2015-04-12
783
мұнда, НМӨ - астықтың, құрғақ биомассаның нақты мүмкін немесе нақты өнімі, кт, ц, т;
Кс — су пайдалану коэффициенті, мм/ц, м3/ц, м3/т астық биомасса.
Егістіктің нақты су пайдалану коэффициенті нақты танапта шындығывдағы жиынды су пайдалану мен дақыл өніміне негізделе отырып мына анықтама бойынша есептеледі:
Сонымен су пайдалану коэффициенті өсіп-жетілу кезеңівде егістіктің транспирация мен топырақ бетінен булануын қоса есептегендегі бір өлшем өнімнің (ц, астық, құрғақ биомасса, немесе түйнектер, тамыржемістер т.б.) нақты шығындалған ылғал мөлшерін (мм, м3) сипаттайды. Есеп шығарғанда дақыддардың жасыл балауса өнімін құрғақ затқа айналдыру керек, оның құрамын орташа жасыл балауса өнімінің 20% деп қабылданады.Іс-саналық есептеулер үшін 24-кестеде келтірілген анықтамалық жадығаттарды пайдалануға болады, олардың көпшілігі Қазақстан жағдайында жүргізілген далалық тәжірибелерден алынған. Келтірілген жадығаттарда көрсеткіштер кең көлемде өзгереді, сондықтан есеп шығарғанда мыналарды ескерген жөн:
1. Агротехника дәрежесі неғұрлым жоғары болса жөне сыртқы орта факторларымен жақсы қамтамасыз етілгенде, оның ішінде қоректік заттармен, солғүрлым ылғал үнемді жұмсалады, ал су пайдалану коэффициентінің мөні төмен болады.
24-кесте Екпе дақылдардың су пайдалану коэффициенттерінің орташа мәндері (Можаев Н.И., 1985, 1993)
| Дақылдар | Өнім | Су пайдалану коэффициенті, мц | ||||||
| Суарылмаған және ылғалмен орташа қамтамасыз етілгенде | Суармалы жерлерде және ылғалмен жақсы қамтамасыз етілгенде | |||||||
| Жаздық бидай | Астық | 120-200 | 70-120 | |||||
| Күздік бидай | 180-230 | - | ||||||
| Күздік қара бидай | -//- | 110-170 | - | |||||
| Сүлы | -II- | 130-180 | - | |||||
| Арпа | -II- | 110-150 | - | |||||
| Тары | -II- | 150-270 | - | |||||
| Қарақұмық | -II- | 170-300 | - | |||||
| Асбұршақ | -II- | 150-250 | - | |||||
| Ноқат, ноғатық | -II- | 140-250 | - | |||||
| Қызылша | • тамыр жемістер | 12-25 | 7-14 | |||||
| Картоп | түйнектер | 10-30 | 8-15 | |||||
| Жүгері, шай жүгері (сүрлемге) | құрғақ зат | 60-120 | 35-80 | |||||
| Күнбағыс сүрлемге | -//- | 85-150 | 40-70 | |||||
| Жоңышқа, түйе жоңышқа мал азығына, 2-4 жыл | -//- | 80-120 | 35-85 | |||||
| Эспарцет, 2-4 жыл | -II- | 60-110 | 40-70 | |||||
| Еркекшөп, 2-4 жыл | -II- | 80-110 | ||||||
| Қылтықсыз арпабас, 2-4 жыл | -II- | 60-100 | 30-70 | |||||
| Судан шөбі мал азығына | -II- | 45-65 | 35-50 | |||||
| Итқонақ, қонақтары мал азығына | -II- | 50-75 | 40-55 | |||||
| Арпа, сұлы мал азығына | -II- | 65-100 | 40-60 | |||||
2. Ылғалдану жағдайлары жақсы аудандарда немесе суармалы жерлерде жұмыс істегенде су пайдалану коэффициентінің шамасы төмен болады, ал ылғалмен қамтамасыз етілуі төмен болғанда және қуаңшылықты жылдары бұл көрсеткіш ең жоғарғы шегіне жетеді.
Солтүстік Қазақстанда 1 м топырақ қабатындағы көктемгі өнімді ылғал қоры ауылшаруашылық дақыддарының өнімін алудың негізі болып табылады.
Топырақтағы тұрақты солу ылғалдылығынан жоғары ылғалды өнімді (пайдалы) ылғал деп есептейді. Карбышев А.Д. (1964) деректері бойынша ең төменгі ылғал сиымдылықтың топырақтың 1 м қабатындағы өнімді ылғал мөлшері 25-кестеде келтірілген. Іс-санада оны су қабатының қалыңцығымен (мм) немесе әр гектарға куб метрмен, тоннамен өрнектеледі. Милиметрді куб метрға ауыстыру коэффициенті (эр гектарға тоннамен) 10-ға тең.
Көптеген екпе дақылдар үшін өнімді ылғал қорының қолайлы мелшері ең төменгі ылғал сиымдылығының 80-90% шамасында, сондықтан оны өр бір нақты топырақ үшін білу қажет, өйткені ол механикалық қүрамы мен қара шіріктілігіне байланысты өзгереді.
25-кесте Ең төменгі сиымдылықтың топырақтың 1 м қабатындағы өнімді ылғал мөлшері, мм (А.Д. Карбышев, 1964)
| Топырақ типі және механикалық құрамы | Топырақ қабаты бойынша (см) өнімді ылғал мөлшері, см | |||
| 0-20 | 0-50 | 0-100 | ||
| Қара топырақтар | ||||
| Сазды | ||||
| Ауыр балшықты | ||||
| Орташа балшықты | ||||
| Жеңіл балшықты | ||||
| Қара-қоңыр топырақтар | ||||
| Ауыр балшықты | ||||
| Орташа балшықты | ||||
| Жеңіл балшықты | ||||
| Құмдақ | ||||
Солтүстік Қазақстан жағдайывда дала жұмыстарының басталуы қарсанында (сөуірдің III онкүндігі 1 м топырақ қабатындағы өнімді ылғал қоры, өдетте, ең төменгі ылғал сиымдылық мөлшерінен аз болады. Себу жұмыстарының басталуы алдывда ол тағы 10-15 мм және одан жоғары мөлшерге азаады.
26-кесте 150-0250мамыр кезенінде 1 м топырақ қабатындағы мүмкін өнімді ылғал қоры, мм
| Аймақ | Орташа | Жекеленген жылдардағы мүмкіндігі, % | |||||
| көпжылдық қоры | |||||||
| Орманды дала | 120-135 | 70-80 | 65-110 | 130-145 | 150-170 | 160-180 | |
| Қуаңшылықты дала | 110-150 | 65-90 | 85-125 | 120-160 | 135-185 | 145-200 | |
| Құрғақ дала | 65-85 | ||||||
Топырақтың 1 м қабатындағы өнімді ылғалдың орташа қоры 110-нан (қүрғақ дала) 120-150 мм-ге дейін (орманды дала, қуаңшылықты дала) өзгереді, бірақта 10 жылда бір рет 65-90 мм-ге дейін төмендейді жөне 10 жылда бір рет 145-200 мм-ге дейін көтеріледі, ал орташа ылғал қоры мен жылдар саны 10-нан 4-5 жөне 1—2 жыл аралық орташа мен максимальды немесе минимальды ылғал қоры да орын алады.
Мұның бөрі жаздың екінші жартысындағы және өткен жылдың күзівдегі ылғадцану жағдайына, қыста түскен жауын-шашын мөлшеріне, қардың көктемде еруіне жөне көктемгі жауын-шашын мөлшеріне байланысты. Осы жағдайларды есептей отырып себу алдындағы топырақтың мүмкін ылғал қорының көрсеткіштерін болжауға болады, оларды НМӨ шамамен алынған есептерді шығару үшін қоддануға болады.
Жалпы суару мөлшерін есептеу. Бүл көрсеткіш жоғарыда келтірілген анықтама негізінде жиынды су пайдалану (Жс) табылады: Ыс=ПӨ * Кс - Ыт - Ыжш + Ық
Бұл жағдайда жиынды су пайдалануды потенциалды мүмкін өнімге (ПӨ) шығындалатын жалпы суару мөлшері мен табиғи ылғалды ескеріп мына анықтамамен есептейді:
Жс=ПӨ * Кс,
Мұнда, Кс - суармалы жағдайдағы дақылдың су пайдалану коэффициенті.
Егер ылғал кіріс табиғи ылғалдану арқылы болса есеп 2 төсіл бойынша (бет) жүргізіледі, овда есеп жүргізу анықтамасы келесі түрде болады:
ЫС=ПӨ * Кс - Ыке - Ы6у + Ық.
Бақылау сұрақтары
1. Транспирация коэффициенті туралы түсінік жне әртүрлі дақылдар тобына осы көрсеткіштің орташа параметрлері.
2. Су пайдалану коэффициенті туралы түсінік және бұл көрсеткіштің агротехника дейгейіне, ылғалмен қамтамасыз етілуі жағдайына, дақылға, сортқа тәуелділігі.
3. Жиынтық су пайдалану туралы түсінік және бұл көрсеткішті есептеу өдістемесі.
4. Себу алдында өнімді ылғал қоры белгілі және белгілі емес жағдайда ылғалмен қамтамасыз етілуіне қарай НМӨ-ді есептеу дісмтемесі.
5. Су пайдалану коэффициентін есептеу әдістемесі.
6. Бағдарламаланған өнім деңгейіне және қалыптасқан ылғал ағдайына байланысты жалпы қалыптасқан ылғал жағдайына айланысты жалпы суландыру жөне суару мөлшерін есептеу әдістемесі.
6. П,Г. Кабанов бойынша қуаңшылықты бағдарламалау (болжау) дістемесінің мөні.
ЕГІН ЖИНАУ АЛДЫНДАҒЫ ҚОЛАЙЛЫ САБАҚ ЖИІЛІГІНЕ
СЕБУ МӨЛШЕРІ ЕСЕПТЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
