Жеке бизнес

«Жеке кәсіпкер» - кез-келген іс-әрекет етуге қабілеті бар азамат айналыса алатын, жеке кәсіпкерліктің қарапайым нысаны.

Жеке кәсіпорын – ұйымдастырушысы да, иесі де бір адам болып келетін шаруашылық ұйым, сондықтан ол ғана осы фирманың іс-әрекетіне толық жауап береді және түсетін табыстың барлығын алуға оның құқы бар. Жеке фирма – ол «толық жауапкершіліктегі толық еркіндік». Бизнесті ұйымдастырудың бұл нысанының бірқатар артықшылығы мен кемшілігі бар.

Жеке нысан: артықшылығы мен кемшілігі

Артықшылығы	Кемшілігі
Жеке меншік иесінің тез арада шешім қабылдау мүмкіндігі болады. Бизнестегі сәттілік, көбінесе, осы факторға байланысты, ал «жалғыз» бизнесмен бұл мәселеге қатысты ешкімге тәуелді емес.	«Несиелеудің шектеулі мүмкіндігі»: жеке меншік иесінің қаражаттары – ол оның меншік немесе қарыз, әдетте, шағын ғана қаражаттары, бұл жеке бизнестің ұлғаю мүмкіндігін шектейді.
Бизнесменнің табысы бизнесменнің өзінің бастамасына, назарына, өз ісіне деген көзқарасына толық тәуелді. Бұл меншік бизнес, - және ол бизнесменді өз ісіне максималды жеке үлесін енгізуді талап етеді. Кәсіпкер бизнесті жүргізу бойынша барлық операцияларды жеке бақылауда ұстайды. Бұл басқарудың максималды жоғары деңгейін ұстап тұруға, өндірістік емес шығындарды төмендетуге, өндіріске жұмсалатын шығындарды кемітуге мүмкіндік береді.	«Қызметті дамытудың шектеулі мүмкіндіктері»: жеке бизнестің қаржылық, материалды және басқа ресурстардың шектеулілігінен, өндірістің үлкен көлемі мен ұлғаюға байланысты қосымша артықшылығы болмайды.
Шағын кәсіпорында қызметкер мен кәсіпкер арасында да, өзара қызметкерлер арасында да жеке байланысты орнату мүмкіндігі болады. Адами қатынастар мұнда істің мүддесіне байланысты қалыптасады: кәсіпорын – «біртұтас отбасы»	«Өзінің барлық мүлкімен жауап беру тәуекелі»:жеке кәсіпкер «шектеусіз жауапкершілік» қағидасы бойынша қызмет етеді, яғни, сәтсіздік орын алған жағдайда, бизнес иесі бизнеске салынған мүліктен ғана емес, сонымен қатар несие берушілерге қарызды өтеу үшін қажетті мүліктен де айырылады. Басқаша айтқанда, «шағын бизнес-ол толық тәуелсіздік пен толық жауапкершілік».
Кәсіпкерде өз өнімін тұтынатындардың тұтыну ерекшелігін, әдетін, талғамын тікелей білу және осыған байланысты өз клиенттерінің қалауы мен талғамының өзгеруіне тез арада әрекет ету мүмкіндігі бар.

СЕРІКТЕСТІК БИЗНЕСТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ

Ақшаның жетіспеушілік мәселесі мен жеке мүлікті жоғалту тәуекелін төмендету үшін кәсіпкерлер істі бірігіп жүргізу үшін бірнеше қатысушылардың меншік қаражаттарын біріктіруді көздейтін, шаруашылық ұйымдастырудың тағы бір нысаны- серіктестікті меңгерді. Сонымен,

Екі және одан да көп тұлғалармен ұйымдасқан және олардың меншігіндегі бизнес серіктестік, немесе әріптестік деп аталады.

«Шаруашылық серіктестіктер толық серіктестік, коммандитті серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, акционерлік қоғам нысанында құрыла алады.» (ҚР Азаматтық Кодексі, 58 бап, 2т).

Әріптестік – ол жеке кәсіпорынға қарағанда бизнесті ұйымдастырудың аса жоғары нысаны. Әріптестер белгілі - бір капиталды салады, ал әріптестердің заңгерлік қатынастары арнайы келісімде (мәмледе) бекітіледі. Онда бизнесті басқару шарттары, әр әріптестің салған капитал мөлшері, пайда мен шығынды бөлу жағдайлары айқындалады. кейбір әріптестер нақты капитал (ғимарат, мәшине, құрал-жабдық) немес ақша нысанындағы капиталды енгізе алады, ал басқалары өзінің бизнестегі үлесі ретінде тек білімін, дағдысы мен шеберлігін сала алады. Кейбір әріптестердің өз капиталын салып, бірақ басқаруға қатыспауы да мүмкін.

Кәсіпкерліктің кез-келген түрі тәуекелмен байланысты. Тәуекелге дайындық деңгейі әр-бір қатысушының серіктестіктегі рөлін анықтайды. Толық серіктестікте барлық қатысушылар өздері құрған фирманың қызметі бойынша құқықтары мен міндеттемелері жағынан тең болады. «Толық серіктестіктің мүлкі жетіспеген жағдайда оның қатысушылары өздеріне тиесілі барлық мүлікпен серіктестіктің міндеттемелері бойынша бірдей жауапкершілікте болатын серіктестік толық деп аталады» (ҚР АК 63 б.). Сәтсіздік болған жағдайда серіктестіктіңқатысушылары жеке меншік мүлкімен жауап береді. Тапқан пайда меншік иелері арасында олардың сол фирманың жарғылық капиталына салған жарнасына сәйкес бөлінеді, егер, Сіз, құрылтайшы ретінде жарғылық капиталдың 25 % салған болсаңыз, онда, Сіздің фирма табысының 25% алуға құқыңыз бар. Алайда, фирманың банкроттығы жағдайда (яғни, дәрменсіздігі жағдайында) әр әріптес жарқылық қордағы өз үлесіне сәйкес емес, толық жауап береді. Мұндай жауапкершілік - ынтымақтасты жауапкершілік деп аталады. Бұл, егер, сіздің бизнес бойынша «жолдастарыңыз» фирманың банкроттығы кезінде дәрменсіз (төлем қабілетсіз), ал Сіз төлем қабілетті болсаңыз, онда серіктестіктің жарғылық қорына салған үлесіңізге қарамастан, кезінде салған жарнадан да жоғары соммадағы мүлікті беруіңізге тура келеді..

Толық серіктестіктің барлық қатысушылары өздерінің барлық мүлкімен серіктестіктің міндеттемелері бойынша шектеусіз ынтымақтасты жауапкершілікте болады.

Аралас серіктестік, толық серіктестікке қарағанда өздерінің барлық мүлкімен серіктестіктің міндеттемелері бойынша ынтымақтасты жауапкершілікте болатын серіктестіктің нақты мүшелерін және серіктестіктің мүлкіне салған өз үлесі шеңберінде ғана жауапты болатын серіктестіктің салымшы-мүшелерін қамтиды.

«Коммандитті деп өзінің барлық мүлкімен серіктестіктің міндеттемелері бойынша қосымша жауапты болатын бір немесе бірнеше қатысушымен қатар (толық серіктер), жауаркершілігі толық серіктестіктің мүлкіне салған соммамен шектелетін (салымшылар) және серіктестіктің кәсіпкерлік қызметіне қатыспайтын серіктестіктің (әріптестіктің) бір немесе бірнеше қатысушысын қамтитын серіктестікті айтады» (ҚР АК 72 б.).

Жауапкершілігі шектелген серіктестіктің барлық қатысушылары өз салымдары шеңберінде ғана міндеттемелер бойынша жауап береді.

Әріптестіктің ең қауіпсіз нысанына жауапкершілі шектеулі серіктестік жатады. Ұұйымдасқан бизнестің бұл нысаны құрылтайшылар үшін қауіпсіз, ал сол фирмамен қызмет етіндер үшін қауіпті болады. Фирманың банкроттығы жағдайында несие берушілерден қарыздың толық соммасын өтеу мүмкіндігі өте төмен, себебі, фирма құрылтайшыларының мүлкіне «жете» алмайсың.

Серіктестік: артықшылығы мен кемшілігі

Артықшылығы	Кемшілігі
Әріптестер «жалғыз»-бизнесменге қарағанда аса ірі капиталды ресурстарды тарта алады, оларға қарыз қаражаттарын алу оңай, соның салдарынан жеке бизнеске қарағанда аса ірі қызметті ұйымдастыру мүмкіндігі бар.	Толық серіктестік, жеке кәсіпкерлік секілді, шектеусіз жауапкершілік қағидасы негізінде қызмет етеді, бұл батыл және тәуекелді шешімдерді қабылдау мүмкіндігін шектейді.
Серіктестікке өз «капиталын» салатын әріптестер бірігеді, яғни, ақшасы мен капиталы бар жеке адамдардың шеберлігі, дағдысы, таланты бірігеді.	Серіктестіктегі бизнестің сәттілігі әріптестердің өзара сенімі, жауапкершілігі мен адалдығына тәуелді. әріптестердің саны көбейген сайын олардың арасындағы келіспеушіліктің пайда болу қаупі көтеріледі, себебі, мұнда, әр-бір әріптес басқа әріптестердің қабылдаған шешімі бойынша жауапты болады.
Әр-бір әріптес өзінің табиғатына, мінез-құлқына, қабілетіне және қызығушылығына сәйкес бизнестің жақтарымен айналыса алады. Мұнда бизнестің тиімділігі арта түседі.	Кез-келген әріптестің бизнестен өз үлесімен шығып кетуі серіктестікті жаңадан құқықтық ұйымдастыруды талап етеді, ал бұл өз кезегінде бизнестің үздіксіздігін бұзады және мүмкіндігін төмендетеді.
Әріптестік шешім қабылдауда қате жіберу мүмкіндігін төмендетеді, «бір бас жақсы, екі бас одан да жақсы» қағидасы бойынша жалпы басқаруды жақсартады.

БИЗНЕСТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ АКЦИОНЕРЛІК НЫСАНЫ

Акционерлік қоғам (АҚ) – бұл біріккен шаруашылық қызметті іске асыру үшін акцияларды шығару мен сату нысанында жеке (азаматтар) және заңды (кәсіпорындар) тұлғалардың өз мүлкін еркін біріктіру жолымен құралатын шаруашылық ұйым.

АҚ жарғылық қоры тең номиналды құнды белгілі акциялар санына бөлінген. Акция – жеке және заңды тұлғалардың бос ақша қаражаттарын тарту мақсатымен акционерлік қоғамдардың шығаратын бағалы қағазы. Акция салынған қаражаттардың соммасын куәландырады және ұстаушысына АҚ-дағы мүшелікке, оның капиталындағы үлеске иелік етуге, басқаруға қатысуға және белгілі табыс (дивиденд) алуға құқық береді. Акционерлер (акция иелері) өздеріне тиесілі акциялар құнының шеңберінде ғана шығынданады.

АҚ – ды бір тұлға құра алады немесе қоғамның барлық акцияларын бір акционер сатып алған жағдайда бір тұлғадан тұра алады. АҚ ашық және жабық түрде болады.

Жабық акционерлік қоғам (ЖАҚ) – акциялары еркін сатылмайтын және тек оның құрылтайшылары немесе алдын-ала келісілген тұлғалар арасында ғана орнықтырылатын

Ашық акционерлік қоғам (ААҚ) – акциялары еркін сатылатын АҚ; АҚ қатысушылары өздеріне тиесілі акцияларға басқа акционелердің келісімінсіз еркін иелік ете алады (яғни, акцияларды кез-келген қалаушы сатып ала алады және, соның арқасында, акционерлік қоғамның мүлкіне иелік етуге қосылады).

Осылайшы, акционерлік қоғамның капиталы қатысушылардың елеулі саны есебінен құралады. Олардың барлығы – бизнестің нақты меншік иелері. Бірақ, олардың басым көпшілігі фирманы басқаруға қатыспайтын болғандықтан, олар «ұйықтап жатқан» әріптес болып саналады. Қызметті жедел, күн сайын басқаруды директорлар Кеңесінің бақылауында болатын ақылы менеджерлер (кәсіпорындағы қызметті кәсіби, жоғары деңгейде басқаратын) атқарады. Акционерлердік осы тобы фирманың нақты саясатын анықтайды және стратегиялық шешімдерді қабылдайды.

Акционерлік қоғам: артықшылығы мен кемшілігі

Артықшылығы	Кемшілігі
Бизнесті ұйымдастырудың акционерлік нысаны елеулі капитал жинауға мүмкіндік бередіая: аз ғана ақшасы бар адам да компанияның акциясын сатып ала алады.	Фирманың қызметіне қатыспайтын және әдетте қатысқысы келмейтін, сонымен қатар тек дивиденд (акциядан түсетін табыс) алуға ғана қызығушылық танытатын, «ұйықтап жатқан» әріптестер өздерінің әрекетсіздігімен бірқатар қиындық тудыруы мүмкін. Мысалы, компаниялардың директорларын бақылау әлсірейді және олар компанияның мүддесі үшін емес, өздерінің жеке мүддесі үшін өз қызметін асыра пайдалануы мүмкін.
Акцияларды қайта сату салымдардың тәуекелін төмендетеді және жауапкершіліктің шектеулілігімен жинақтарды инвестициялауға қосымша ынта болады.	Компанияның меншік иелері-акционерлер мен менеджерлер арасындағы дау-жанжалдар шешімді қабылдауда жедел қызмет ету мүмкіндігін төмендетеді, пайда болған мәселелерді уақтылы шешу мен басқарудың төмендеуіне себеп болады.
Ақ шығаратын бағалы қағаздар өз иелеріне түрлі қаржылық операцияларға (соның ішінде саудагерлік сипаттағы) қатысуға мүмкіндік береді. Бұл да акционерлер мен капиталды тартуға мүмкіндік береді.	Акционерлік фирманың көлемі фирма ішіндегі түрлі деңгейдегі жалданбалы қызметкерлер мен меншік иелері арасындағы жеке байланыстың орнауын қиындатады. Сонымен қатар, фирма өнімін тұтынушылармен байланыс орнату да қиын болады.
Ұйымдастырудың мұндай нысаны ірі капиталдың мүмкіндіктерін директорлар Кеңесі мен жоғары білікті менеджерлердің мүмкіндіктерімен біріктіреді.	Акционерлік қоғамның жағдайы оның акцияларының қаржы нарығында қалыптасып жатқан жағдайына байланысты болады.мұндай жағдайға меншік иелері-акционерлердің әсері өте шектеулі болады.
Ірі капитал мен қоғамның қызмет етуінің үздіксіздігі (қоғам акционерлер толық ауысқан жағдайда да жойылмайды) түбегейлі ғылыми ізденістерді қаржыландыруға және жүргізуге мүмкіндік береді, ал бұл шығындардың төмендеуіне, өнімнің жаңалануына және сапаның жақсаруына әсерін тигізеді.	Шектеулі жауапкершіліктің де өзіндік кемшілігі бар: акционер өзінің жеке мүлкімен тәуекелге бармайынша, қабылдайтын шешімдерге деген толық жауапкершілікті сезінбейді. Аса маңызды шешімдердің бірқатары акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беру жолымен қабылданады. Мұндай әдіс тиімсіз шешімдердің қабылдануына әсер етуі мүмкін.

БИЗНЕСТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ АРНАЙЫ НЫСАНДАРЫ

S – корпорациялар. Ұйымдастырудың шағын нысандары корпорациялардың көптеген артықшылығын қолдана алады. Олар S – корпорациялар ретінде ұйымдастырылған болса, корпоративтік салық салуға жатпайды. Бұл корпорациялар атауын S Бөлімшесі ретінде танымал АҚШ Конгресінің табыс салығы туралы заңға енгізген түзетулерінен алды. Акционерлер салықтарды өздері алатын дивидендтер бойынша жеке табысынан ғана төлейді. Бұл компанияларды қарапайым корпорацияларда орын алатын екі жақты салық салудан босатады.

S – корпорацияда акционерлер саны 35 – тен аспауы қажет және олар басқа корпорациялардың акцияларының 80%-ын ғана иелене алады.

Пайдасы жоқ корпорациялар. Бұл корпорациялар пайда табу үшін емес, тек жеке білім беру, әлеуметтік, қайырымдылық және діни мақсаттар үшін ғана ұйымдастырылады. Олардың табыстарының басты көзі – арнайы қорлар, үкіметтің көмегі мен жеке қайырылымдық– салымдар. Пайдасы жоқ корпорациялар ешқандай пайда таппайтын болғандықтан, оларға салық салынбайды.

Мемлекеттік корпорациялар. Үкімен пен жергілікті органдар корпорацияларды иемдене және оған басшылық ете алады. Көбіне, олар жеке бизнес ұсына алмайтын немесе ұсынғысы келмейтін қызметтермен қамтамасыз ету үшін құрылады.

Кооперативтер – жеке іскерлік қызметтерді орындау үшін құралатын, жеке адамдар немесе компаниялардың бірігуі. Кооперативтердің аса танымал түрлері:

· Тұғын үй кооперативтері – әлде-бір үйде, ауданда тұратын адамдарды біріктіретін компаниялар.

· Тұтыну кооперативтері – иелері пайдаға қатысатын және/немесе минималды бағамен тауарлар мен қызметтерді сатып алуды қамтамасыз ететін фирмалар.

· Өндірістік кооперативтер – өз мүшелерінің мүддесі бойынша өнімді өндірумен және сатумен айналысатын компаниялар.

Франчайздер. Франчайзинг – келісімге сәйкес өнім мен қызметтерді бөлу әдісі. Бұл жеке компанияға үлкен сауда торабының бір бөлігі ретінде әрекет етуге мүмкіндік беретін лицензия. Франчайздердің бірқатар артықшылығы бар: ақшаны сатып алушы салады, ал сатушы меншік қаражаттырының шағын көлемін сала отырып, істің ұлғаюына қол жеткізеді. Сатып алушы, жалданбалы жұмысшыға қарағанда, жақын арады компанияның иесі болады. Фирмалар бизнесті ұйымдастыру мен жүргізуде оқытуды ұйымдастырады, қаржылай көмек көрсетеді және басқа да қызметтерді атқарады. Сатып алушы айналымның көбеюіне әсер ететін компанияның атауын, жарнамасы мен мәртебесін пайдаланады. Френчайздың кемшілігі де бар: лицензияны сатушы сатып алушының үстінен бақылау жасайды. Ол басқару әдістеріне, ғимаратты әсемдеу стиліне, қызметкерлердің киетін жұмыс киіміне үстемдік жасай алады.

Корпорацияларды ұйымдастыру.

Корпорацияның басшылығында акционерлер тұрады. Олар корпорацияның меншікиесі болып саналады. Акционерлер саны бірнеше адамнан миллионға дейін ауытқиды. Тиімді басқаруға қол жеткізу үшін акционерлер директорлар Кеңесін сайлайды.Бір акцияға бір дауыс беріледі. Сайлау акционерлердің жыл сайын өткізетін жиналысында жұргізіледі. Директорлар Кеңесі компанияның қызметін бағалау үшін кездеседі және компанияны басқару үшін ресми тұлғаларды тағайындайды. Жылына бір рет қауіпсіздік пен айырбас жөніндегі Комиссияның талабы бойынша директорлар Кеңесі өз акционерлері үшін корпорацияның қаржылық жағдайы туралы ақпараты бар есептеме дайындайды.

Ыңғайлы болу үшін мына сызбаны келтіреміз

АКЦИОНЕРЛЕР

ДИРЕКТОРЛАР КЕҢЕСІ

ПРЕЗИДЕНТ

ВИЦЕ-ПРЕЗИДЕНТ

ВИЦЕ-ПРЕЗИДЕНТ

ВИЦЕ-ПРЕЗИДЕНТ

ВИЦЕ-ПРЕЗИДЕНТ

ҚОРЫТЫНДЫ

Кәсіпкерлер ресуртарды тиімді бөлінуінің жолдарын таба алады Олар мүмкіндіктерді көре алады және пайда табу үшін тәуекелге барудан қорықпайды.

Фирмалардың көпшілігі ұйымдастырудың жеке иелік ету, серіктестік және корпорация секілді нысандарында болады. Жеке иелік ету мен серіктестік корпорацияға қарағанда төрт есе көбірек ұйымдастырылады. Дәл олар ғана біздің экономикамызда жұмыс орнының басты көзі болады, бірақ корпорациялар өнімдер мен қызметтерді көбірек өндіреді. Корпорациялардың артықшылығы- қызмет ету мерзімінің шектеусіздігі мен жауапкершідіктің шектеулігі. Бұл оларға серіктестік пен жеке иелік етудің қаражаттарынан едәуір асатын ақша соммаларын тартуға мүмкіндік береді.

Ірі корпорациялардың құрылымы істі тиімді жүргізуге мүмкіндік береді. Акционерлер компанияның акцияларын сату мен сатып алу жолымен басшылықтың шешімдеріне әсер ете алады.

5 тақырып. Бизнесті ұйымдастыру нысандары (есептер, тест сұрақтары)

Әр-бір терминге (1-6) сәйкес келетін жағдайды таңдаңыз (а-м) және жауаптар парағына енгізіңіз: