецификалық тәсілмен емдеу нәтижесіз.

Француз ғалымдары Ш.Рише және Ж.Портье 1902-1905 жылдары, Ресей ғалымы Г.Сахаров ЖГС-тың сипатын түсіндірген. Олар ЖГС стереотипті өтетінін және өліммен аяқталатынын көрсеткен еді. ЖГС-тың клиникалық түрі анафилаксия, атопиялық сырқат, сарысу ауруы, Артюс феномені ретінде өтеді. БГС құбылысын 1890 жылдары Р. Кох сипаттаған. Аллергияның бұл түрі тікелей түйісу аллергиясы, тері-аллергиялық сынақтың жауабы, не ақуыздарға бәсең аллергия ретінде жүреді.

1968 жылдары Джелл және Кумбс аллергияның молекулалық механизімін мұқият зерттеп аллергияның жүйелеу тәсілін жаңадан құрды. Сол жүйелеуге сәйкес аллергияның 4 типін ажыратады: анафилактикалық (1-тип),цитотоксикалық (2-тип), иммунды комплекстік (3- тип) және жасуша демеуімен жүретін (4- тип). Бірінші үш типі ЖГС-қа, ал соңғы түрі БГС-қа жатады. ЖГС басталуында IgЕ,IgG,және IgМ антиденелердің, ал БГС-та лимфоидты-макрофагты жауаптың басты рөл атқаратынын көрсетілген.

Аллергияның 1-типіне жауапты факторлар реагиндер деп аталған, тін базофилдері және қан базофилдерімен реакцияға түсуге икем тұратын IgЕ және IgG-лардың биологиялық көрністерімен байланысты. Тін базофилдерімен мен қан базофилдерінің сырт қабығында IgЕ мен IgG-ны байланыстыратын және аллергендердің эпитоптарымен спецификалық өзара байланысқа түскенде ко-фактор ретінде қолданылатын жоғарғы аффинды FcR бар. Аллергеннің рецепторлық комплекспен байланысқаны тін базофилдері мен қан базофилдерінің дәнсіздендіруін тудырып, олардың дәнінің ішіндегі биологиялық белсенді заттарды (гистамин, гепарин т.б.) жасушааралық саңлауға бір дүркін шығаруға демейді. Олардың әрекеті өте шапшаң, қысқа мезгілді және ішектің, бронхының, қуықтың жазық бұлшық етінің жиырылуымен, секреторлық, эндотелиялық тағы басқа жасушалардың бедсенділігі артуына байланысты көптүрлі орган-тінді патофизиологиялық реакциялардан тұрады. Айтылғанның нәтижесінде анафилаксияға тән бронхоспазм, вазодилятация, қабыну және де басқа көрністер дамиды. Бөлініп шыққан цитокиндер иммунитеттің жасушалық тізбегін: Т2–хелперлердің, эозинофилогенездің құрылуын күшейтеді.

Аллергияның 1-типінің жарқын көрнісі анафилактикалық естен тануда байқалады. Аллергияның 1-типі бар адамның қан сарысуын сау адамға құйсақ реагиндер сау адамға ауысып, ол адамда белгілі бір уақыттың арсында сенсибилизация байқалады. Аллергияның диагнозын қою үшін қолданылатын Праустниц-Кюстнер сынамасы осы көрніске негізделген.

Макроорганизмнің соматикалық жасушаларының антигендеріне бағытталған цитотоксикалық антиденелер (IgG, IgМ) жасуша нысаналардың жасушалық мембранасымен байланысып, антиденеге тәуелді аллергияның әр типті механизімін іске қосады (2- типті аллергиялық жауап). Көлемді цитолизге сәйкес әртүрлі клинкалық көрністер ілесе жүреді. Классикалық мысал ретінде резус-дауласуы, не басқа топқа жататын қан құюдың нәтижесінде болатын гемолитикалық дертті келтіруге болады

Сырқат адамға антигеннің көлемді дозасын (өлшемін) еңгізгеннен кейін құрылған антиген+антидене комплексінің де цитотоксикалық әсері болады (3-типті аллергиялық жауап).Айналып жүретін аса көп және көлемді иммундық комплекс фагоцитоз жүргізетін жасушалардың калыпты механизімімен шапшаң ыдыратылмайды. Соның себебінен комплекстер бүйректің және басқа тіндердің, қан тамырының эндотелиясына қонақтап қабыну реакциялары кезінде пайда болатын жасуша тәуелді цитотоксикалықты туғызады. Жинала келе әсері іске асатындығына байланысты аллергияның 3-ші түрінің клиникалық көрністері кешірек пайда болады, кейбір кезде бір жұмадан аса уақыт өткеннен кейін көрінеді. Соған қарамастан аллергияның бұл түрі ЖГС–қа жатады. Аллергияның осы түрі гетерологиялық сарысуды алдын-алу, немесе емдеу үшін қолданған кезде асқыну түрінде пайда болатын «сарысу дерті», не ақуыз қосындысы бар шаңды ауамен дем алған кездегі «малшы өкпесі» деген аурулардың негізінде болады.

БГС (4-тип) аллергенге сенсибилизацияланған лимфоциттердің әсерінен, макрофагтардың иммундық белсендірілгенінің күшеюі арқасында құрылатын лимфоидты-макрофагалдық реакция болып келеді. БГС-тың механизмі калыпты иммундық кабынуға негізделген. Макрофагты белсендіру үшін олар Т1-, Т2- хелперлермен тікелей түйісуі, не болмаса сол жасушалар бөліп шығаратын гамма-интерферонның әсері болу керек. Макрофагты иммундық белсендіру себебінен оларда антидене тәуелді жасуша арқылы өтетін цитотоксикалық пен иммундық фагоцитоз күрт дамып, антигендерді ыдырату және тысқа шығару үдей түседі.

Аллергияның 1-типіне зертханада диагноз қойылуы аурудың сарсуынан спецификалық реагиндердің (IgЕ, IgG4) қосындысын және олардың қосынды санын анықтауға негізделген.

Аллергияның 2-типінде сарсудан цитотоксикалық антиденелерді (антиэритроцитарлық, антилейкоцитарлық, антитромбоцитарлық т.б.) іздейді. Аллергияның 3-типінде сарсудан иммунды комплекстерді анықтайды. Аллергияның 4-типін анықтау үшін, инфекциялық, паразитарлық және микоздық аурулардың (туберкулез, алапес, сарып, туляремия т.б.) диагнозын қойғанда тері-аллергиялық сынақты пайдаланады.

Аллергияны емдеу үшін аллергеннің ықшамды өлшемін ұзақ уақыт десенсибилзациялау түрінде қолданады. Күрделі жағдайда глюкокориткоидтармен емдейді.

Сонымен қатар, гиперсезіталдықтың калыпты жағдайда пайдасы да бар. Бұл процестің механизімі инфекциялық агентті қоршағанда туатын қабынудың негізінде жатыр және толық бағалы иммундық қорғау құруына қатынасы бар.

10.5. Иммунологиялық есте қалу (жадында сақтау)

Организм антигенмен қайталап кездескенде шапшаң және белсенді иммунды реакция, яғни екіншілік иммундық жауап құрылады. Бұл көрініс иммунологиялық есте қалу деп аталды.

Иммунологиялық есте қалудың белгілі антигенге жоғарғы дәрежелі спецификалығы болады және В-, Т –лимфоциттермен негізделіп, иммунитетің гуморалдық және жасушалық түрлерінде байқалады. Тәжірибе жүзінде ол әр кезде пайда бола отырып жылдарға, не ондаған жылдарға созылады. Сонының арқасында адамның организмі антитгендер шабуылының кайталануынан сенімді қорғай алады.

Қазіргі заманда иммунологиялық есте қалудың құрылу механизімі туралы шындыққа жуық екі көзқарас бар. Біріншісі - антигендердің ағзада ұзақ уақытқа дейін сақталынады дегенге негізделіп болжанған. Оны дәлелдейтін мысалдар: капсуламен қоршалған туберкулез таяқшалары, қызылшаның, полиомиелиттің, шешектің персистенілген вирустары мен тағыда организмде көп уақыт, кейде өмір бойы сақталып, иммунитеттің күш дәрежесінің бір деңгейде болуын қолдайтын микроорганизмдер. Сонымен қатар, ұзақ өмір сүріп антигенді өңдейтін антидене синтездейтін дендритті жасушалардың болуы мүмкін.

Екінші механизімнің түсінігі бойынша организмде жемісті иммундық жауап жүру кезінде антигенреактивті Т-, не В-лимфоциттердің бөлімі «тыныштық» жағдайдағы кіші жасушаларға, немесе иммунологиялық есте қалу жасушаларына айналады. Ол жасушалар антигендік детерминантқа, жоғарғы деңгейлі спецификалыққа ие және өмір сүру уақыты өте ұзақ (10 жыл және одан астам). Олар тіндер мен органдарда қонақтап, айналып жүреді, бірақ өздерінің мекендік рецепторларының қолдауымен өзінің щыққан тегіне үнемі қайта оралады.

Иммунологиялық есте қалу феномені вакцинациялау тәжірибесінде, жоғары деңгейлі иммунитет құрып, оны ұзақ уақыт қорғау деңгейінде сақтау үшін кең колданылады. Ол мақсатты іске асыру үшін ревакцинациялау жүргізіледі, яғни вакцинаны бірінші еккеннен кейін 2-3 рет қайталау және де мезгіл- мезгіл вакцина егуді жүргізу.

Сонымен қатар иммунологиялық есте қалудың теріс көрністері де бар. Мысалы, ауыстырылған органдар (трансплантант) орнықпай өздігінен бөлінсе, оны қайталап орнықтыру әрекетінде органдарда тасқынды реакция қоздырып бөлініп шығарылу дағдарысына соқтықтырады.

10.6.Иммунологиялық толеранттық

Иммунологиялық толеранттық иммунды жауаппен иммунологиялық есте қалуға кері көрініс. Ол организмнің антигенді «танып», жемісті спецификалық иммунды жауап қайтара алмауының себебінен болады.

Иммунологиялық толеранттықтың иммундысупрессиядан айырмашылғы иммундыкомпетентті жасушалардың тиісті антигенге бастапқыдан жалпы жауап бере алмауына негізделген.

Иммунологиялық толеранттықтың феномені 1953 жылы бірінен бірі тәуелсіз чех ғалымы М. Гашек және П. Меадвар бастаған ағылшын ғалымдарынның тобымен ашылған еді. Олар көрністі жануарлаға тәжірибе қойған кезде ашқан.

Имунологиялық толеранттықты толерогендер деп аталатын антигендер туғызады. Тәжирибеде толергендер барлық органикалық заттардың қатарынан табылады, бірақ көбінесе олар полисахаридтер болып келеді.

Иммунологиялық толеранттық туа біткен және жүре пайда болған болып бөлінеді. Туа біткен толеранттықтың мысалы ретінде иммундық жүйенің организмнің меншікті антигендеріне жауап бермеуін келтіруге болады. Жүре пайда болған иммунологиялық толернаттықты организмге иммунитті тежейтін заттарды (иммунодепрессанттар) еңгізіп, эбрионалдық уақытта, не туғаннан кейінгі алғашқы күндерінде перзентке антигендерді еңгізіп құруға болады. Жүре пайда болған иммунологиялық толеранттық белсенді және енжарлы болып бөлінеді. Белсендіі толеранттық организмге спецификалық толеранттықты құратын толерогенді еңгізгенде пайда болады. Енжарлы толеранттық иммундыкомпетентті жасушалардың биосинтетикалық, не пролиферативтік белсенділігін тежейтін заттар (антилимфоцитарлық сарысу, цитостатиктер т.б.) әсерімен туғызуға болады. Иммунологиялық толеранттық жоғары деңгейлі спецификалық қасиетке ие, сондықтан тек қана бір белгілі антигенге бағытталған. Көлем дәрежесіне сәйкес толеранттық поливаленттік және моноваленттік болады. Политваленттік толеранттық бір мезгілде антигеннің құрамына кіретін барлық детерминаттарға қарсы пайда болады. Моноваленттік толеранттық антигендердің кейбір таңданылған детерминанттарын кабылдамайтындығымен сипатталады.

Толеранттықтың көрніс дәрежесі макроорганизммен мен толерогеннің көптеген қасиеттеріне байланысты. Мысалы, толерогендіктің көрінісіне организмнің жасы мен иммундыреактивтігінің жағдайы әсер етеді. Иммунологиялық толеранттықты эмбрионалдық кезеңде, немесе жаңа туған кезде жеңіл іске асыруға болады.

Толеранттыққа әсер ететін антигеннің ерекше сипаттарына олардың ағзаға бөгделігінің дәрежесі, шығу тегі, өлшемі және әсер ететін уақытының ұзақтылығы жатады. Бөгделік қасиеті әлсіз, молекулалық салмағы жеңіл, гомогенді антигендердің организмге жоғарғы дәрежелі толерогендігі бар.

Иммунологиялық толеранттықтың пайда болуына антигеннің өлшемі мен әсер ететін уақытының ұзақтылығы өте маңызды. Соның негізіде жоғарғы және төменгі өлшемді толеранттық деп ажыратылады. Жоғарғы өлшемділік толеранттық – концентрациясы жоғары антигенді еңгізгенде пайда болады. Сонымен қатар заттың өлшемі мен оның тудыратын көрнісінің арасында тікелей тәуелдік бар. Төменгі өлшемдік толеранттық, керісінше, жоғарғы гомогенды молекулалық антигеннің аз өлешмімен туады және де бұл жағдайда «өлшем-биімділік теңділігі» керісінше тәуелді.

Тәжірибеде иммунологиялық толеранттық толерогенді еңгізгеннен кейін бірнеше күннің, кейде сағаттың арасында пайда болып, толерогеннің ағзада сақталған уақытына дейін созылады. Толеранттық тиімділігі толероген ағзадан шығарылғаннан кейін бәсеңдейді немесе доғарылады. Әдетте иммунологиялық толеранттық көпке созылмай бірнеше күннен аспайды. Оны ұзарту үшін толерогенді қайталап егу қажет.

Толеранттықтың механизімі әр-қилы, бірақ толығынан анықталмаған. Оның негізіне иммундық жүйені реттейтін қалыпты процестердің жататыны нақты әйгілі. Иммунологиялық толеранттықтың көптеген себебінің арасынан шындыққа жуық үшеуін атай кетуге болады:

1. Лимфоциттің антиген спецификалық клондарының ағзадан шығарылуы (элиминациялануы).

2. Иммундыкомпетентті жасушалардың биологиялық белсенділігін тежеу (блокадалау).

3. Антигендердің антиденелермен шапшаң бейтарапталуы.

Әдетте онтогенездің ертерек кезінде Т- және В-лимфоциттердің клондары элииминациялануға, не делециялануға түседі. Жетілмеген лимфоцимттердің антигенспецификалық рецепторларын (TCR, не BCR) белсендіру апоптоздың басталуына себепкер болады. Организмде аутоантигендерге бейреактивтікті камтамасыз ету феномені орталық толеранттық деп аталды.

Иммундыкомпетенті жасушалардың биологиялық белсенділігін тежеуде басты рөлді иммундыцитокиндер атқарады (ИЛ-4, 13, гамма ИФН т.б.).

Донордан алынған иммундыкомпетентті жасушалар арқылы иммунологиялық толеранттықты дені сау жануарға көшіруге болады. Сонымен қатар иммунологиялық толеранттықты жасанды түрде тоқтатуға болады. Ол үшін иммундық жүйені адъюванттармен, интерлейкиндермен белсендіру керек. Оның басқа тәсілі ретінде спецификалық антигендердің көмегімен организмді толерогеннен тазарту, не иммундысорбция жүргізу колданылады.

Иммунологиялық толеранттықтың тәжірибелік маңызы зор. Бұл көрініс медицинаның көптеген өзекті мәселерін шешуге, мысалы орган, не тін ауыстырғанда, аутоиммундық процестерді тежегенде, аллергияны емдегенде, тағы басқа бірталай иммундық жүйенің агрессиялық көрінісімен байланысты жағдайларында пайдаланылады.

11 ТАРАУ. Иммунитеттің орналасқан жеріне және түрлі жағдайларға байланысты ерекшеліктері

11.1. Жергілікті иммунитеттің ерекшеліктері

1919 жылы А.М.Безредка иммунитет жүйесінің құрылысына сәйкес жергілікті иммунитет түрін бөліп шығарып, оның концепциясын ұсынған. Иммунитетің жалпы түрімен салыстырғанда жергілікті иммунитеттің экзогоендік антигендермен кездесуге мол мүмкіндігі бар, қоршаған орта факторларымен тікелей түйісетін тері мен шырышты қабықтың аймағында құрылады. Жергілікті иммунитеттің негізгі атқаратын рөлі-тін аймағында жергілікті, ықшамды иммунитетті қамтамасыз ету. Сонымен қатар, жергілікті иммунитеттің факторлары шырышты қабықтың кілегейімен ағзадан тыс терінің бетіне жайылып өзінің пайдалы әсерін тигізеді.

Анатомиялық - морфологиялық тұрғыдан жергілікті иммунитет жүйесінің өзалдына ерекшелігі жоқ. Жалпы және жергілікті иммунитет түрлерінің арасында тығыз байланыс бар. Біріншіден, жалпы иммунитет жүйесі қорғаныстың қор көзі болады. Микроциркуляция зақымдалған кезде ықшамды қабыну процесі жылдам созылмалы септикалық түрге айналады. Екіншіден, инфекциялық процесс дамыған кезде жергілікті иммунитет пен жалпы иммунитеттің бірінен біріне ауысып отыратындығы айқын байқалады. Үшіншіден, екі жүйенің арасында олардың факторлары үнемі алмасып отырады (антиденелер, антигенреактивті лимфоциттердің клоны т.б.). Бұл процесс иммунологиялық есте қалудың бүкіл организмге жайылынуында өте маңызды. Бірақ, сонымен қатар ол процесс инфекцияның асқынған түріне көшуіне себепкер болады.Соған қарамастан жергілікті иммунитет өздігінше іс атқара алады және біраз ерекшеліктерге ие.

11.1.1. Терінің иммунитеті

Тері шекарлық істі атқарады. Механикалық қорғаныс факторы ретінде ол макроорганизмді сыртқы әсерлерден қорғап, зақымдалған кезінде оны өздігінен жойып, алғашқы қалпына келтіріп отырады. Теріде физикалық-химиялық қорғаныс факторлары да болады, мысалы, бактериоцидтік қасиеті бар тер және май бездері. Сонымен қатар теріде жергілікті жауаптың жемісті жүйесі шоғырланған.

Терінің әр қабатында иммунитетке қатынасы бар жасушалардың (дентритті –Лангерганс және Гренстейн жасушалары, лимфоциттер, тінді базофилдер, Т2-хелперлер, Т-киллерлер) түрлері орналасқан. Аталған жасушалар түрлері өздеріне тән іс-әрекетті кезектесіп, немесе бірлесіп атқарады. Біреуіне зақым тиген кезде оның ісін екіншісі атқаруы мүмкін.

Теріде көбінесе жасушалық иммунды жауап дамиды.Терінің жергілікті иммунитетінің кернеуін бүкіл иммунитет жүйесінің дәрежесін анықтағанға ұқсас, тері сынамалары арқылы анықтайды.

11.1.2. Шырышты қабықтың иммунитеті

Ас қорыту, тыныс алу жүйесінің шырышты қабығының жергілікті иммунитеті олардың иммундық қорғанысын қамтамасыз етеді. Өйткені шырышты қабықта дамыған лимфойдтық тін және көптеген иммундыкомпетентті жасушалар болады.

Лимфойдтық тіннің қалыптасу уақытына сәйкес ерте (реликтовтый- ерте кезгі) және кеш (осы кезгі) пайда болған құрылымдары болып бөлінеді. Ерте пайда болған құрылымға гамма, дельта Т – және В1 лимфоциттер жатады. Олар иммундық қорғаныстың бірінші шебінде іс атқарады.

Кеш пайда болған құрылымдар иммундық жүйенің орталық органдарының бақылауымен дамиды. Альфа, бетта Т- және СД5 В –лимфоциттер олардың қатарына жатып, иммундық қорғаныстың екінші шебін қамтамасыз етеді.

Көрнекті мысал ретінде, ас қорыту жолдарының лимфойдтық жүйесін келтіруге болады. Жергілікті иммундық қорғауға рет-ретімен Т -, В- лимфоциттер, макрофагтар, дентритті жасушалар қатынасып сапалы және жоғарғы деңгейлі жергіліті иммундық қорғаныс жүйесін қалыптастырады.

11.1.2.1. Ауыз қуысы иммунитетінің ерекшеліктері

Ауыз қуысының иммундық қорғаныс жүйесі, жоғарыда айтылғандай жалпы шырышты қабықшаның жүйесінен айырмашалығы жоқ..Специфкалық және бейспецификалық факторлар қатарласып іс атқаруымен ауыз қуысын тіс жегі және де басқа аурулар қоздыратын түрлі патогенді микробтардан сақтауды қамтамасыз етеді.

Бейспецификалық қорғаныс факторларының қатарына шырышты қабықтың тосқауылдық қасиеті мен сілекейдің антимикробтық көрсеткіштері жатады.

Сілекейдің қорғаныс қасиетінің ерекше орны бар. Бір тәулікте ересек адамдың ағзасының сілекей бездері 2 литрге дейін ферменттік белсенділігі бар сілекей бөліп шығарады. Сілекей, патогендер өте алмайтын кедергі болуымен қатар, айқын бактериоцидтік қасиетке ие. Сілекейдің басты факторларының қатарына лизоцим, лактоферин, лактопероксидаза және комплементтің кейбір құрылымдары жатады. Сонымен қатар, сілекейден әр уақытта полиморфты лейкоциттер мен моноциттерді табуға болады. Бір мезгілде ауыз қойнауында 100 000 –нан астам фагоциттоздаушы жасушалар табылады.

Ауыз қуысының дәнекерлеу тінінде бейспецификалық төзімділік жасушалары орналасқан: көшпелі тін макрофагтары, фибробластар, гранулоциттер мен тін базофильдері.

Ауыз қуысы тиімді спецификалық иммундық қорғаныс жүйесімен қамтамасыз етілген. Анатомиялық құрылысына сәйкес онда жұтқыншақ шеңберінің қуатты бадамшалары, аса дамыған лимфойдтық өзектер орналасқан. Тінде лимфойдтық жыйнақтар табылса, сілекейде лимфоциттер мен А,М,G және Е изотипті иммундыглоублинер табылады.

Сілекейде секреторлық IgА-ның концентрациясы басым болады. Оның өлшемі кан сарысуындағыдан да жоғары. Иммундыглобулиндердің басқа түлерінің концентрациясы сарысудағыдан төмен. Иммундыглобулиндердің концентрациясы төмендеген кезде ауыз қуысының шырышты қабықшасы іріңді ісік пен аллергиялық ауруларға тап болуы мүмкін.

11.2. Ағзада түрлі жағдайлар туған кездегі иммунитеттің ерекшелігі

Макроорганизмнің антигенге деген жауабы көбінесе бір типтес. Бірақ, антигеннің тегіне қарай, иммунды жауапқа иммундық жүйенің барлық құрамы қатынаспауы мүмкін. Кейбір уақытта қорғану үшін иммунды жауаптың ең тиімді факторлары іс атқара алады. Сондықтан антигеннің табиғи сипатына және оның қасиеттеріне байланысты микроорганизмге жауабының ерекшеліктері болуы мүмкін.

11.2.1. Иммунитеттің бактериалық инфекциялар кезіндегі ерекшеліктері

Бактериялдық иммунитет көбінесе микробтардың патогендіқ касиеттерімен байланысты. Соған сәйкес иммунитет антибактериялық (бактерия жасушасының құрылысы мен функциясына қарсы) және антитоксикалық (ақуызды токсиндерге қарсы) болып бөлінеді.

Антибактериялық қорғаныстың негізгі факторлары антидене мен фагоциттер. Антиденелер бактерияның биологиялық белсенді молекулаларын бейтараптап, оларды маркерлеп, антиденетәуелді бактериолизді демеп, фагоцитозға қатысады.

Фагоцитоз және антиденеге төзімді бактерияларға (микобактериалар, бруцеллалар, салмонеллалар т.б.) қарсы белсендірілген макрофагтар және табиғи киллерлер күреседі. Бірақ, ондай аурулар созылмалы түрге айналып олардың аллергиялық көрністері қатарласып жүруі мүмкін. Аталған факторлардан басқа қорғанысқа бейспецификалық факторлар да үлесін қосады (лизоцим, жедел фазаның ақуыздары).

Спецификалық антибактериалдық иммунитеттің қуат деңгейін серологиялық реакциялармен және тері -аллергиялық сынамалар қою әдісімен анықтауға болады.

Антитоксикалық иммунитетте басты рөлді антиденелер атқарады.

11.2.2. Вирустарға қарсы иммунитеттің ерекшеліктері

Вирустық инфекциялардағы иммунитет вирустардың жасуша ішінде және жасушадан тыс түрінде өмір сүруіне негізделген.

Вирустарға қарсы иммунитетті қамтамасыз ететін факторлар қатарына спецификалық антиденелер, Т-киллерлер, табиғи киллерлер, интерферон және де қансарысуының вирусты ингибициялайтын қабілеті жатады.

Вирустарға қарсы спецификалық антиденелер вирустардың жасушадан тыс түрлерімен ғана байланыса алады, ал жасуша ішіндегі түріне әсер етпейді. Антиденелер вирус бөлшектерін бейтараптап олардың нысана-жасушаларға адсорбциялануына, инфекциялық процестің онан әрі жайылып дамуына кедергі болады. Құрылған иммунды комплекс фагоцитоз арқылы ағзадан тысқа шығарылады.

Интерферонның вирусқа қарсы қуатты әсері бар. Интерферон жасушаның ішіндегі вирусқа тікелей әсер етпей, ол жасушаның мембранасындағы рецепторлармен байланысып, жасушада өтетін биосинтетикалық процестерді тежейтін ферменттік жүйенің жұмысын үдетеді.

Қансарысуындағы ингибиторлар вирустың бөлшектерімен байланысып, оларды бейтараптап нысана-жасуша мемебранасына адсорбциялануына кедергі жасайды.

Вирусқа қарсы иммунитеттің қуат дәрежесін серологиялық реакциялармен анықтайды. Кейде қан сарысуындағы интерферонның концентрациясын анықтауға болады.

11.2.3. Саңырауқұлақтарға қарсы иммунитеттің ерекшеліктері

Саңырауқұлақтардың антигендері төменгі дәрәжелі иммунгогендер, содықтан іс жүзінде оларға қарсы жеткілікті деңгейде антидене пайда болмайды. Бірақ, олар жасушалық иммунитетті демеуі мүмкін. Соған қарай саңрауқұлаққа қарсы иммунитетің негізгі факторы белсендірілген макрофагтар болып табылады.

Сонымен қатар микоздар кезінде макроорганизмде аллергиялық көрніс пайда болуы, мүмкін. Әдетте гиперсезімталдықтың баяу түрі. Ал, саңырауқұлақтар несеп-жыныс жүйесінің ауруларын туғызған кезде аллергияның 1-ші түрі – жедел гиперсезімталдық көрінісін байқауға болады. Саңырауқұлаққа қарсы иммунитеттің қуат деңгейін саңырауқұлақ аллергендерімен тері-аллергиялық сынама арқылы анықтауға болады.

11.2.4. Протозоалар тудырған ауруларға қарсы иммунитеттің ерекшелігі

Протозооларға қарсы иммунитеттің механизімі толық зерттелмеген. Паразиттік ауруларда гуморалдық және жасушалық иммунитеттің қатар пайда болатыны әйгілі. Қан сарысуында М және G иммундыглобулиндері табылады, бірақ, олардың иммунитетке қатынасы шамалы. Кей кезде олар макрофагтардың әсерін үдетіп жасушалық иммуниттеті дамытуы мүмкін. Паразитарлық ауруларда аллергиялық көрністің баяу түрі қосымша реакция ретінде байқалады.

Паразиттерге қарсы иммунитет құрылуы олардың құрылымдық ерекшелігі мен өмір сүру дағдысына байланысты. Паразиттердің көптеген түріне антигендік өзгеріштік тән, айтылған қасиет оларды иммунитеттің факторларынан сақтайды. Мысалы, безгек плазмодиясының дамуының әр бір сатысында өзіне сәйкес спецификалық антигендері болады.

Паразиттерге қарсы иммунитеттің қуат дәрежесін серологиялық реакциялармен және тері-аллергиялық сынамаларымен анықтауға болады.

11.2.5. Ішек құртына (гельминттерге) қарсы иммунитеттің ерекшелігі

Ішек құртына қарсы пайда болған иммунитетте басты рөлді эозинофилдер атқарады. Оның механизімі антиденетәуелді жасуша арқылы өтетін цитотоксикалық процеске негізделген. Антиденелермен белсендірілген эозинофилдер ішек құртын зақымдайтын токсикалық заттарды бөліп шығарады. Сонымен қатар ішек құртын жоюда тіндік базофилдердің қатысы бар. Биологиялық белсенді токсикалық заттар ішектің перисталтикасын күшейтіп паразиттерді және оның қалдықтарын тысқа шығарады. Ішек құрты тудырған ауруларда аллергия көрнісі қатарласып жүреді.

11.2.6. Трансплантациялық иммунитет

Трансплантациялық иммунитет деп макроорганизмнің алмастырылған бөгде тінге (трансплантатқа) қарсы пайда болған иммунды жауабын айтады. Бұл процестің механизімін жетік білудің өте зор медициналық маңызы бар, өйткені тін немесе орган алмастырудың жетістігі сол механизімге байланысты.

Бөгде тін мен жасушалардың құрамында генетикалық жат антигендер болатындықтан оларға қарсы иммунды жауап туады. Ол антигендер трансплантациялық, немесе гистосәйкестік антигендер деп аталады. Олардың көпшілігі цитоплазмалық мембранада орналасқан. Бір ұрықтас егіздер арасында бірінен біріне тін немесе орган ауыстырғанда иммундық жауап болмайды, өйткені олардың антигендері генетикалық тұрғыдан бір тектес болып келеді.

Организм трансплантациялық бөгде антигендермен кездескенде жасушалық және гуморалдық иммунды фкторлар арқылы жауап қайтарады. Жасушалық иммунитеттің негізгі факторы Т-киллерлер. Олар ауыстырылған тінге көшіп онда цитотоксикалық әсер етеді.

Сонымен қатар, бөгде антигендерге қарсы құрылған спецификалық антиденелердің (гемагглютининтдер, гемолизиндер, лейкотоксиндер, цитотоксиндер) трансплантациялық иммунитет құрылуына зор әсері бар. Олар трансплантатты ыдырату үшін құрылатын реакцияны іске қосады.

Ауыстырылған тін немесе жасушалардың иммундық процестер арқылы зақымдануы екі сатыдан тұрады. Бірінші сатыда ауыстырлған заттың (трансплантаттың) айналасында иммундық жауап жасушаларының шоғырлануы байқалады. Екінші сатыда трансплантаттың ыдырауы басталып, бұл процеске Т-киллерлер, белсендірілген макрофагтар, табиғи киллерлер тағы басқалары іске белсенді қатысады. Процесті фагоциттер аяқтайды.

Трансплантатты бөліп тастау кезінде Т- және В-жасушалардың ақпаратты есте сақтаушы түрлерінің клоны құрылады. Сол жасушалар мен тіндерді қайталап ауыстыру кезінде шапшаң және қарқынды иммунды жауап қайтарылады.

Клиникалық көрнісіне сәйкес трансплант бөлініп тасталуының үш түрін ажыратады: жедел, аса жедел және ұзартылған мерзімді.

Жедел бөліп тастау - механизімі бірінші иммунды жауапқа сәйкес. Ем қолданбаған кезде бір жұма, не бір ай аралығында болатын иммундық жүйенің қалыпты жауабы.

Аса жедел бөліп тастау немесе бөліп тастаудың дағдарысы – екінші иммундық жауапқа негізделген трансплантациядан кейін бірінші тәуліктің арасында болатын көрніс. Өту механизіміне антиденелер, комплемент, қанды ұйытатын факторлар катысады. Сонымен қата, иммунды кабыну қан ұйыту жүйесі іске қосылады. Осы процестердің әсерінен трансплантант шапшаң ыдырап бөлініп шығарылады.

Ұзартылған мерзімді бөліп тастау - механизімі жедел түрге уқсас. Операциядан кейін емделген ауруларда бірнеше жылдар өткеннен кейін пайда болатын түрі

Сондықтан, тін, немесе орган алмастыру кезінде донор мен реципиентті гистосәйкестік антигендері бойынша қадағалап тексеру қажет.

11.2.7. Қатерлі ісіктерге қарсы иммунитет

Адам ағзасының құрылысы өте күрделі. Онда организмнің тұрақтылығын сақтауға бағытталған процестермен қатар керісінше организмнің қартайуына, не биологиялық қателіктер себебінен азып -тозушылық көрністері де байқалып тұрады. Атап айтқанда мутанттық және қатерлі ісік жасушалары пайда болады.

Мутантты жасушалар – химиялық, физикалық, биологиялық канцерогендердің жеңіл зақымдауынан кейін пайда болады. Биологиялық канцерогендерге облигатты паразиттер, әсіресе вирустар жатады. Мутантты жасушалардың гистосәйкестік антигендері өзгереді. Сондықан, олар иммунитеттің бақылаушы іс атқаратын гуморалдық және жасушалық факторларын белсендіреді. Айтылған процесте антиденелер мен Т-киллелер маңызды рөл атқарады.

Қатерлі ісіктің жасушалары әлсіз иммуногендер қатарына жатады. Осыған қарай олардың өзіне сәйкес ерекшеліктері бар. Іс жүзінде мұндай жасушалардың калыпты жасушалар түрінен айырмашылығы жоқ. Сонымен қатар қатерлі ісік жасушаларының антигендік құрамы жетіксіз. Қатерлі ісікпен байланысты антигендер қатарына рак-эмбрионалды антигендер тобын, кейбір вирустық антигендерді жатқызуға болады. Қатерлі ісік жасушаларының иммунологиялық жолмен жетік антықталмау себебінің тағы бірі - ол ісік басталған жерде қабыну процесінің жоқтығы және агрессивті цитокиндердің түзілуі.

Қатерлі ісікке қарсы иммунитеттің механизімі әлі де болса толық анықталмаған. Болжау бойынша оның механизімінде басты рөлді белсендірілген макрофагтар атқарып, қосымша серпіліс беретін табиғи киллерлер болуы мүмкін. Гуморалдық иммунитеттің қатынасу қатынаспауы екіталай.

Соған қарамастан кейінгі кезде қан сарысуынан рак-эмбрионалдық және қатерлі ісікпен байланысты антигендерді анықтау иммундық диагностикада кең қолданылып келеді. Айтылған тәсілмен бауырдың, асқазанның, ішектің қатерлі ісігінің диагнозын қоюға болады.

Иммунды қорғаныстың деңгейі мен ісік пайда болудың арасынды тығыз байланыс бар екені күмәнсіз. Оны дәләдейтін факторлар жеткілікті. Сондықтан, қатерлі ісікті емдеуге иммундық дәреженің деңгейін жоғарылататын дәрі-дәрмектер (иммундымодуляторлар- интерлейкиндер, интерферондар т.б.) қолданылып жүр.

11.2.8. Жүктіліктің иммунологиясы

Жүктіліктің иммунологиялық толеранттықпен тікелей байланысы бар. Жүкті ананың иммундық жүйесінде нәрестенің гетерогендік антигендерімен қарсыласуға жеткізбейтін көптеген факторлар кешені қалыптасады. Біріншіден, плацентаның жасушалары иммундыкомпетентті жасушалардың рецепторларына «көрінбейтін» болса, екіншіден, плацентаның жасушалары иммунитетті тежейтін цитокиндер түзеді, ал үшіншіден, жатырдың тініде орналасқан табиғи цитокиндер нәресте антигендері мен белсендірілген лимфоциттерді жойып отырады.

Жүктілік кездегі иммунологиялық толеранттықтың механизімі аса қарқынды болады. Мысалы, ұрғашы жануарлар эмбрионның әкесінің трансплантантын бөліп тастамайды. Бірақ, ана босанғаннан кейін толеранттық тез жойылып, трансплантант бөлініп тасталады.

11.3. Иммундық статус және оны бағалау

Иммундық статус дегеніміз клиникалық, лабораториялық көресеткіштерінің жинағымен анықталатын жеке дараның иммундық деңгейінің құрлылымдық және функционалдық жағдайы.

Сонымен иммундық статус белгілі бір уақытта организмнің белгілі бір антигенге иммундық жауап беру қабілеті. Иммундық жүйе болуының өзі организмнің иммунды жауап беруге мүмкішілігін көрсетеді, бірақ ол жауаптың бір антиген түріне берілген кернеуі, дәрежесі, антидене түзілуі әрбір жеке дарада неше түрлі және кең ауқымды болуы мүмкін.Бір адамда антигенге қарсы антидене түзілсе, екінші адамда гиперсезімталдық пайда болады, ал үшіншіде иммунологиялық толеранттық дамуы мүмкін.

Иммундыреактивтіктің айтылған көрсеткіштері тек қана дара арасында өзгеше болмай, әр бір дараның өмір сүру кезеңдеріне қарай әр түрлі болады. Ересек адамға қарағанда, жаңа туған перзенттің, немесе оның бір жасқа дейінгі кезіндегі иммундық статусының айырмашылығы болады. Мысалы, балаларда иммунологиялық толеранттық шапшаң түзілсе, иммунизациялаудан кейінгі пайда болатын андиденлердің титрі төмен болып келеді. Жасөспірім мен егде тартқан адамдардың да иммундық статусы әр түрлі. Оның көп жағдайлары тимустың іс атқару бабына байланысты. Жас ұлгайған сайын тимус солып функциясы баяулай бастайды, сондықтан қартаң адамдар қатерлі ісікке жиі душар болады. Жас қосылған сайын ағзада аутоантиденелердің концентрациясы жоғарылайды. Соның себебінен қартаюдың негізінде созылмалы жүретін аутоагрессия деп есептейтін көзқарас бар.

Иммундық статус тәулік бойымен де өзгеріп отырады. Оның себебі көп. Сонымен имммундық статусты анықтағанда жоғарыда келтірілген көрністер әр уақытта есте болуы керек.

Филогенетикалық тұрғыдан қарағанда иммундық жүйе басқа жүйелермен салыстырғанда кешірек пайда болған және де сыртқы әсерлерге тұрақсыз. Тәжірибеде қандай да болмасын сыртқы әсер иммундық жүйенің жағдайын өзгертпей қоймайды. Иммундық статусқа төменгідей факторлар әсер етеді:

1. климаттық-географиялық;

2. әлеуметтік;

3. экологиялық (физикалық, химиялық және биологиялық);

4. «медициналық» (дәрінің әсері, операция,стресс т.б.).

Климаттық-географиялық факторлардың арасынан температураның, ылғалдықтың, күн сәулесі радиациясының, жарық күннің ұзактылығының тағы басқаларының иммундық статусқа әсер ететінін атап өту керек. Мысалы, фагоцитарлық және тері-аллергиялық сынамалар оңтүстіктердегілерге қарағанда солтүстіктің тұрғындарында төмен болады. Африка тұрғындарында евроаплықтармен салыстырғанда күл ауруы сирек кездеседі.

Әлеуметтік факторлардың қатарына тағам сапасы, үй тұрмысы, кәсібі т.б. жатады. Иммундық статус үшін мезгілінде, сапалы тағамданудың зор маңызы бар, өйткені тағамнан иммундық жүйе құрамын құруға қажетті заттар алынады.

Иммундық жүйенің жағдайына әлеуметтік факторлардың әсері де кем емес. Тұрмыс нашар болған кезде адамның жалпы физиологиялық көрсеткіштері әлсіреп, иммундық статустық дәрежесі төмендейді.

Иммундық жүйеге кәсіп түрінің де әсері болады, өйткені адам өмірінің ұзақ уақытын жұмыс орнында өткізеді. Физикалық, химиялық, биологиялық өнеркәсіп факторлары (микробтар, айғай –шу, вибрация, дезинфектанттар, температура т.б.)адамға зиянды әсер етіп иммундық реактивтікті әлсіретеді.

Экологиялық факторлар адамның иммундық жағдайына жан-жақты әсерін тигізеді. Ол факторларға айналадағы ортаның ластануы (ядролық реакторлардың зыянды заты, олар күйреген кездек тарайтын радионуклидтер, пестициттердің ауыл шаруашылығында кең қолдануы, химиялық өнеркәсібінің, автокөліктің, биотехнологиялық мекемелердің қалдық заттары) жатады.

Иммундық статусқа кең тараған медициналық шаралардың (диагностикалық тексеру, емдеу, стресс т.б.) әсерін тигізеді. Хирургиялық операциядан және де әр түрлі жарақаттан кейін иммундық статус бірқатар өзгереді.

Иммундық статустың қалыпты жағдайда тұрақсыздығына қарамастан оның деңгейін зертханалық сынамалар кешенімен анықтауға болады. Органдар мен тін ауыстырғанда, аутоиммундық сырқаттарда, аллергияда, иммундық тапшылық ауруларында иммундық статусты анықтау емдеу нәтижесін білу үшін өте қажет. Зертхана мүмкіншілігіне қарай иммундық статусты анықтау төменгідей көрсеткіштерге негізделген (11.1-кесте):

1. жалпы клиникалық тексеру;

2. табиғи резистенттік факторларының жағдайы;

3. гуморалдық иммунитет;

4. жасушалық иммунитет;

5. қосымша сынақтар.

Жалпы клиникалық тексеру кезінде аурудың шағымын, анамнезін, аурудың клиникалық көрнісін тағы басқаларды ескереді. Табиғи иммунитеттің деңгейін анықтау үшін фагоцитоз, комплемент, интерферон көрсеткіштерін пайдаланады. Гуморалдық иммунитетті антиденелердің әбрбір сыныбының қан сарсуындағы деңгей мөлшерін зерттейді. Сонымен қатар В-лимфоциттердің жағдайын көрсететін ақпаратты анықтайды. Жасушалық иммунитетті анықтау үшін Т-лимфоциттердің сан-сапасын сантүрлі тәсілдермен есептейді. Қосымша көрсеткіш ретінде қанның бактерицидтік қасиетін, комплементтің кейбір құрамын, қандағы С-реактивті ақуызды, аутоантиденелерді тексеруге болады.

Сонымен, иммундық статусты тексеруге көп түрлі сынақтар қолданылып иммундық статустың негізіндегі гуморалдық және жасушалық иммунитеттің барлық көрсеткіштері анықталады. Кейбір сынақтарды қарапайым зертханада жүргізу қыйындыққа түсуі мүмкін болғандықтан Р.В. Петровтың ұсынуы бойынша барлық сынама түрі екі дәрежелік топқа бөлінеді. Бірінші дәрежелі топ сынақтары қарапайым зертханаларда, яғни денсаулық сақтау жүйесінің алғашқы көмек көрсету сатысында жетік клиникалық көріністі негіздеп, иммундық патология бар-жоғын анықтауға колданылады. Екінші дәрежелі топтағы сынама бірінші топтан алынған тұжырымды дәлелдеу үшін пайдаланылады. Кестеде бірінші және екінші топқа кіретін сынақтардың тізімі келтірілген.

Кесте 11.1.

Иммундық статусты бағалау үшін қолданылатын сынамалар.

1-ші дәрәжелі сынамалар	2-ші дәрәжелі сынамалар
1.Қан айналымындағы Т- және В-лимфоциттердің санын мен морфологиясын анықтау	1.Лимфоидтық органдардың гистохимия- лық талданылуы
2.Мононклоналдыық антиденелер арқылы мононуклеарлық жасушалардың сыртқы маркерлерін талдау
2.Кластерлік талдау, немесе ЕАС-розетка- ны құруды анықтау
3.Қансарсуының М,G,А,Д,Е иммундыглобу- линдерін анықтау	3.В- және Т- лимфоциттердің бластранс- формациясы
4.Лейкоциттердің фагоцитарлық активтілігін анықтау	4.Цитотоксикалықты анықтау
5.Тері –аллергиялық сынамалар	5. Иммунды тапшылықпен байланысты ферменттердің белсенділігін анықтау
6.Клиникалық көрністерге тәуелді лимфоидтық органдардың сонымен қатар басқа органдардың (әсіресе өкпені түгелінен) рентгенографиясы мен рентгеноскопиясы	6.Цитотоксиндердің секрециясын және шығарылуын анықтау
7.Тимустың гормондарын анықтау
8.Фагоциттардың респираторлық күйреуін талдау.
9.Комплементтің құрамдық бөлшектерін анықтау
10.Аралас жасушалар дақылын талдау

11.4. Иммундық жүйенің патологиясы

Иммундық жүйе бұзылуының екі түрі әйгілі: а)иммундық жауап механизімінің көрсеткіштерінде бір, немесе бірнеше ақаулық байқалса оны иммунды тапшылық, не иммундыдефицит деп атайды; б) иммунды механизімнің шеттен тыс белсенділігінің себебінен аллергиялық, не аутоиммундық аурулар дамуы. Аталған түрлерге қосымша ерекше орналасқан иммундыпролиферативті сырқаттар болуы мүмкін.

11.4.1. Иммунды тапшылықтар

Иммунды тапшылық дегеніміз иммундық жауаптың бір, немесе бірнеше механизімінің ақаулығының себебінен қалыпты иммунды ст