2015-02-04
1976
Т-лимфоциттердің арасында көбінесе СД4-СД8- маркерлері бар ерекше лимфоциттердің ықшамды популяциясы гамма-сигма лимфоциттер бар. Олар толығынан эпидермис пен ас қорыту жүйесінің шырышты қабығында орналасқан. Жалпы саны шамалы – лимфоциттердің 1 пайызындай, бірақ сыртқы тіндерде 10 пайызға дейін барады. Антигендік рецепторлары В-лимфоциттердікіне ұқсайды. Олардың иммунды рецепторларының спецификалығы шектелген. Кейбір көп тараған антигендерді (липопротеиндер, бактериялық суперантигендер т.б.) талдауға бағытталған. Бұл лимфоциттер инфекцияға қарсы иммунитеттің басталуының алғашқы кезеңдеріне қатынасады. Тағы да бір ерекшелігі - оның иммунитет жауабының неше түрлі саласында іс атқару (цитокиндер синтездеу, солар арқылы жергілікті иммунитетті және қабынуды белсендіру, Т2-хелперлердің өсуін күшейту т.с.) мүмкіншілігі.
Гамма-сигма лимфоциттердің щыққан тегі - иммуногенездің алғашқы кезеңдеріндегі сыртқы тінге ауысқан жүйкелік жасушалар болатындығы анықталған. Жетілуі айырша безден тыс болады. Өсіп-өнуіне зақымдалған ас қорыту жүйесінің эпителиі мен эпидермисі әсер етеді және де ол процесті ИЛ-7 күшейте алады.
|
|
|
9.2.1.3.2.Иммундық жүйенің басқа жасушалары
Иммунды жауаптың дамуына лимфоциттерден басқа көбінесе миелоидтық өскінге жататын жасушалардың бірнеше түрлері қатынасады. Олардың арасындағы ең маңыздылары: гранулоциттер, тіндік және дендритті жасушалар.
Фагоциттер морфологиялық қасиеті бойынша гетерогенді иммундыкомпететентті жасушалардың ең көп санды фракциясы. Регуляторлық, эффекторлық белсенділігі бар. Иммунды цитокиндерді, ферменттерді, ионрадикалдарды және басқа биологиялық белсенді заттарды бөліп шығарып жасуша ішіндегі және жасушадан тыс киллерлікті және фагоцитозды іске асырады. Макрофагтар антигендерді өңдеп оларды Т-хелперлерге ұсынады..
Эозинофилдер – қанның дәнді лейкоциттері. Қанда, болбыр дәнекер тіндерде болады. Эозинфилдер гельминттер туғызған жергілікті ісік ошағында көптеп жиналып киллерлік функцияны атқарады. Эозинофилдердің мембранасында антиденелермен белгіленген гельминттерді «танитын» FcR IgA немесе IgG элементтері бар. Белсендірілген жасуша гельминттерді зақымдайтын төменгідей заттарды бөліп шығарады:
1. ферменттер (эозинофильдік пероксидаза және коллагеназа);
|
|
|
2. ақуызды токсиндер (басты сілтелі протеин, эозинофильдік катионды ақуыз және нейротоксин).
Сонымен қатар эозинофильдер жасушалық иммунитеттің тізбегіне және Т2 хелперлердің синтезделуіне дем беретін цитотоксиндерді (ИЛ-3,-5,-8, т.б.), және де гельминт енген жерде қабынуды қолдайтын липидтік медиаторлар, тромбоцитті белсендіретін факторларды бөліп шығарады.
Тінді жасушалар - белгісіз текті, жылжымайтын, морфологиялық элементтер. Олар барьерлік тіндерде және қан тамырларының тінін бойлап тұрақты мекендейтін жасушалар. Мекеніне және бөліп шығаратын биологиялық белсенді қосындылар түріне сәйкес екі түрі болады: шырышты қабықшаның және дәнекерлеу тінінің жасушалары.
Базофилдер - жілік майының жүйелік жасушаларынан туған гранулоциттер. Олардың эозинофилдермен ортақ бастаушы жасушалары бар. Қанда үнемі қайта айнала отырып анафилотоксиндер тудырған қабынуға қатынасуы, сол жерде тұрақталуы мүмкін.
Базофил мен тінді жасушалар биологиялық белсенді заттардың ұқсас жинағын синтездейді. Өндірілген заттар (вазактивті аминдер, сульфатталған глюкозаминогликандар) олардың денешіктерінде жиналады. Жасуша арасындағы саңлауға лейкотриндерді (С4, Д4, Е4), простагландиндерді (ПГД, ПГЕ), цитокиндерді (ИЛ-3, -4,-5, т.б.) бөліп шығарады.
Базофилдер мен тіндік жасушалардың сыртында өте белсенді IgЕ антиденелермен байланысып олардың аллергендермен қосылуына әсер ететін (FcR) рецепторлар бар. Базофилдер мен тіндік жасушалар аллергендермен, анафилотоксиндермен, норадреналинмен т.б. заттармен белсендіріліп иммундық кешендермен тежеледі.
Аллергендер айтылған жасушалардың рецепторларымен байланысқан кешендермен қосылғаны, олардың дәншіктерін ыдыратып ішіндегі биологиялық белсенді заттарды жасуша арасындағы саңлауларға бірден босатуын мәжбүр етеді. Бұл процесс гиперсезімталдықтың жедел түрін туғызады (аллергиялық реакцияның 1 түрі).
Базофил және тіндік жасуша иммунитеттің жасушалық факторының дамуына түрткі болады.
Дендритті жасушалар. Өсінді тәріздес жілік майы текті жасушалар. Олар лимфоидтық органдарды және барьерлік тіндерді мекендейді. Олардың сыртында әртүрлі рецепторлар бар. Дендритті жасушалар антигендерді қабылдап, өңдеп МНС ll кешенімен қосылып Т-хелперлерге ұсынады. Олар өте белсенді жасушалар. Бұл жасушалардың арасындағысының әйгілілері Лангерганс (эпидермисте), интердигиталды (лимфа түйнектерінде) және айырша бездің дендритті жасушалары.
9.2.2. Иммундық жүйе қызметінің ұйымдастырылуы
Жоғарыда келтірген мәліметке сәйкес иммундық жүйе қызметінің ұйымдастырылуы өте күрделі. Өзінің спецификалық жұмысын атқару үшін, яғни генетикалық бөгде заттарды танып және жойып, иммундық жүйенің құрамдарының жұмысын реттеп, ағзаның ішкі ортасының генетикалық тұрақтылығын сақтау үшін әр түрлі және әр санды жасушалар тобы мен ерітілетін факторлар керек. Өмір сүру жолында жасушалар организмде үнемі қайта айналып жүріп, біреуі өліп, екіншісі қайта пайда болып отырады.
Нақтылы қажеттілікке сәйкес иммундық жүйенің спецификалық іс-әрекеті - белсендірілу, не супрессиялану. Иммундық жауаптың бағытына қарай тәуелсіз иммунды жауап барлық жасушалар түрінің өзара қатынасы арқылы, яғни жасушалық кооперация жағдайында өтеді. Антигендер, жасушалардың тікелей қатынасы және ерітілетін факторлар (цитокиндер, макро- және микроорганизмдер жасушаларының ыдыраған заттары) иммундық жүйенің тітіркендірушісі, белесендіруші сигнал болып табылады. Иммундық жауаптың кез келген түрінің дамуында оның ретімен ауысып отыратын кезеңдер сатысынан тұратыны байқалады.
|
|
|
9.2.2.1. Иммундық жүйе жасушаларының өзара әрекеттестігі
Алдыңғы бөлімдерде айтылғандай иммундық жүйенің іс атқаруына міндетті түрде жасушалардың өзаралық тығыз әрекеттестігі қажет. Жасушалардың бірімен бірі байланысуы үшін олар қашықтан байланыстыратын ерітілетін факторларды және тікелей түйісуді қолданады. Жасушалардың өзаралық әрекеттестігінің механизмінің негізінде рецептор - лигандалық өзара әрекеттесу жатады.
Иммунды жауап жасушаларының бірімен бірі байланысып әрекеттесуінде ерітілетін факторларды бөліп шығару әмбебап тәсілдің бірі болып табылады. Олардың қатарына цитокиндер жатады. Қазіргі уақытта цитокиндердің 25 түрі белгілі (9.6-кесте).
Цитокиндер құрылысымен, атқаратын әрекетімен өзгеше бір тұқымдастыққа жататын биологиялық белсенді молекулалар. Оларға ортақ бірқатар сипаттар тән:
1. Әдетте цинокиндердің жасушада қоры болмайды, олар тиісті ынталандырылғаннан кейін синтезделінеді.
2. Цитокиндік сигналды қабылдау үшін жасуша тиісті рецепторларды экспрессиялайды, олар бірнеше цитокиндермен өзара әрекеттесе алады.
3. Цитокиндер өскіндігі, деңгейі және дифференциялану бағыты әр түрлі жасушалармен синтезделеді.
4. Иммундық жүйенің жасушаларының субпопуляциялары өздері синтездейтін цитокиндердің спектрі және олардың рецепторлары бойынша ажыратылады.
5. Цитокиндер әмбебап, тиімділігі бойынша көп көрністі, бір-бірін қолдаушы болып келеді.
|
|
|
6. Цитокиндер қатар тұрған жасушаларға (паракриндік реттеу) және оның өніміне де (аутокриндік реттеу) әсер ете алады.
7. Цитокиндік реттелу сатылы сипатта болады: жасушаның цитокиннің бір түрімен белсендірілуі олардың екінші түрінің синтезделуін туғызады.
8. Олар ішкі секрециялық гормондарға қарағанда қысқа қашықтық медиаторлар - олардың әсері көбінесе шыққан жерінде өтеді. Сонымен қатар, қабынуға қарсы кейбір цитокиндер (ИЛ-1,6,альфа-ОНФ т.б.) жүйелік әсер ете алады.Цитокиндерді атқаратын жұмыс бағытына сәйкес жүйелеуге болады:
9. Иммундық қабынуға дейінгі медиаторлар (ИЛ-1,-6,-12, альфа- ОНФ т.б.);
10. Иммундық қабынудың медиаторлары (ИЛ-5,-9,-10, гамма- ИФН т.,б.);
11. Лимфоциттердің пролиферациясын және дифференциациялануын реттеушілер (ИЛ-2,-13,-14; өсуді трансформалайтын фактор –бетта ТФР);
12. Жасушаларды өсіруші фактор, не колония ынталандырушы фактор (ИЛ-3,-7, т.б.);
13. Хемокиндер, немесе жасушалық хемоаттрактанттар (ИЛ-8 және т.,б.).
Негізгі цитокиндердің қысқаша сипаттамасы (9.6-кестеде көрсетілген). Жасушалардың өзара тікелей байланысы екіжақтың құрамындағы рецепторлар арқылы өтеді.
Кесте 9.6.
Негізгі цитокиндердің сыпаттамасы.
| Цитокин- дер | Молекула- сының көлемі (аминқыш- қылдық қалдық- тар) | Продуцент- жасуша | Рецептор | Биологиялық күшті әсері |
| ИЛ-1 бета | Макрофаг | CD121 | Жергілікті әсер: Т-лимфоцит пен макрофагті белсендіру Жүйелік әсер: Септикалық шоктың дамуы | |
| ИЛ-2 | Активтелген Т1-хелпер | CD25,122, | Жасушаның өмірсүрушілігін демейді Т-, В -лимфоциттер мен табиғи киллердің өсіп- өнуін демейді | |
| ИЛ-3 | Т-лимфоцит | CD123 | Жанжақты колониядемеуші фактор | |
| ИЛ-4 | Т-лимфоцит,табиғи киллер, тін базофилі | CD124,132 | Т0 –хелпердің Т2-жасушаларға ауысуын бағыттайды | |
| ИЛ-5 | Т2-хелпер,тін базофилі | CD125 | Эозинофилдерді белсендіреді,Иммуноглобулин Е сыныбының синтезін демейді | |
| ИЛ-6 | Т-лимфоцит,макрофаг | CD126,130 | Жергілікті әсер: Т-,В-лимфоциттердің өсуі мен талданылуын демейді Иммуноглобулин А сыныбының биосинтезін үдетеді Жүйелі әсер: Безгек тудырады Бауырда шұғыл фазаның ақуыздарының биосинтезін үдетеді | |
| ИЛ-7 | Сүйек майының жасушалары, гамма-дельта Т-лимфоцит | CD127,132 | ПреТ-, преВ- және гамма-дельтаТ -лимфоциттердің көбеюін қолдайды | |
| ИЛ-9 | Т2-хелпер | CD132 | Тін базофилдерін белсендіру | |
| ИЛ-10 | Т2-хелпер, макрофаг, В-лимфоцит | IL-10R | Иммуноглобулиндердің G4 сыныбына ауыстырылуын көтермелейді | |
| ИЛ-11 | Фибробласт | CD130 | ИЛ-3-ке қарсылас | |
| ИЛ-12 | Макрофаг,В-лимфоцит | CD132 | Т0 –хелпердің Т1-жасушаларға ауысуын бағыттайды Т-киллердің жетіліуін қолдайды Табиғи киллерді активтейді | |
| ИЛ-13 | Т2-хелпер | CD132 | Т0 –хелпердің Т2-жасушаларға ауысуын бағыттайды В-лимфоцитті активтейді Иммуноглобулиндердің Е сыныбына ауыстырылуын көтермелейді Іссікке қарсы әсері | |
| ИЛ-15 | Т-лимфоцит | CD122,132 | Т-лимфоциттер мен табиғи киллердің өсіп-өнуін колдайды | |
| ИЛ-16 | Т-лимфоцит, тін базофилі, эозинофил | CD4 | Т-хелперге,моноциттерге, эозинофилдерге хематтрактант | |
| ИЛ-17 | CD4+ иммунологиялық есте қалудың Т-лимфоциті | IL-17R | Эпителиалдық, эндотелиалдық, жасушалармен фибробластарды цитокиндерді синтездеуін қолдайды | |
| ИЛ-18 | Активтелген макрофаг | IL-1R (ұқсас CD121) | гаммаИФН- ді Т-лимфоцит пен және табиғи киллерлер мен синтездеуін мәжбүрлейді | |
| Гамма ИФН | Т1-хелпер, Т-киллер, табиғи киллер | CD119 | Марофаг пен табиғи киллерді белсендіреді Жасушаларда МНС 1, МНС11 сыныбының экспрессияналуын демейді Т1-хелпердің құрылуына, пайда болуына себебкер В-лимфоциттердің ісін бақылайды Ісікке карсы әсерлі | |
| ГМ-КСМ | Т-лимфоцит, макрофаг | CD116 | Сүйек майындағы миелопэздің өсімін көтермелейді | |
| Гамма-ТФР | Активтелген Т-лимфоциттер, моноциттер | гаммаTGF-R | Өте күшті иммуносупрессор Ангиогенезді қолдайды | |
| ФНО-альфа | Активтелген макрофаг, нейтрофил, табиғикиллер және тін базофилі | CD120 | Жерглілкті әсер: Инфекция жұққанда сыртқы тінде жергілікті ісіктің ошағын тудырады Тағы басқа әсерлер Жүйелі әсер: Симптомдық шоктың көрністерін тудырады | |
| МИФ | Т-лимфоцит | MIF-R | Моноциттің көшуін тежейді |
9.2.2.2. Иммундық жүйенің активтенілуі.
Иммундық жүйенің активтенілуі деп аллогенді факторлар (антигендер) мен макроорганизмге тінінің ыдыраған заттарына қарсы туған өнімді иммунды жауаптың дамуын атайды.
Ол күрделі, көп сатылы, ұзақ уақытқа созылатын (4 тәулікке жуық) процесс. Бұл уақыттың кезінде антигендерді бейспецификалық қорғаныс факторларымен заласыздандырылуының мүмкіншілігі жоқ..
Иммундық қорғаныстың осы түрін іске қосатын механизмі - Т-лимфоциттердің рецепторларының антигендерді тікелей «өзімдік не бөгде» деп ажыратуы. Антигендердің бөгделігі дәлелденген кезде иммунды жауап берудің екінші сатысы іске қосылады, яғни бөгде заттардың енуіне қарсы тұруға мүмкіншілігі жоғары қатаң спецификалығы бар лимфоцит-эффекторлардың қарқынды өсіп-өнуі басталады. Сонымен қатар, болашақ өмірдің кепілдігі, Т- және В- лимфоциттердің қоры жинала бастайды. Бұл көрніс клонның экспансиясы деп аталды. Айтылған процестен кейін иммундық лимфоциттердің реттелуі басталады.
Сонымен, иммундық жүйенің өнімді белсендірілуі иммунды жауапты жасушалар мен антигенге қарсы тұра алатын жасушалардың көбеюі және дифференциялануымен байланысты. Ал, антигендердің бұл процестердегі рөлі – жасушалардың тітіркендірушісі және клоналды сұрыптаушысы болу. Иммундық жүйенің белсендірілу механизмінің негізгі сатылары төменгідей.
Т-хелперлердің белсендірілуі. Бұл процесте міндетті түрде антиген-танушы жасушалар (АТЖ-АПК), дендритті жасушалар, В-лимфоциттер мен макрофагтар қатысады. Аталған жасушалар антигенмен кездесіп, оларды өңдеп, МНСll молекуласымен қостырып өздерінің сыртқы мембранасының үстіне шығарады. АПЖбеткейінде ко-стимулдеуші факторлар (СД40, 80, 86..) экспрессияланады. Солардың салмақты әсерінен спецификалық иммундық қабынудың алғашқы кезеңінде туындайтын сыртқы тіннің (тері, шырышты қабықша) заттары солардың күшті индукторы болып табылады. Егерде жоғарыда айтылған процестердің нәтижесінде антигеннің бөгделігі расталса, онда Т-хелперлер белсендіріліп, интерлейкиндер мен цитокиндерді шығара бастайды, одан әрі, басқа Т1-, не Т2-хелперлер түріне айналады. Айтылған процестердің қандай да болмасын сатысы өзгерсе Т-хелперлер дамуын доғартып апоптозға душар болады (10-сызбанұсқа).
В-лимфоциттердің белсендірілуі.
В-лимфоциттерді белсендіру үшін бірінің артынан бірі жүретін үш сигналдың қосындысы болуы қажет. Бірінші сигнал антиген молекуласынан ВЖР (В жасуша рецепторы) арқылы келеді. Алғашқы рет антигенмен байланысуы сол ВЖР арқылы өтеді. Екінші және үшінші сигналдар белсендірілген Т2-хелпермен түйіскенде туады (интерлейкиндер ИЛ-4,-5,-,т.б.;). Түйіскендіктің тыянақтылығын молекулалардың көп түрлі адгезиялық қасиеті анықтайды. Белсендірілу нақтылы спецификалық антигендерге В-лимфоциттердің көбеюін және дифференцияналуын ынталандырады. Соның нәтижесінде лимфоидтық фоликулалрда спецификалық антидене синтездейтін жасушалардың клоны пайда болады. Дифференциялану М және D сыныбындағы иммундыглобулиндерінің биосинтезделуінің үнемді А, G, Е (сирек жағдайда) сыныбына ауысуына мүмкіндік береді. Ол өз кезегінде синтезделген антиденелердің аффиндылығын және В-жасушалардың иммунологиялық жауап тудырушылығын күшейтеді. В-лимфоциттерді белсендіру өте сезімтал процесс. Демеуші жасушалардың біреуінің жоқтығы антидене арқылы өтетін иммунитет жауабын тежейді.(11-сызбанұсқа)
Т- киллерлердің белсендірілуі.
Т-киллерлер бөгде заттарды, генетикалық өзгерген жасушаларды, немесе залалданған жасушаларды іздеп табу жолында организмде үнемі көшіп-қонып жүреді. Бағалау белгісі жасушаның «биологиялық паспортының» құрылысы, яғни МНС1 сыныбының кешені болып табылады.
Бақылау ісі мұқият дәлділікті қажет етеді, сондықтан Т-киллерлер табылған бөгде заттармен тығыз байланысқа түсіп қана ажырата алады. Іс атқаруда олар СД3, СД8 және МНС1 антигендік комплексімен бірлеседі. Қандай зат болмасын бөгделік қасиеті табылса сол уақыттан бастап Т-киллер белсендіріліп ИЛ2-ні арнаулы биологиялық заттарды шығаруға мәжбүр етеді (перфрин, гранизимы, гранулизин). Олар нысана-жасушаны жояды. Айтылған процестер Т-жасушалық иммундық есте қалудың қалыптасуын күшейтеді.
Т- киллер жоғарғы айтқан процестерді тек қана жеке өзі ғана атқаруы мүмкін, бірақ бұл бағыт сирек кездеседі. Көбінесе процесс барлық факторлардың бірлесіп жұмыс істеуімен атқарылады. (12-сызбанұсқа).
9.2.2.3. Иммундық жауапты супрессиялау
Иммундық супрессиялау физиологиялық жағдайда иммундық жауапты керек кезінде аяқтауға бағытталған калыпты реакция, және де организм бөгде антигеннен арылғаннан кейін антидене синтездейтін жасушалардың шамадан тыс өсіп кетуін тежеу үшін жүретін процесс. Иммунды супрессияның үш түрлі механизмі бар:
1. апоптоз арқылы иммунды жауапты жасушалардың клонын жою;
2. цитокиндер арқылы иммунды жауапты жасушалардың белсенділігін бәсеңдету;
3. антигендік ынталандыруды тоқтату.
4. Апоптоздық элиминациялану төменгідей жасушалар тобына бағытталған:
5. өзінің биологиялық бағдарламасын атқарған терминалды дифференцияланған лимфоциттерге;
6. антигендік түрткі алмаған белсендірілген лимфоциттерге;
7. «тозған» лимфоциттерге;
8. аутореактивті жасушаларға.
9.2.2.4. Иммундық жүйенің клондық құрылысының онтогенезі
Иммундық жүйенің дамуында нақтылы екі кезеңді бақылауға болады. Біріншісі –антигентәуелсіздік. Ол кезең нәресте іште жатқан уақыттан перзент туғаннан кейінгі біраз мезгілді қамтып, кей кезде мұндай процестер өмір бойы созылады. Бұл кезеңде жүйелі жасушалар жетіліп, антигенспецификалық лимфоциттердің түрлі клондары пайда болады.
Екнші кезең - нәресте дүниеге келгеннен басталып өмір соңына дейін созылады. Бүткіл өмір сүру уақыты бойы иммундық жүйенің жасушалары айналадағы қоршаған ортаның антиген әлемімен «танысады». Биологиялық тәжірибе нығайған сайын иммундық жүйенің құрылыс құрамдары жетіліп реттеліп отырады.
10 ТАРАУ. Иммунды жауап қайтарудың негізгі түрлері
Иммундық жүйе өзінің биологиялық міндетін барлық құрылымдық және функционалдық элементтердің қатынасуымен, өзара байланысқан күрделі реакциялармен іске асырады. Нақтылы көрнісіне байланысты бұл кешенді жеке түрлерге бөлуге болады. Антидене синтездеу, иммунды фагоцитоз, жасушалар арқылы өтетін киллинг, гиперсезімталдық көрініс, иммунды есте қалуды құру, иммунологиялық толеранттықты қалау - олардың негізгі түрлері болады.
Иммундық жүйенің барлық жасушаларының белсендірілуінің механизмі бірдей және олардың барлығы бір мезгілде организмнің гомеостазы өзгергенін сезеді. Бірақ, атқаратын міндеттеріне сәйкес кейбіреуі қарқынды белсендіріліп басты рөлді атқарса, екіншілері істі жемісті атқармауы мүмкін. Мысалы, токсикоинфекциялық ауруларда (сіреспе, ботулизм, күл) көбінесе антитоксин антиденелері пайда болса, кейбіреуінде (туберкулез) антиденелердің еш пайдасы жоқ, сондықтан бұл жағдайда қорғаныс міндетін жасушалық иммунитеттің факторлары (Т-киллерлер, табиғи киллерлер, фагоциттер т.б.) атқарады.
10.1. Антидене және антидене түзу
10.1.1. Антиденелердің табиғаты.
Организмге антиген енгеніне иммундық жүйенің қарсы жауабының біреуі антигендермен өзіндік байланысқа түсетін, ақуыздардан тұратын антиденелерді биологиялық жолмен қорытып шығаруы. Антидене фагоциттерге ұқсас иммунологиялық корғаныстың өте ерте филогенетикалық түрі. Антиденелік жауап балықтардың кейбір түрінде байқалады.
Антиденелер қан сарысуының ақуыздарының гаммаглобулин бөлігіне жатады. Гаммаглобулиндер қан сарсуының барлық ақуыздарының құрамының 15-20 пайызын құрайды, салмағы 10-20 гр жетеді. Антиденелер иммундық жауаптың себебінен пайда болғандықтан оларды - иммундыглобулиндер деп атайды. Олардың халықаралық белгісі Ig. Сонымен, антидене дегеніміз – антигендерге жауап ретінде түзілетін, антигендермен спецификалық байланысқа түсетін мүмкіншілігі бар, көп түрлі иммунологиялық жауап қайтаруға қатынасатын гаммаглобулиндер. Антиденелерді В-лимфоциттер және олардан тараған плазматикалық жасушалар бөліп шығарады.
Иммундыглобулиндер рецепторлық молекулалар түрінде иммунды жауапты жасушалар мен миеломдық ақуыздарды мекендеп, организмде айналып жүреді. Айналыста жүретін антиденелердің екі түрі бар: қансарысулық және секреторлық. Иммундыглобулиндердің қатарына Бенс-Джонсон ақуыздары да жатады. Олар иммундыглобулиндердің бөлшектері болып миеломалық ауру кезінде мол қорытылып шығарылады.
Антиденелердің құрылысын, атқаратын міндетін әйгілі ғалымдар тобы зерттеген. П.Эрлих - гуморалдық иммунитеттің теориясын бірінші ұсынған (1885). Э.Беринг, С.Китазато күл және сіреспе қоздырушыларының токсиніне карсы антитоксикалық кан сарысуын дайындаған (1887). А.Безредка иммундық қан сарысуын ауруларға қауіпсіз пайдалану тәсілін ойлап тапқан (1923). Біздің заманда Д.Эдельман, Р.Порте (1959), Ф.Бернет (1953) және С.Тонегава (1983) антидененің көптеген белгісіз сипаттарын анықтауға зор үлес қосты.
Антиденелер жоғарғы дәрежелі спецификалық әсер ететіндіктен және де гуморалдық иммунитет құрылуына маңызды рөл атқаратын болғандықтан, оларды әр салада қолданады: жұқпалы аурулардың диагнозын қою, емдеу, алдын алу үшін, биологиялық белсенді заттарды алып тазарту үшін. Айтылған жағдайларды іске асыру үшін иммндыглобулиндердің негізінде сан-түрлі препараттар дайындалған.
10.1.2. Антиденелердің молекулалық құрылысы
Иммундыглобулиндер гликопротеиндерден тұрады. Олардың молекулалары сахаридтердің қалдықтарымен тұрақталған, бірімен-бірі қосылған бірнеше полипептидтік тізбектен құралады. 600С градус температурадан жоғары қыздырғанда антиденелер ыдырайды. Иммундыглобулиндер бірінен бірі құрылысымен, антигендік құрамымен және атқаратын міндетімен ажыратылады (10.1-кесте).
Кесте 10.1.
Адамның иммундыглобулиндерінің басты сипаттары.
| Сипаттамасы IgM IgG IgA IgD IgE |
| Молекулалық салмағы 900 150 260 185 190 |
| Мономерінің саны 5 1 1-3 1 1 |
| Валенттігі 10 2 2-6 2 2 |
| Қансарысуындағы деңгейі г/л 0,5-1,9 8,0-17,0 1,4-3,2 0,03-0,2 0,002- 0,004 |
| Жартылай ыдырау мезгілі,тәулік 5 25 6 3 2 |
| Комплементті байланыстыруы +++ ++ - - - |
| Цитотоксикалық белсенділігі +++ ++ - - - |
| Опсонизациялау +++ ++ + - - |
| Преципитациялау + ++ + - + |
| Агглютинациялау +++ + + - + |
| Анафилактикалық реакцияларға қатынасуы + + + - +++ |
| Лимфоциттерде рецептордың болуы + + + + + |
| Плацентадан өту қабілеті - - + + + |
| Секреторлық түрде секретте болуы +/- - + - - |
| Секретке диффузиямен өтуі + + + + + |
Иммундыглобулин молекуласының құрылысы жан-жақты зерттелген. (13-сызбанұсқа). Егерде иммундыглобулиннің молекуласын меркаптан-2-мен өңдесе ол қосақталған екі тізбекке бөлінеді: екі ауыр - (молекулалық салмағы 50 кДа) және екі жеңіл (молекулалық салмағы 20-25 кДа). Н (ағылшынша heavy – ауыр), L (ағылшынша light - жеңіл) тізбек. Ауыр және жеңіл тізбектер бірімен бірі қосақталған дисульфитпен (-S-S-) байланысады. Иммундыглобулиннің жазықталған жан-жақты жеке құрылысы мономер деп аталынады.
Ауыр тізбектің арасында да «топсалы учаске» деп аталатын дисульфиттік байланыс бар. Айтылған учаске иммундыглобулинге тиісті жағдайға сәйкес іс атқару мүмкіншілігін туғызады. Ол учаске комплементтің С1 бөлігімен байланысқа жауапты болып, комплементтің классикалық жолмен белсенуіне себепкер болады.
Иммундыглобулиннің ауыр және жеңіл тізбектерінің құрылысының бірнеше нұсқалары бар. Нұсқа түрі иммундыглобулинің құрамындағы аминқышқылдарының орналасуына байланысты. Жеңіл тізбектің каппа (к) және лямбда (λ) деген екі типі, ауыр тізбектің альфа (α), гамма (γ), мю (μ), эпсилон (έ) және дельта (δ) деген бес типі болады. Ауыр тізбектің түрлерінің ішінде түбтиптері бар (мысалы альфа -1, альфа-2, не гамма түрдің 4 типшелері бар).
Иммундыглобулиннің полипептидтік тізбектері домендік құрылыстан тұрады, яғни олардың кейбір учаскесі домаланып бүктелінген (домен). Домендер бір бірімен жазықты фрагменттермен жалғастырылған. Ауыр тізбектегі домендердің саны 4-5, ал жеңіл тізбектегі -2. Әрбір домен 110 аминқышқылының қалдығынан тұрады.
Домендер бірінен бірі аминқышқылының құрамының тұрақтылығымен ажыратылады. Соның негізінде олар аминқышқылының құрамы өзгермейтін С-доменге (ағылшыннан constant - тұрақты, үнемі) және ауыспалы құрамды V домендерге (ағылшыннан variable - тұрақсыз, өзгергіш) бөлінеді. Ауыр тізбектің құрамына бір V домен және 3-4 С домен кірсе, жеңілде - бір бірден V және С домен болады. Сонымен қатар өзгергіш домендердің аминқышқылдық құрамының барлығы бірдей өзгермейді, тек қана 25 пайызы өзгеріп отырады. Ондай бөлімді гипервариабелдік (гиперөзгеріштік) аймақ дейді.
Ауыр және жеңіл тізбектердің өзгеріштік домендері қосылып антигенмен спецификалық байланысқа түсетін учаске құрады. Ол иммундыглобулиннің антигенбайланыстырушы орталығы не паратоп деп аталады.
Гиперөзгеріштік аймақтар паратоп қасиеттерінің дербестік ерекшелігін анықтайды. Егерде иммундыглобулиннің молекуласын ферменттермен өңдесе олардың молекуласы белгілі фрагментерге бөлінеді. Мысалы, иммундыглобулинді папаин ферментімен өңдегенде, ол оны «топсалы» учаскесінен жоғары жатқан жерінен ыдыратып үш бөлікке жіктейді. Оның екеуі антигенмен спецификалық байланысқа түсе алады. Ол Fab фрагменттер (ағылшын тілінен – «антигенмен байланысатын фрагмент») Үшінші фрагменттің кристалға айналатын мүмкіншілігі болғандықтан Fc (ағылшын тілінен «кристалға айналатын») деп аталды. Ол фрагмент макроорганизм жасушаларының мембранасындағы Ғс-рецепторлар - кейбір микробтық суперантигендермен байланысқа түсуіне жауапты. Пепсин ферменті иммундыглобулинді «топсалы» учаскесінен төмен жерін ыдыратып екі фрагмент туғызады: Fс және екі мүшелі Fab немесе F(ab)2.
Жоғарыда келтірілгеннен басқа, иммундыглобулиннің құрамында қосымша полипептид тізбегі болуы мүмкін (мысалы J –пептид, ағылшыннан join – қосамын). Олар бірнеше мономерді бірге қосып ірі молекула құрады және полимерлік иммундыглобулинді секреторлық түрге айналуын қамтамасыз етеді.
Секреторлық иммундыглобулиндердің қансарысулық түрден айырмашылығы - оның құрамында ерекше S-пептид (ағылшыннан- secret - секрет) бар. Ол секреторлық компонент деп аталады және гаммаглобулиннен тұрады. Бұл пептид иммундыглобулиннің эпителиялық жасушалардан, органдардың саңлауына өтуіне әсер етеді және оларды шырышты қабықтың ферменттік қорытылуынан сақтайды.
В-лимфоциттердің, плазматикалық жасушалардың цитоплазматикалық мембранасында орналасқан рецепторлық иммундыглобулиндердің құрамында қосымша гидрофобты трансмембранды М- пептиді (ағылшыннан membrane – мембрана) бар. Ол өзінің ерекше қасиеттері арқылы рецепторлық сигналды цитоплазмалық мембранадан жасушаның ішіне өткізуге себепкер болады. J– және М–пептидтер биосинтез процесі жүрген кезде иммундыглобулиндерге қосылады. S-пептид эпителиялық жасушалардың өсімі болып келіп, эпителиялық жасушалардан иммундыглобулиндерге транслокация кезінде қосылады.
10.1.3. Иммундыглобулиндер сыныбының құрылысы және функционалдық ерекшеліктері
Ауыр тізбектің молекуларлық құрылысының ерекшелігіне сәйкес иммундыглобулиндердің 5 сыныбы, не изотипі бар. Альфа –түрлі ауыр тізбегі бар молекулалар А изотипке жатады (қысқаша IgА); IgД – да дельта тізбек, IgЕ-да эпсилон тізбек, IgG- да гамма тізбек, IgМ – да мю тізбек. IgG–ның ауыр тізбегінің түбтүрлерінің ерекшелігіне сәйкес түбсыныптары болады.
Иммундыглобулиндердің құрлысында белгілі бір тұрақты заңдылық бар – олардың барлығы бір қалыпты эелементтерден тұрады. Бірақ, әрбір изотиптің ерекшелігі бар. Мысалы, IgД, IgЕ, IgG-лар бір мономердeн тұрады, IgМ пентамер, ал IgА молекулалы моно-, ди-, пентамер бола алды (14-сызбанұсқа).
Иммундыглобулиннің G сыныбы. Бұл иммундыглобулин (изотоп) қансарысуының негізгі сыныбы болады. Барлық иммундыглобулиндердің арасында оның үлесі 70-80 пайыз және де, ол бөліктің 50 пайызы тін сұйығында. Орта есеппен алғанда ересек адамның 1 литр қансарсуындағы IgG -ның салмағы 12 гр. Жартылай ыдырау уақыты 21 күн.
IgG – мономер. Антиген байланыстыратын орталығы екеу, яғни ол екі валентті. IgG-ның G1, G2, G3, G4 деп белгіленген түбсыныптары бар. В-лимфоциттермен –өндіріледі Біріншілік және екіншілік иммундық жауаптарында оларды үнемі қансарысуынан табуға болады.
IgG комплементпен, тіндік жасушалармен, базофилдермен тығыз байланысқа түсе алады және аллергиялық реакцияның 1 түрінің пайда болуына қатынасады.
IgG плацентарлық кедергіден жеңіл өтіп жаңа туған перзентте 3-4 ай мезгіліне дейін гуморалдық иммунитетті қамтамасыз етеді.
IgG антигеннің бейтарапталуына, белгіленуіне, опсонизациялануына қатынасады. Сонымен қатар, комплемент көмегімен жүретін цитолизді және антиденетәуелді жасушалар арқылы өтетін цитотоксикалық процестің басталуын қамтамасыз етеді.
Иммундыглобулиннің М сыныбы. Ең үлкен көлемді иммундыглобулин. Бұл пентамер және оның антген байланыстырушы 10 орталығы бар, яғни 10 валентті. Молекулалық салмағы 900 кДа, М1 және М2 типі болады. Ауыр тізбегі 5 доменнен тұрады. IgМ- ның жартылай ыдырау уақыты 5 күн.
Басқа иммундыглобулиндердің арасындағы оның үлесі 5-10 пайыз. Ересек адамның қанында 1 л/г IgМ болады. Жоғарғы деңгейге 2-4 жас арасына таман жетеді.
Филогенетикалық көрсеткішке сәйкес IgМ көне антидене. Алғашқы және жетілген В-лимфоциттермен синтезделеді. Алғашқы иммундық жауапқа қарсы пайда болады және іштегі нәрестенің дамуының алғашқы 20 күнінде синтезделе бастайды.
Жоғарғы дәрежелі авидтік мүмкіншілігі бар, комплементті классикалық жолмен қарқынды белсендіретіннің біреуі. Сарысулық және жасушалық иммунитеттің құрылуына қатынасады. Құрамында J- тізбек болғандықтан шырышты қабықтың секретімен бөлініп шығарылады, калыпты антиденелер, изоагглютининдер көбінесе IgМ қатарына жатады.
Плацентадан өтпейді. Егерде IgМ – ның изотипі жаңа туған перзенттің қан сарсуында табылса, ол іштен болған жұқпалы аурудың барлығын, немесе жатырдың кемтарлығын көрсетеді.
IgМ антигендерді бейтараптауды, опсонизациялауды және белгілеуді, сонымен қатар комплемент көмегімен жүретін цитолизді және антиденетәуелді жасушалар арқылы өтетін цитотоксикалықтың басталуын қамтамасыз етеді.
Иммундыглобулиннің А сыныбы. Сарысулық және секреторлық түрде болады. Барлық IgА-ның өлшемінің 60 пайызы шырышты қабық секретінің құрамында болады.
Сарысулық IgА: Сарысулық имундыглобулиндердің барлық қосындысында IgА-ның үлесі 10-12 пайыз. Дені сау ересек адамның қан сарысуының 1 литрінде IgА 2,5 грамм, ал ең жоғарғы деңгейіне 10 жас шамасында жетеді. IgА-ның жартылай ыдырау уақыты 6 күн.
IgА – мономер, екі антиген байланыстыратын орталығы бар (2 валентті), молекулалық салмағы 170 кДа. А1 және А2 түп тармағы бар. Жетілген В-лимфоциттермен, плазматикалық жасушалармен синтезделеді. Бірінші және екінші иммунды жауаптың шыңында жақсы анықталады.
Жоғарғы сапалы аффиндық қасиеті бар.Толықсыз антидене түрінде болуы мүмкін. Комплементпен байланыспайды. Плаценталық тосқауылдан өтпейді.
IgА антигендерді бейтараптауды, опсонизациялауды және белгілеуді, сонымен қатар комплемент көмегімен жүретін цитолизді және антиденетәуелді жасушалар арқылы өтетін цитотоксикалықтың басталуын қамтамасыз етеді.
Секреторлық IgА. Сарысулық түрімен салыстырғанда секреторлық sIgA полимерлі ди-, не тримерлі түрінде бола алады (4, не 6-валентті). Молекулалық салмағы 350 кДа.
Секреторлық иммундыглобулиндер В-лимфоциттермен және тек қана шырышты қабықта болатын плазматикалық жасушалармен синтезделіп, олардың секретінде болады. Бір тәулікте 5г салмақта бөлініп шығарылады. Қан сарсуында табылмайды.
Секреторлық IgА пайда болу және қалыптасу механизімі өте күрделі.
Секреторлық IgА ас қорыту, несеп және тыныс алу жүйелерінің шырышты қабығының жергілікті гуморалдық иммунитетінің негізгі факторы. S- тізбегі болғандықтан олар протеазаның әсеріне өте төзімді. sIgА комплементті белсендірмейді, бірақ антигенмен нәтижелі байланысып, оларды бейтараптайды. Ол микробтардың эпителиялық жасушаларға бекінуіне кедергі жасап, олардың шырышты қабыққа жайылынуына қарсы тұрады.
Иммундыглобулиннің Е сыныбы. Оларды реагиндер деп те атайды. Қан сарысуындағы концентрациясы өте төмен, бір литр қандағы мөлшері 0,00025 грамм. IgE-ні анықтау үшін арнайы тәсілдер керек. Молекулалық салмағы 190 кДа. Басқа иммундыглобулиндермен салыстырғанда оның қан сарсуындағы үлесі 0,002 пайыз. Адам бұл деңгейге 10-15 жас мөлшерінде жетеді. Көбінесе бронх, өкпе және ас қорыту жүйесінде жетілген лимфоциттер және плазматикалық жасушалармен синтезделеді.
Комплементпен байланыспайды. Плацентаның кедергісінен өтпейді. Тін жасушалары, базофилдермен өзара қатынасқа түсуге икемділігі өте жоғары. Жоғарғы сезімталдықтың жедел түрінің дамыуына себекер.
Имундыглобулинніңің Д сыныбы. Иммундыглобулиндердің бұл түрі туралы мәлімет өте тапшы. Іс жүзінде олар тек қана қан сарысуында, иммундыглобулиндердің арасындағы пайызы 0,2. Қанның бір литріндегі мөлшері 0,03 грамм. Молекулалық салмағы160 кДа, мономер.
Комплементпен байланыспайды. Плацентаның кедергісінен өтпейді. Із ашар В лимфоциттердің рецепторлары болады.
Рецепторлық иммундыглобулиндер. Рецепторлық, не мембраналық иммундыглобулиндер В лимфоциттердің цитоплазмалық мембранасында орналасады. Антиген спецификалық рецепторлардың міндетін атқарады. Олар секреторлық иммундыглобулиндерге ұқсас, ал айырмашылығына құрамындағы ерекше М пептидінің болғаны жатады.. Соңың көмегімен В лимфоциттердің цитоплазмалық мембранасына жабысады.
Қалыпты антиденелер. Қан сарсуында қандай жағдайда болмасын үнемі анықталатын, белгілі мөлшерде болатын иммундыглобулиндер бар. Оларды калыпты, не табиғи антиденелер деп атайды. Қалыпты антиденелердің қатарына әртүрлі аффиндіктілігі және спецификалығы бар эритроциттердің топтық антигендеріне, ішек таяқшаларының кейбіреуіне, коктар мен вирустарға бағытталған изогемагглютининдер жатады. Олар организмде ешбір антигендік әсерсіз үнемі құрылып отырады. Қалыпты антиденелер бір жағынан ағзаның иммунды жауапқа әрқашанда дайын екенін көрсетсе, екінші жағынан- сол антигенмен ерте өткен уақытта кездескенінің куәсі.
Моноклоналдық антиденелер. Әрбір В-лимфоцит және оның өсуінен пайда болған ұрпағы тек қана өзіне тән қасиеттері бар антиденелерді синтездейді. Ондай антиденелер моноклоналды деп аталды. Табиғи жағдайда микроорганизмдерге қарсы моноклоналдық антиденелерді алу мүмкін емес. Өйткені, микроорганизімнің әрбір антигендік детерминантына В-лимфоциттердің әртүрлі қасиеттері бар 100-ден артық түрлері жауап береді. Сондықтан бір түрлі антигендік детерминантпен иммунизация жасағанда да әрқашан антиденелердің көптеген түлері, яғни поликлоналды антиденелер пайда болады.
Егерде В-лимфоциттің бір түрінің таза дақылын лабораториялық жағдайда өсірсе моноклоналдық антиденелерді алуға болады, бірақ В-лимфоциттедің организмнен тыс жағдайда өмір сүру уақыты өте шекті.
Бұл мәселені шешкен Д.Келер мен Ц. Мильштейн (1975) еді. Олар В-лимфоциттерді қатерлі ісіктің (миелома) жасушаларымен байланыстырып гибридомдық жасушалар деп аталатын қосындыны алған. Ондай жасушалар антидене синтездейтін жасушалардың спецификалығын сақтап, қатерлі ісік жасушаларының «өлместігіне» ие болған. Гибридомды жасушалар ағзадан тыс жағдайда, жасанды қорек ортада ұзақ уақытқа дейін өмір сүріп, шексіз санды антиденелер синтездей алады. Қазіргі уақытта гибридомдардың жоғарғы сапалы түрлері алынған. Гибридомды жасушалар диагностикалық, емдік препаратарды дайындуға қолданылады.
Толық және толық емес антиденелер. Көптеген антиденелердің арасында толық және толық емес деп аталатын түрлері болады. Толық антидене деп агглютинациялық, не преципитациялық реакцияларда антигендердің бірнеше молекуласымен байланысып, көзге көрінетін макромолекулалы иммундық комплексті құратындарды атайды. Оларға IgА мен IgG –ның кейбір полимерлік молекулалары жатады. Толық емес деп - антигенмен байланыссада жоғарғыда айтылған көрніс тудырмайтын антиденелерді айтады. Кейде оларды преципитация тудырмайтын, не блоктайтын антиденелер дейді. Бұл көрніс себебі бірнеше салалы, соның ішінде, мысалы, антиген молекуласының антиденемен байланысатын детерминанттарының жетіспеушілігі. Толық емес антиденелерді анықтау үшін арнайы Кумбс реакциясы колданылады.
Антиденелердің басқа түрлері. Жоғарыда келтірілгеннен басқа жылылық және суықтық антиденелер болады. Біріншісі антигенмен +370С градуста байланысса, екіншісі олармен +4 -100С градус арасында байланысады.
Антиденелердің комплементпен өзара қатынасына сәйкес комплемент байланыстыратын, комплемент байланыстырмайтын түрлері бар.
Кейінгі жылдары биохимиялық процесстерге катализатор ретінде қатынасатын ферменттік қасиеті бар антиденелер, абзимдер, ашылған.
Молекулалық биологияның иммунология саласында ашқан жетістіктеріне гибридомнан басқа біртізбекті, бифункционалды антиденелер және иммундытоксиндер де жатады.
Біртізбекті антиденелер – олар иммундыглобулиндердің өзгергіш доменінің бөлігі. Өзіндігі, аффиндігі және блоктайтын қасиеті бар, бірақ ықшамды көлемді, имуногендігі жоқ.. Бифункционалды антиденелердің спецификалығы әр түрлі антиген байланыстырушы орталығы болады, яғни, олар әр түрлі антигендік детерминанттарға бағытталған. Иммундытоксиндер иммундыглобулин мен токсиннің қосындысы. Олар токсиннің молекуласын нысана-жасушаға жеткзіп жасушаның жойылуына, не зақымдалуына әсер етеді.
Иммундытоксиндер мен бифункционалдық антиденелердің медицина саласында ауруды емдеу және оның алдын алу үшін қолданылуда зор болашағы бар.
10.1.4. Антидененің антигендігі
Иммундыглобулин ақуыз болғандықтан антигендік және иммуногендік қасиетке ие. Иммундыглобулиннің молекуласында 4 антигендік детерминант бар: түрлік, изотиптік, аллотиптік және идиотиптік. Түрлік антигендік детерминант сол түрдің барлық дербесіне тән (мысалы, қоян, ит, адам). Олар жеңіл және ауыр тізбектердің құрылысымен анықталады. Осы детерминантты негіздеп антидененің қай түрге жататынын анықтауға болады.
Изотипті детерминант топтықты анықтайды..Олар ауыр тізбекте болып сыныптық және субсыныптық қасиеттерін анықтайды.
Аллотипті детерминанттар даралық, яғни жеке басқа тән. Олар жеңіл және ауыр тізбектерде орналасқан. Осы детерминантты негіздеп, түр ішінде жеке дараны анқтауға болады.
Идиотипті детерминанттар иммундыглобулин молекуласының антиген байланыстыратын орталығының ерекшелігін анықтайды. Оларды жеңіл және ауыр тізбектердің V домені құрады. Бұл детерминанттың табылуы антидене биосинтезінің «идиотиптік- антидиотиптік» реттелу теориясын жасауға негіз болды.
10.1.5. Антигенмен антидененің өзара әрекеттестік механизімі
Антигенмен әрекеттескенде антидененің барлық молекуласы емес, тек қана оның Fab –фрагментінде ораналасқан белгілі антигенбайланыстырушы орталығы, немесе паратоп, ал антиген жағынан тек қана антигендік детерминант қатынасады. Антидене жағынан бұл әрекет сецификалық болғандықтан, байланысу антигеннің белгілі детерминантымен жүреді.
Байланыс - вандервал күші, сутегі және электростатистік әрекетпен жүретіндіктен (әлсіз байланыстар) тұрақсыз. Сондықтан, құрылған иммундық комплекс жеке құрамдық бөлшектерге айналып, жеңіл ыдырайды. Соны негіздеп антиген және антидене өзара әрекетін теңдеу ретінде көрсетуге болады: (АГ)+(АТ) ↔ (ИК-иммунды комплекс). Комплекстің өмір ұзақтылығы антиген мен антидененің ерекше қасиеттері мен әрекеттік жүрген ортаның жағдайына байланысты.
Антиген мен антидененің ерекше қасиеттеріне аффиндық пен авидтық жатады.
Аффиндық - антиген мен антидененің спецификалық әрекеттістігінің күші. Бұл көрніс антигенбайланыстырушы орталықтың және антигендік детерминанттың химиялық құрлысына байланысты. Неғұрлым олар біріне бірі сәйкес келсе, соғұрлым құрылған комплекстің саны көбейіп, олар тұрақты болып, өмір сүру уақыты ұзарады. Егерде олардың сәйкестігі жоғары деңгейлі болмаса, жоғарыда аталған көрністер әлсіз болады. Әдетте организмде бір ғана антигендік детерминантпен антидененің 100-ге жуық клоны байланысады. Олардың барлығының антигенбайланыстырушы орталықтары және аффиндіктері әртүрлі.
Авидтық дегеніміз – антидене мен антиген байланысының беріктілігі. Оның негізінде антидененің аффиндігінің қасиеті және антигенбайланыстырушы орталықтың саны жатады. М-имундыглобулиндердің авидтігі ең жоғары дәрежелі, өйткені олардың 10 антигенбайланыстырушы орталығы бар.
Антигендердің ерекшеліктігі де олардың антиденемен байланысуының нәтижелігіне әсер етеді.
Антиген мен антидене байланысының нәтижелігіне көптеген факторлар әсер етеді, мысалы, ортаның рН-ы, тұздық ерітіндінің осмотикалық тығыздығы, ортаның температурасы. Антиген + антидене реакциясы үшін ең қолойлы жағдай макроорганизм ортасының физиологиялық болуы: ортаның бейтараптыққа жуық реакциясы, фосфат-, карбонат-, хлорид-, ацетат- иондарының болуы, және де қолайлы температура.
йда болады.Оныњ екеуі антигенмен спецификалыќ байланысќа т‰се алады. ысалы альфа -1, альфа-2, не гамма т 10.1.6. Антиденелердің қасиеттері
Өздеріне тән ерекше қасиеттерінің арқасында антиденелер организмде әр түрлі маңызды міндет атқарады. Сонымен қатар олардың спецификалық және бейспецификалық әсерлерінің арасында бірталай айырмашылық бар.
Егерде антиген мен антидененің байланысы берік болса құрылған иммунды комплекс нәтижелі эффекторлық іс атқарады, мысалы антигенді бейтараптап, не белгілеп оның одан әрі ыдырауына және организмнен шығарылуына себепкер бола алады.
Антидененің тікелей әсеріне - бейтараптау жатады. Ол антиденелердің паротоптарының биологиялық белсенді молекулалардың мысалы, токсиндердің, дәрі -дәрмектердің белсенді оралығын байланыстыруы, немесе тосқауылдауы нәтижесінде болады. Егерде құрылған иммунды комплекс ыдыраса, көрністің керісінше қайту мүмкіншілігі бар және де иммунды қорғаныстың басқа факторларының кірісуін қажет етеді. Осы бейтараптау принципіне антитоксикалық, антивирустық емдеу үшін қолданылатын иммунды қан сарысуларының әсер ету механизімі негізделген.
Антиденелер ферменттер тәрізді тікелей әсер ете алады. Ол жеңіл тізбектің тұрақты бөлігімен байланысты. Нуклеазалық және протеазалық әсерінің арқасында антиденелер антигеннің молекулаларын ыдыратады.
Антидененің антигенмен байланысуы әр уақытта антигенді бейтараптаумен аяқталмайды. Кейбір жағдайда антидене антигенді «белгілеп» нысана ретінде элиминация және деструкция факторларына ұсынады (фагоцитоз, лизис).
Антидененің бұрылыс жолмен жүретін әсеріне жататындар:
1. комплементтің классикалық жолмен жүруін белсендіру және комплементтің қатынасымен өтетін бөгде жасушалардың еруін демеу;
2. антиденетәуелді жасушалар арқылы жүретін цитотоксикалықты іске қосу (11.3. тарауды қара);
3. гиперсезімталдықтың жедел, яғни 1 типін қолдау;
4. антигеннің қай түрі болмасын ағзадан элиминациялайтын иммунды фагоцитозды күшейту.
Иммундыглобулиндердің жасуша қатынасуымен өтетін ісінің негізінде иммундық жауапты жасушалардың мембранасында орналасқан иммундыглобулиндермен байланысатын әртүрлі рецепторлар болады.
Антиденелердің эффекторлық қасиетінен басқа белсенді иммундыреактивтікті реттеу мүмкіншілігі бар. Мысалы, антигендердегі жоғарғы дәрежелі иммуногендігі бар эпитоптың антитеделермен спецификалық байланысқа түсуі нәтижесінде гуморалдық және жасушалық иммунды жауаптың тосқауылдануы мүмкін. Бұл үрдіс клиника тәжірибесінде резус-дауласу себебінен болатын гемолитикалық аурудың алдын алуға қолданылады.
10.1.7. Иммундыглобулиндердің генетикасы
Иммундыглобулиндердің құрлысының ерекшелігімен қатар олардың генетикалық кодтауында спецификалық бар. Басқа ақуыздарға қарағанда иммундыглобулиндер бір емес, үш ген тобымен бақыланады. Олар хромосоманың үш түрінде орналасып ұрпаққа тәуелсіз тарайды.
Бірінші топ (к-типті) жеңіл тізбектің біріншілік аминқышқылдық реттілігі туралы мәліметті сақтайды, екіншіде- жеңіл тізбектің (типі) лямбда туралы, ал үшінішде -ауыр тізбектің барлық түрлері (альфа,гамма,бета,эпсилон, мью) туралы ақпарат сақталады. Әрбір топтың гендері бір-біріне жуық интрондармен (кодталмайтын жер) бөлініп отырады.
Алғашқы В лимфоциттер жетілер мезгілінде олардың генетикалық аппаратында көптеген өзгерістер туады. ДНҚ учаскелері еркімен жылжып гендердің функционалдық бірлестігін құрады. Оған қосылмаған ДНҚ учаскелері болашақта құрамға кірмейді. Бұл процесс сплайсинг деп аталады (ағылшынша – splicing - тіркесу, тікелесу). Кейінірек функционалдық гендерді негіздеп иммундыглобулиннің жеңіл және ауыр тізбектерін кодтайтын мРНҚ түрлері пайда болады. Сонымен қатар, геннің кейбір учаскесінде мутациалық өзгерістер байқалады. ДНҚ-ның ондай учаскесі гипермутабелдіқ аймақ деп аталды.
Сплайсинг пен мутациалық процестер жүруі кездейсоқ сипатта болады және барлық лимфоциттерде бір-біріне тәуелсіз байқалады. Айтылған процестер В-лимфоциттердің көп түрлі антигендік рецепторларының және және олар синтездейтін антиденелердің спецификалығына себепкер.
Сонымен, лимфогенездің тоқталмай жүретіндігін еске алып организмде алдын ала, не болмаса қажет уақытында қандай антигендер түрі болмасада соған қарсы спецификалық антиденелер синтездейтін В-лимфоциттер бар деп айтуға болады.
В-лимфоциттердің реттелуі, олардың көбейуімен қатарласып гендерінде рекомбинациалық өзгерістер байқалады. Соның нәтижесінде иммундыглобулиндер сыныптарының түрлері бірнен кейін бірі пайда болып отырады. Егерде В-лимфоциттердің жетіліуінің ертерек кезеңдерінде иммуноглобулиндердің М және Д сыныптары синтезделсе, кешірек кезінде G, А, Е сыныптары пайда болады.
10.1.8. Антидене өндірілудің жүрісі
Макроорганизмнің антидене өндіру қабілеттігі өте ерте пайда болады. Эмбрионың дамуының 13-ші жұмасында IgМ –ды синтездейтін В-лимфоциттер пайда болады да, ал 20-шы жұмада иммундыглобулинді қан сарысуынан табуға болады. Сол уақыттан бастап неше түрлі спецификалығы бар антидене өндіруші жасушалар үздіксіз пайда болып отырады. Ол жасушалар антитденелердің негізгі деңгейін құрады, бірақ олардың үстемді көлемі - калыпты М-иммундыглобулиндердің изотобы. Қан сарысуындағы иммундыглобулиндердің мөлшері жас шамасына және макроорганизмнің жағдайына қарай өзгеріп отырады. Олардың ең жоғарғы концентрациясы жыныстық жетілу мезгіліне келіп сол қалыпта бүкіл репродуктивті кезеңде сақталады. Егде жасқа келгенде антитеденелердің мөлшері төмендейді. Иммундыглобулиндер концентрациясының көтерілуі жұқпалы, ауто-иммундық ауруларда байқалса, концентрациясының төмендеуі қатерлі ісіктерде және иммундытапшылықта байқалады.
Макроорганизмге антигендер еңген кезде иммундық жүйе антидене өндіруді үдетумен жауап қайтарады. Ол деңгейге антиген спецификалық антидене өндіре алатын жасушалар клонының көбейуі арқылы жетеді. Бұл жағдайда антиген, тек қана тітіркендіруші триггер ретінде емес, селекциялаушы рөлін атқарады. Әсіресе, ең жоғары дәрәжелі сецификалығы бар клондар, яғни репецторларының жоғарғы аффиндығы бар иммундыглобулиндер басымдылыққа ие болады. В-лимфоциттердің өсуімен қатар олардың дифференциялану процесі жүреді. Жасуша геномының &
