Тапсырма 2 страница

Барлық дақылдардың орташа тұқым үлгілері сұрыптау актілерімен бірге екі тәуліктің ішіиде тұқым инспекциясына жеткізіледі. Орташа үлгілерді сүрыптағанда жөне оларды құжатгағавда қателіктер жіберілсе, мемлекеттік түқым инспекциясы оларды шаруашылыққа қабылдамаған себептерін көрсетіп қайтарып жібереді.

Үлгілерді сүрыптағаңцағы жұмыс төртібі:

жоғарыда келтірілген өдістемеге сәйкес, қаптарда сақтаулы тұқым тобынан нүктелік үлгілерді сұрыптау керек:

- біріктірілген үлгі құрастырылады;

- біріктірілген үлгіден орташа үлгілер бөлінеді;

орташа үлгілерді арнаулы ыдыстарға (қапшықтарға, пакеттерге, ауа кірмейтін сауыттарға) салады, этикетка жапсырады, ауыздарын байлап, немесе тығындап пломбылайды;

- үлгілерге сүрыптау актісі толтырылады;

ТҰҚЫМНЫҢ ТАЗАЛЫҒЫН АНЫҚТАУ (МСТ 12037-85)

Тұқымның тазалығы-себу сапасының маңызды көрсеткіші. Өлі деп аталатьш қоспалар (сабан, топырақ түйіршіктері, тастар т.б.) тұқымдық материалда ең алдымен артық салмақ (балласт) болып табылады және қарастырылып отырған түрдің процент мөлшерін азайтып, оның сақталуын қиындатады, ал тірі қоспалар-тіршілікке қабілетті арамшөіггер мен басқа мөдени өсімдіктердің түқымдары-себілгенде танаптардың ластануына өкеліп соғады жөне соның нәтижесінде егін өнімінің мөлшері мен сапасын төмендетеді. Осы жағдай агрономдардың түқым тазалығына мұқият қарауын талап етеді.

Тұқым тазалығы-қапшықтағы бірінші орташа үлгіден белінген белгілі бір шөкімдегі (жүгері, асбүршақ, ноқат, атбас бүршақ т.б. — 200 г; егістік ноғатық, күнбағыс, майбұршақ, қарбыз, т.б. — 100 г; бидай, арпа, сұлы, қара бидай, күріш, қара құмық, сиыржоңышқа т.б. — 50 г; тары, судан шөбі, эспарцет, қызылша т.б. -20, зығыр, сераделла т.б. -10 г. қыша, рапс, тарна, қылтықсыз арпабас, итқонақ, қонақтары — 5 г, сәбіз, жоңышқа, түйежоңышқа, еркешөп т.б. - 1 г) негізгі дақыл тұқымъшың пайыз молшері.

Шөкімді беліп алар алдьщда орташа үлгі тегіс жазық бетке төгіледі де тыңғылықты түрде қаралады. Егер бүкіл массасьша біркелкі таратылмайтьш ірі қоспалар (тастар, топырақ кесегі, өсімдік сабағы т.б.) кездессе, онда оларды жеке теріп алып кірлерде өлшейді де барлық орташа үлгі массасына есептеп % мөлшерін анықтайды. Ірі қоспалардың бұл процентін шөкімді талдағанда табылатын қоспалардың орташа процентіне қосады.

Шөкім екі өдіспен-арнаулы механикалық бөлгіштерде және қолмен алу жолымен қүрастырылады. Арнаулы бөлгіш болмаған жағдайда екінші өдіс ҚОЛДанылады. Оның мөні мынада: тегіс жазық бетке төгілген орташа үлгі жақсылап араластырылады да қалыңцығы 1 см аспайтын етіп төртбұрыш түрінде тегістеледі жөне қос қалақшаның көмегімен әрқайсысы 16 орьшнан «шахмат» тәртібімен шым-шымдап 2 рет тұқым алынады. Оларды жеке-жеке біріктіріп, екі шөкім қалыптастырады. Шөкімдерді негізгі дақыддың түқымьша жөне қоспаға ажыратады. Соңғысына зерттеліп отырған дақылдағы көлденең қоспалар (басқа мәдени өсімдіктердің тұқымы, арамшеп тұқымдары, күйе қапшықтары, қара күйе склероцилері, топырақ кесектері, тірі және өлі зиянкестер, тас қиыршықтары т.б.) жөне ақаулы тұқымдар (елеуіш саңылауларьшан өтксн ұсақ жөне сенген тұқымдар, жаншылған, шіріген, «1/2» жөне одан үлкен бөлігі уатыжавдар ж.б.).

Ұсақ тұқымды дақылдарда (шөкімі 5 г-нан аспайтын) шөкімді бірден талдап негізгі дақыддың тұқымдарына жене қоспаларға ажыратады, ал көптеген екпе дақылдардың тұқым шөкімін талдау алдында әуелі ұсақ жөне сенген тұқымдарды елеуіштерді (бвдай, арпа, күріш үшін саңылауы 2,0x20 қара бидай, сұлыны - 1,5x20; жүгеріні -2,5x20; қызылшаны 4x20; 3x20; 5x20 елеуіштер жиынтығымен, бұршақ тұқымдас шөптерді - 0,5 мм ж.б.) пайдаланып РКФ-1 виброклассификаторында, (4-сурет) немесе 3 минут бойы қолмен елейді. Соңынан шөкімді талдайды. Елеуіштен шыққан жөне елеуіште қалған қоспаларды біріктіреді.

4-сурет Классификаторлар:

1-Пневматикалық КСП-1; 2-елеуішті РКФ-1

Негізгі дақылдың тұқым мөлшерін шөкімнен қоспаларды шегеріп, тастап, шекім массасына процентпен есептейді. Бір ескере кететін жәйт, тұқымды талдауға кірісерде анықталған ірі қоспалардың % мөлшерін бірге есептеуді ұмытпау керек. Қоспалардан мәдени өсімдіктер мен арамшөптердің қоспасын өрбір шөкім үшін жеке-жеке есептеп нөтижелерін жұмыс бланкісіне жазады (қосымшаның 2-кестесі).

Екі шөкім арасындағы айырмашылық мемлекетгік стандартпен қарастырылған шамадан аспаса, тұқымдық талдау дұрыс деп есептеледі (МСТ 12037-81, 3-кесте).

Егер айырмашылық шекті шамадан асқан жағдайда, жоғарыда келтірілген тесілмен тегіс жазық бетге қалған орташа үлгідегі тұқым массасынан үшінші шөкім алынады да талдау мен есептеу қайтадан жүргізіледі. Тұқым тазалығын алғашқы шөкімнің бірі және үшінші шөкім нөтижелерінің орташа арифметикалық көрсеткіші бойьшша анықтайды. Ал егер үшінші жэне бірінші шөкімдер арасындағы айырмашылық шекті ауытқудан асып кетсе, онда түқым тазалығы барлық үш шееімнің орташа арифметикалық шамасымен белгіленеді.

Тазалығын анықтағаннан кейін негізгі дақылдың тұқымдарын қағаз пакетгерге, әрбір шөкімді жекс-жеке салып, себу сапасының басқа керсеткіштерін (1000 тұқымның массасын, ену энергиясы мен лабораториялық өнгіштігін, тұқымның тіршілікке қабілеттілігін т.б.) анықтау үшін сақтап қояды.

3-к е с т е Екі шокім талдауы нөтижесінің орташа

арифметикалық көрсеткіштерінен ауытқу шегі, %

Екі шөкім тұқымның талдауының нәтижесінде есептелінген тазалықтың орташа арифметикалық көрсеткіші	Екі шөкім тұқымның таддауының нөтижесінде есептелінген қалдықтьң (немесе қоспаның) орташа арифметикалық көрсеткіштері	Екі шөкім тұқымның талдауының нәтижесіндегі ауытқу шегі
99,50-100	0-0,50	0,2
99,00-99,49	0,51-1,00	0,4
98,00-98,99	1,01-2,00	0,6
97,00-97,99	2,01-3,00	0,8
96,00-96,99	3,01-4,00	1,0
95,00-95,99	4,01-5,00	1,2
94,00-94,99	5,01-6,00	1,4
93,00-93,99	6,01-7,00	1,6
92,00-92,99	7,01-8,00	1,8
91,00-91,99	8,01-9,00	2,0
90,00-90,99	9,01-10,00	2,2
85,00-89,99	10,01-15,00	3,0
75,00-84,99	15,01-25,00	3,8
65,00-74,99	25,01-35,00	4,6
55,00-64,99	35,01-45,00	5,4
45,00-54,99		6,2

Тұқымның тазалығьш анықтағанда студенттерге төмендегідей жұмыс тәртібі ұсынылады:

- талданатын дақыддар үшін шөкім мөлшері белғіленеді;\

ірі қоспаларды беліп алып, қапшықтардағы орташа үлгі массасы арқылы оның % мөлшері анықталады;-орташа үлгіден талдау үшін екі түқым шөкімі бөлінеді:

тиісті елеуішті таңдап альш, шөкімдерді елеу арқылы ұсақ қоспалар ажыратылады;

негізгі дақыл мен ірі қоспаларды бір-бірінен бөліп, ұсақ және ірі қоспалардың жиынтығын 0,01 г дөлдікпен өлшейді;

қоспалардан басқа мөдени есімдіктер мен арамшөп тұқымдарын сұрыптап алып, жеке-жеке санайды, ботаникалық құрамы анықталады жөне нәтижелері жоғарыда келтірілген кескіндегі жұмыс" бланкісіне жазылады;

елеуіште қалған орташа үлгіден басқа өсімдіктердің" тұқьмдары ажыратылады;

1 кг таза тұқымға барлық қоспалардың, оның ішінде" арамшөптердің, саны есептеледі;

өрбір шөкім үшін жеке-жеке негізгі дақыл мен қоспалардың процент мөлшері есептеледі, ауытқу шегі тексеріледі, I негізгі дақыл мен мөлшерленетін қоспалардың орташа арифметикалық _ көрсеткіштері анықталады.

ТҰҚЫМНЫҢ ӨНУ ЭНЕРГИЯСЫ МЕН ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ӨНДІРІЛГЕННІҢ АНЫҚТАУ (МСТ 12038-84)

Лабораториялық өнгіштік-талдауға алынған үлгіден қалыпты өсіп шыққан тұқымның процент мөлшері. Өнгіштік-үлкен өндірістік мәні бар тұқымдық материадцың барьшша маңызды көрсеткіштерінің бірі. Осы көрсеткіш бойынша тұқымның себуге жарамдьшығы жөне себу мөлшері анықталады. Өнгіштігі жоғары тұқымдар өсіру технологиясын дұрыс қолданғанда жаппай, біркелкі, өрі қуатты егін көгін береді. Ставдарт талаптарына өнгіштігі сай келмейтін тұқымдар себуге рұқсат етілмейді.Өнгіштікті анықтау үшін тұқым тазалығын анықтағанда бөлініп алынған негізгі дақыл тұқымдары пайдаланылады Қолмен неме се.

	Тұқымды көктетудің шарттары
Дақыл	Көктету шарттары	Анықтау уақыты, тәулік
	төсеніш	температу- ра, °С	жарықта-лынуы	өну энергиясы -ның	өнгіштік -тің
Жұмсақ бидай	ҚҰ, СҚА, РСҚ СҚА*		Қ
Қатты бидай	ҚҰ, СҚА, РСҚ, СҚА		Қ
Егістік қара бидай	ҚҰ,СҚА, РСҚ, СҚА		Қ
Арпа	ҚА, ҚҰ, РСҚ, СҚА		Қ
СҰлы	ҚА, ҚҰ, РСҚ, СҚА		қ
Қара құмық	РСҚ, СҚА	25,20-30	қ
Күріш	ҚҰ,СҚА	20-30	қ
Тары	РСҚ, СҚА	20-30	Қ
Жүгұрі	ҚҰ, РСҚ	25, 20-30	қ
Сорго (шөй жүгері)	РСҚ, ҚҰ, СҚА	25, 20-30	қ
Асбүршақ	ҚҰ,ҚА		қ
Ноқат	ҚҰ,ҚА		қ
Егістік ноғатық	ҚҰ,ҚА		қ		• 7
Сиыржоңышқ а	ҚҰ		қ
Майбұршақ	ҚҰ, РСҚ	25, 20-30	_А_
Атбас бұршақ	ҚҰ		қ
Қызылша	ҚҰ, ҚСҚ	20-30	қ
Тарна, шалқан	ҚҰ	20-30	қ
Картоп	сқ		қ,ж
Сәбіз	сқ	20-30	қ,ж
Күнбағыс	РСҚ, ҚҰ	20, 20-30	қ
Қыша	сқ	20, 20-30	қ
Зығыр	сқ		қ
Түйежоңышқа	сқ		к
Егістік жоңышқа	СҚ, СҚА		қ
Қылтықсыз арпабас	сқ	20-30	ж,қ
Эспарцет	ҚҰ, ҚА	20-30	к
Еркекшөп	ҚҰ	20-30	қ
Итқонақ	ҚҰ	20-30	қ
Судан шөбі	ҚҰ,ҚА	20-30	қ
Қонақ тары (чумиза)	құ, қа	20-30	ж,қ
Рапс	сқ _	20-30	қ
Шартты бел.гілері: СҚ-сүзгіш қағазда; СКД-сүзгіш қағаз қабатының аралығында; РСҚ-сүзгіш қағаз қабытының аралшына сумен қамтамасыз еткенде; СҚР-сүзгіш қағаз рулоны; ҚСҚ-көңірдектенген сүзгіш қағаз; ҚҮ-қүм үстінде; ҚА-қүм арасында; Ж-жарықта; Қ-қараңғыда.

Өну энергиясы-белгілі бір уақыт аралығында қальшты өсіп шыққан тұқым проценті, екінші сөзбен айтқанда, бүл тұқымның жаппай өнуінің көрсеткіші болып табылады. Өну энергиясы жоғары тұқымдар сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді келеді: мұңдай тұқымдардың өскіні тезірек өседі, дамиды жөне аурулармен аз залалданады. Өну энергиясы, мемлекеттік ставдарттармен мөлшерленбейді, алайда өлсін-өлсін ғылыми баспаларда бүл көрсеткішті стандарттау мәселесі көтерілуде. Лабораториялық өнгіштік пен өну энергиясының арасында тікелей байланыс бар. Ақмола АІПИ-ның өсімдік шаруашылығы кафедрасының (А.А. Цепенко, Қ.К. Әрінов, Н.А. Шестакова т.б.) жөне басқа ғылыми мекемелердің көптеген зерттеулері көрсеткендей жаздық бидай тұқымының жоғары лабораториялық өнгішітігі сол сияқты өну энергиясымен сипатталады.

Далалық жағдайда лабораториялық өнгіштік пен өну энергиясьш анықтау мүмкін емес. Сондықтан бұл көрсеткіштерді негізгі екпе дақылдар үшін қысқа мерзімде анықтауға мүмкіндік беретін лабораториялық тәсілдер зерттеп жасалынды және түқымды кекгету жүмыстары МСТ-12038-84 талаптарына сәйкес қолайлы жағдайда жүргізіледі (4-кесте).

Есептегіш-жайып салғыштың көмегімен сүрыптамай 100 данадан 4 тұқым үлгісі санап алынады (жүгері, атбас бұршақ т.б. ірі түқымды дақыдцар үшін 50 дана).

Тұқымды көкгетуге төсеніш ретінде құмды немесе сүзгіш қағазды қолданады. Құмды алдын ала жуады, қыздырады, соңынан саңылау диаметрі 1 мм елеуіште елейді. Сүзгіш қағаз да таза, улы заттармен боялмаған болуға тиіс. Оны дөңгелек (Петри шөшкесіңце), конверт (шыныда) түрінде, тұрақты су берілетін ваннада өсіргевде таспа пішіншде жене рулонда пайдаланады.

Тұқымды көктету алдында құм мен сүзгіш қағазды артық су жібермей, ылғалдандырады. Артық судың қағаздан ағып кетуіне мүмкіндік беріледі. Құмды көптеген екпе дақыддар үшін 60%-ке, ал бүршақ тұқымдас дақыддарға толық ылғалсыйымдылықтың 80% шамасывда дымқылдандырады. Құмды тиісті мөлшерге дейін дымқылдандыру үшін қанша су қажет екендігін анықтау үшін өуелі оның толық ылғалсыйымдылығын анықтайды. Осы мақсатпен стандарт талаптарына сәйкес диаметрі 8 см, биікгігі 30 см сеткалы түбі бар металдан жасалған цилиндр пайдаланылады.

Құмды толық дымқылдаңдырғаннан кейін суы бар түтіктен цилиндрді шығарады да, артық судың ағып кетуіне мүмкіндік береді, сүзгіш қағазбен түбі мен бүйіріндегі суды аластатады жөне дымқыл құммен бірге өлшейді. Екінші рет өлшегеңдегі циливдрдің дымқыл құм мен құрғақ құм арасындағы айырмашылық алынған құмды толық дымқылдандыруға қажетті судың массасына тең болады.

Тұқым құмда көктетілгенде, оны растилняға-өсіргішке (фаянсты, пластмассалы) 2/3 биіктігіне дейінгі деңгейде орналастырады, құмды тегістейді, бір-бірінен қашықтығы 0,5-1,5 мм болатындай етіп бір үлгінің тұқымдары қатарланып себіледі, түқымды сеуіп орналастырғаннан кейін оны тегіс нөрсемен (тақтайшамен) құмның бетімен бірдей етіп тығыздайды.

Егер тұқым сүзгіш қағазда өсірілсе, онда растилняның түбіне салынған дымқыл сүзгіш қағазға тұқым жоғарыда айтылған төсілмен орналастырылады.

Растилнялардың жоғарғы беті шьшы пластинкалармен жабылуға тиіс. Ал егер растилнялардың қабырғалары бір-бірімен қиюласып бірінің үстіне бірі орналастырылса, онда ең жоғарғы растилня ғана шыны пластинкамен жабылады. Әрбір түқым үлгісі, төсенішке себілгеннен кейін оған үлгі мен жүздіктің немірлері, өну энергаясы мен өнгіштікті есептейтін күндер кврсетілген этикетка салынады. Тұқым кектетілген кезевде термостаттың температурасына бақылау жасап отырған жөн, сонымен қатар термостаттың есігін үздік-үздік ашып тұқымға таза ауаның келуін қамтамасыз ету қажет.

Өнгіштікті анықтағавда өнген тұқымды есептеу өрбір дақылға белгіленген техникалық шарттарға сөйкес жүргізіледі. Өнген түқымды екі мерзімде есептейді: алғашқысында өну энергиясын, ал екіншісінде-өнгіштікті анықтайды. Оның үстіне, өнгіштікке салынған күн жөне өну энергиясын, немесе енгіштікті есептеген күн бір төулік деп саналады.

Тұқым өнгіштігін есептегенде қалыпты өскен, берткен, қатты, шіріген және қалыпсыз өскен тұқымдар ажыратылады. Алайда, ескере кеткен жөн, көптеген екпе дақылдар үшін өнгіштіктің проценті тек қана қалыпты өскен тұқымдар көрсеткішімен анықталады,

Қалышы өскен тұқымдарға өскіндері мен тамыршалары сау, әрі зақымданбаған тұқымдар жатады: тұқымы бірнеше үрықтық тамыршалармен өнетін дақылдардың (дөнді дақыдцардъщ 1-ші тобы) қалыпты өскен тұқымдарывда екі және одан да көп ұрықтық тамырлар дамиды, өрі олардың ұзындығы тұқым ұзындығынан кем емес жөне тұқым ұзындығының жартысынан кем емес өскіні болады; тұқымы жалғыз тамыршамен өнетін дақыддардың (дәнді дақылдардың II тобы, дөнді бүршақ дақылдары т.б.) қалыпты әскен тұқымдарьшда жақсы жетілген, тұқым ұзындығынан қалыспайтын басты ұрықтық тамыр мен өскін қалыптасады.

Бөрткен, қатты тұқымдар өнбеген түқымдарға жатады. Көптеген бұршақ дақьшдарында (жоңьшқа, түйежоңышқа, түйебұршақ, бөрібұршақ т.б.) өнгіштікті есептеу кезеңінде тұқымдар бөртпей қалады, мұндайларды қатты түқымдарға жатқызады да, бөлек есептейді.

Шіріген, қалыпсыз өнген тұқымдарды (өскіндері немесе тамыршалары кемтар, өскіні болса тамыршасы болмайдн, немесе керісінше ж.б.) өнбеген қатарына жатқызады.

Өну энергиясы мен өнгіштікті анықтағанда олардың нәтижелерін жұмыс бланкісіне (қосымшаның 3-кестесі) жазады.

Жаңа жиналған тұқымның енгіштігін анықтау үшін (әсіресе егін жинағаннан кейінгі пісіп-жетілу мерзімі үзақ дақыдцарда) оны томенгі темлературада, немесе МСТ 12038-84 талаптарьша сәйкес күні бұрын қыздырғаннан кейін көктетеді.

Тұқымның • өнгіштік процентін стандартпен қаралған ауытқуларды ескере отырып төрт үлгінің орташа арифметикалық шамасымен көрсете (5-кесте).

5-к е с т е Өнгішгіктің орташа арифметикалық проценті және шекті (рұқсат етілген) ауытқулар

Өнгіштіктің орташа арифметикалық проценті	ІДекгі ауытқулар, %	Өнгіштіктің орташа арифметикалық проценті	Шекті ауытқулар, %
		88-91
97-98		83-87
95-96		75-82
92-94

Егер үлгілердің бірінің ауытқуы шекті көрсеткіштен асьш кетсе өну энергиясы мен өнгіштікті қалған үш үлгінің орташа арифметикалық процентімен көрсетеді. Ал егер екі үлгідегі ауытқулар шекті мөлшерден асьшп кетсе, онда өну энергиясы мен өнгіштік тұқымды көктеуге жаңадан салу жолымен анықталады.

Тұқымның лабораториялық ошіштігі мен ону энергиясын анықтаудағы жұмыс тәртібі:

төсеніш түрін анықтау жөне оны тұқым себуге дайындау;

өрқайсысында 100 данадан (ірі тұқымды дақылдарда 50 дана) 4 тұқым үлгісі санап алынады;термостатты, растилняларды комната температурасындағь

суды т.б. дайындау;

төсенішке тұқым үлгілерін орналастыру жөне үлгілер

жүздік тұқымдардың немірлері, сонымен бірге өну энергаясы

өнгіштікті анықтайтьш күн көрсетілген этикетканы салу;

- растилняларды термостатқа орналастыру;Е

термостаттың температурасын күнделікті бақьшау жасауп

және онда таза ауа алмасуьш қамтамасыз ету;е

белгіленген мерзімде қалыпты өнген, шіріген, қатты жөнеъ

бөрткен тұқымдарды санау; р

өну энергиясы мен өнгіштікті есептеу жөне сандықі

дерекгерді жүмыс банкісіне (қосымшаның 3-кестесіне) жазу.е

1000 ТҰҚЫМНЫҢ МАССАСЫН АНЫҚТАУ

(МСТ 12042-80)

Іс санада (пракгикада) тұқымның сапасын оның граммені алынған 1000 данасының құрғақ ауа массасымен де сипаттайды. 1000 тұқымның жоғары массасы өдетте тұқымның ірілігімен байланысты. Тұқымның мөлшері бірдей болғавда бүл көрсеткіш оның ішкі құрылымының тығыздығын сипатгайды жөне ондағы қорлық қоректік заттарды анықтайды. Өндірісте 1000 тұқымның массасын салмақтық себу мөлшерін есептеуге пайдаланады.