Тапсырма 3 страница

Көптеген екпе дақылдардың 1000 тұқымының массасын анықтау үшін негізгі дақыл тұқымдарын мұқият араластырады, іріктемей 500 дана тұқымнан екі үлгі санап алынады да (МСТ 12042-80) 0,01-ке дейінгі дөлдікпен жеке-жеке өлшенеді. Егер бір шөкімнің тұқымдары үлгіні сұрыптауға жетпесе, онда екінші шөкім пайдаланылады, қажет болған жағдайда үшінші шөкім сұрыпталады жөне одан негізгі дақыл тұқымдары бөлініп алъшады.

Өлшеу нөтижелері темендегідей твртіппен өнделеді: 500 тұқым үлгілерінің өлшеу көрсеткіштерін бір-біріне қосып 1000 тұқымның орташа массасын табады. Екі үлгінің өлшеу нөжиделерінің нақты айырмашылығы есептеледі де 6-кесте бойынша рүқсат етілген айырмашылықпен салыстырылады:

6-к е с т е Рұқсат етілген айырмашылықтар, г

Онд						Бірлікте
ық-тар
	-	0,02	0,03	0,04	0,06	0,08	0,09	0,10	0,12	0,14
	0,15	0,16	0,18	0,20	0,21	0,22	0,24	0,26	0,27	0,28
	0,30	0,32	0,33	0,34	0,36	0,38	0,39	0,40	0,42	0,44
	0,45	0^46	0,48_	0,50	0*51	0,52	0,54	0,56	А57	0,58
	0,60	0,62	0,63	0,64	0,66	0,68	0,69	0,70	0,72	0^74
	0,75	0,76	0,78	0,79	0,81	0,82	0,84	0,85	0,87	0,88
	0,90	0,92	0,93	0,94	0,96	0,98	0,99	1,00	1,02	1,04
	1,05	1,06	1,08	1,10	1,11	1,12	1,14	1,16	1,17	1,18
	1,20	1,22	1,23	1,24	1,26	1,28	1,29	1,30	1,32	1,34
	1,35	1,37	1,38	1,40	1,41	1,42	1,44	1,45	1,47	1,48

Екі үлгінің жиынтық массасын бүтін санға дейІн дөщ-елекгейді де сол жақтағы «ондықтар» бағанасынан осы санның ондықтарына і сойкес келетін санды табады, ал жоғарғы «бірліктер» жолынан і бірліктерге сөйкес келетін санды анықтайды және бағана мен жолдың қиылысынан іздеп отырған рұқсат етілген айырмашылық табылады. Егер екі үлгі массаларының нақты айырмашылығы рұқсат етілген / шамадан төмен болса, 1000 тұқымның түпкілікті массасьша екі үлгінің өлшеу нөтижелерінің жиынтығы қабылданады жөне 1000 түқымның: массасы 10 г жоғары болғанда ол көрсеткіш 0,1 дөлдікке дейін деңгелектенеді. Мысалы, Целинная ЗС жұмсақ жаздық бидайының, тұқымы талданып отыр дейік. Бірінші үлгінің массасы 18,08 г, екіншінікі - 17,55 г. екі үлгінің жиынтық массасы (қосындысы) 18,08г+17,55г = 35,63г яз 36 г. Екі нетиже арасындағы нақты айырмашылық 18,08г-17,55г=0,53г. Жиынтық массаның мәні (36 г) бойынша кестеден рұқсат етілген айырмашьшық табылады: "ондықтар" бағанасынан 3 саны жөне "Бірліктер" жольшан 6 санының қиьшысуьшда 0,54 г-ды көрсетеді. Нақты айырмашылық 0,53 г рұқсат етілген 0,54 г-нан төмен. Сондықтан 1000 түқымның түпкілікті анықтау көрсеткішіне 35,63 <х 35,6 г қабылданады. 1000 түқымның массасы 100 г жөне одан жоғары дақылдарда (асбүршақ, жүгері, майкене т.б.) кесте бойынша рұқсат етілген айырмашылық мына тәртіппен анықталады: ондықтар мен бірліктерге сәйкес келетін сандар таңцалады да ол мәңдерге 100, 200, 300 г т.б. тұрақты шамалар қосылады. Айталық, Неосыпающийся 1 егістік асбұршағыньщ жиынтық массасы 224 г-ға тең. Рұқсат етілген айырмашьшықты еуелі 24 саны бойынша табады, ол 0,36-ке тең, соңынан 200 санымен (2 санына 0,30 сөйкёс келеді жөне оны 10 есе көбейтеді) 0,30x10=3,0. Рұқсат етілген айырмашылық 0,36+3,0=3,36 г-ға тең.

Егер екі үлгінің өлшеу нөтижелеріндегі айырмашылық рұқсат етілген шамадан артық болса, онда үшінші үлгі сұрыпталады. Үшінші үлгінің өлшеу нөтижесін алғашқы екеуімен салыстырьшады жөне 1000 тұқымның массасы айырмашылығы барынша төмен үлгілермен анықталады.

Жекелеген жағдайларда абсолют құрғақ тұқымның массасьш анықтайды. 1000 тұқымның абсолюттік массасы темендегі анықтама бойынша есептеледі:

(Ш-В)*а

100 мұнда А - 1000 тұқымның абсолюттік құрғақ массасы, г;

а - 1000 тұқымның құрғақ-ауа массасы (қысқаша-1000 тұқымның массасы), г;

В - тұқымның ылғаддылыгы, %. 1000 тұқымның массасын анықгау төртібі:

негізгі дақылдан іріктемей 500 данадан екі тұқым үлгісі санап алынады;

екі үлгі де 0,01 дөддікпен өлшенеді және нөтижелері бір-біріне қосылып 1000 тұқымның орташа массасы анықталады, ал савдық деректер 7-кестедегідей жұмыс бланкісіне жазылады;екі үлп көрсеткіштерінің арасындағы айьірмапшлшс олардың орташа арифметикалық шамасымен салыстырылады жәнеа ауытқу рүқсат етілген мелшерден асып кетсе, онда үшінші үлгіа сүрыпталады да талдама қайталанады;

қажет болған жағдайда жоғарыда келтірілген анықтама бойынша 1000 тұқымның абсолюттік құрғақ массасы анықталады. [

7-к е с т е 1000 тұқымның массасын анықтау I

Үлгі	Үлгідегі тұқым саны, дана	Үлгі массасы, г	1000 тұқымның массасы, г
1.
2.
Орташа

ТҰҚЫМНЫҢ ТІРШІЛІККЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АНЫҚТАУ(МСТ12039-82)

Жаңа жиналған тұқым және төменгі температурада сақталған¹ тұқым жиі түрде төменгі өнгіштікпен ерекшеленеді. Мұндай тұқымдар далалық жағдайда сирек егін көгін береді. Бұл ұрықтың тіршіліксіз' қалғаньшан емес, тұқымның егін жинағаннан кейінгі пісіп-жетілу,'немесе оның тыныштық күйіне байланысты.^;

Тұқымның тіршілікке қабілеттілігі-тұқым материалындағы тірі тұқым проценті. Оны таза тұқым сапасын білу, немесе төмен' өшіштікгің себептерін түсіндіру үшін анықтайды.

Тіршілікке қабілеттілгі12037-82 МСТ бойынша бөлінген орташа үлгіден сүрыптажан негізгі дақыл түқымынан өрқайсысы 100 түқымнан санап алынған екі үлгімен анықталады. Тіршілікке қабілеттілікті анықтаудың бірнеше тәсілдері бар: сілті ерітіндісінде -тұқымның ісіну жыддамдығы, люминесцетті жөне тұқымньщ тетразол, қышқыл фуксин немесе индиго-карминмен боялу ерекшеліктері-бойынша (12039-82 МСТ).

Тұқымның ісіну жылдамдыгы бүршақ тұқымдас өсімдіктерді-(жоңышқа, беде) КОН немесе № ОН-дың 0,5% ерітіңцісінде өлі тұқым" қабықтарының ертүрлі өткізгіштігіне негізделген. 20°С жылылықта 45 минут өткенде тіршілікке қабілетті түқымдар ісінеді, ал өлі түқымдар ісінбейді.

Люминесценттік тәсіл ылғалдандырылған сүзгіш қағазда 30-45 минөттен соң өлі тұқымдардан бөлінген заттардың флуоресценциясына негізделген. Жарықтың улътракүлгін сәулелермен қарағанда (УФС, жарық сүзгішті ОИ-18 жарықтандырғышпен) өлі тұқымдардың айналасында тұқым мөлшерінен үлкенірек ашық флуоресценцияланған дақтар байқалады (беде тұқымыңда қызыл, ал жоңышқа — кекшіл түсті).

Көптеген екпе дақылдар тұқымдарының тіршілікке қабілеттілігін тетразол, индиго-кармин немесе қышқыл фуксин бояғыш заттармен анықтағанда тұқымды алдын ала 18-20°С жылылықта белгілі бір уақыт аралығында (қара бидай, сүлы ж.б. —1-2 сағ.; арпа, күнбағыс — 4,5; бидай, жүгері — 5-6; қара қүмық - 16-17, асбүршақ, сиыржоңышқа т.б. — 16-18 сағ.) суда дымқлдандырады, сонан соң тұқымды үзын бойымен тең екі жартыға бөледі (бидай, арпа, сұлы, жүгері, күріш), немесе тұқымдық қабығын альш тастайды (асбүршақ, күнбағыс, сиыржоңышқа т.б.). талдауға тұқымның бірінші жартылары алынады, ал екінші жартысы суы бар ыдысқа қалдырылады да қажет болғаңца анықтауды қайталайды.

Тұқымды тетразолда бояу тәсілі ұрықтың тірі клеткаларының түссіз хлорлы теразолды фармазанға айналдыру қабілетіне негізделген. Осыньщ нәтижесінде тұқымның ұрығы қызыл түске боялады, ал елі тұқымның ұрығы түссіз қалады. Бұл тәсілді қолданганда дайындалған әрбір жүз жартыкешті суда мұқият жуады, соңынан оларды стақанға салып үстінен 0,5%тетразол ерітіндігін құяды да 20°С жылылықта 1 сағ. 30 мин. немесе 30°С жылылықта 40-50 мин уақытқа қалдырады. Тиісті уақыт өткен соң түқымды мүқият тексереді. Тіршілікке қабілетті түымдарға үрығы боялған түқымдарды жатқызады.

Тұқымның индигокармин немесе қышқыл фуксинде боялу тәсілі үрықтың тірі клеткаларының ерітіндіні өткізбейтін, ал өлі клеткалардың жеңіл өткізіп боялатьш ерекшелігіне негізделген. Бұл төсілде стақандағы жуылған тұқым жартьжештеріне немесе қабығы алынған бүтін тұқымдарға 0,1 % индигокармин немесе қышқыл фуксин ерітіндісін зерттеліп отырған материал толық жабылғанша құяды. Белгілі бір уақыт еткеннен кейін (бидай, сұлы, арпа, жүгері, қара құмық т.б. үшін 10-15 мин; асбұршақ, атбас бұршақ, майбұршақ, сиыржоңышқа т.б. 2-3 сағ.) тіршілікке қабілетгі (ұрығы боялмаған) жөне тіршілікке қабілетсіз (ұрығы боялған) тұқымдарды есептейді.

Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін процентпен екі үлііні талдау нөтижелерінщ арифметикалық орташа көрсеткішімен есептейді (8-кесте).

8-к е с т е Тұқымның тіршілікке қабілеттігін анықтау

Үлгі	Анықтау төсілі	Тіршілікке қабілеттілік көрсеткіші, %
1.
2.
Орташа

Екі талдау нәтижелерінің ауытқулары 9-кестеде келтірілген көрсеткіштерден аспауға тиіс.

Тіршілікке қабілетгілік -тің орташа арифмети-калық керсеткіші, %	Екі үлгі бойынша ауытқу-лар, %	Екі үлгі, нөтижелері бойынша рұқсат етілген ауытқулар, %	Тіршілікке қабілеттілік -тің орташа арифмети-калық көрсеткіші,	Екі үлгі бойынша ауытқулар, %	Екі үлгі нәтижеле -ріне сейкес рүқсат етілген ауытқу-лар, %
			88-89	11-12
			84-87	13-16
			79-83	17-21
95-тен 96-ға дейін	4-5		74-78	22-26
93-, -94	6-7		65-73
90-, -92	8-10		-	27-35

9-к е с т е Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін арифметикалық

Көрсеткіші және екі үлгіні талдау нәтижелеріндегі рұқсат етілгені

Үлгілерді талдаудың нәтижелеріндегі айырмашылықтар рұқсат, етілген ауытқулардан асып кетсе анықтауды қайталайды. 5

Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін бояу тәсілімен анықтаудағы жұмыс тәртібі:

негізгі дақылдың таза тұқымынан 100 данадан екі үлгі,бөлінеді; _{

екі үлгіні де температурасы 18-20°С жылылықта сонша, уақыт суландырады (дымқылдандырады);

суланған тұқымдарды (сүлы мен күрішті өуелі гүл қауызынан ажыратады) ұрық бойымен екі жартыға тіледі;

талдамаға бір жартылар алынады, ал екінші жартылардыі суы бар стақанға салып қояды жөне оларды талдауды қайталауға тура. келген жағдайда пайдаланады;

дайындалған өрбір 100 жартыкешті ерітіндіге салады да қараңғыда ұстайды: тетразолда 20°С жылылықта 1 сағ 30 минөт, 30°С. да 40-50 мин; индиго-кармин, немесе қышқыл фуксин ерітіңділерде -10-15 минөт;

белгіленген уақыт еткеннен кейін тұқым жартыкештері ерітіндіден альгаады, сумен жуылады жвне үлкейткіш шынының көмегімен немесе жай көзбен қаралады;

боялған (тетразолда) немесе боялмаған (қышқыл фуксин, немесе ивдиго-карминде) ұрықтар саны бойынша тіршілікке қабілетті тұқым процентін белгілейді;

есептеу нөтижелерін жұмыс бланкісіне (8-кесте) жазады;

екі үлгі деректері бойынша тұқымның тіршілікке қабілеттілігін орташа арифметикалық көрсеткіші есептеледі жөне рүқсат етілген ауытқулармен салыстырылады;

талдама нөтижелері рүқсат етілген ауытқулардан асып кеткен жағдақда анықтауды стақанда қалдырылған екішді жартыкештерде қайталайды.

ТҰҚЫМ ЫЛҒАЛДЫЛЫҒЫН АНЫҚТАУ (МСТ 12041-82)

Тұқым ылғалдылығы-себу сапасының маңызды көрсетікіші. Ылғаддылығы жоғары тұқым сақтауға рұқсат етілмейді, өйткені мүндай түқым өздігінен қызудың, көгеріп кетудің т.б. өсерінен лабораториялъщ өнгіштпсгі шарасыздан төмендетеді. Осыған байланысты тұқым ылғалдылығы өртүрлі екпе дақыддар үшін жене географиялық аймақтарға стаңдарттармен молшерленеді. Тұқым ылғалдылығы бидайда, арпада, қара бидайда астық тұқымдас шептерде Солтүстік Қазақстанда 16-17 проценттен, ал Қазақстан Республикасыньщ оңтүстігіңде 15-16%-тен аспағаны жөн. Аймаққа байланысты тары тұқымьшың ылғалдылығы 14-16%, қара құмық пен асбұршақта 14-17% болуға тиіс.

Тұқым ылғаддылығы-тұқымдағы ылталдың процегатік мөлшері. Оны тұқымдық инспекцияға үлгі жеткізіженнен кейін, екі төуліктің ішінде, кептіргіш шкафта кептіру төсілімен (негізгі тесіл) немесе элекгрылғал өлшегіштерде анықтайды. Осы мақсат үшін екінші орташа ^г үлвден (шыны сауыттан) мына мөлшерден кем болмайтьш үлгі бөлінеді: дәнді, бұршақ дақьщдары, күнбағыс, сиыржоңьшіқа жөне ^[ басқа ірі тұқымды дақылдарда-50 г, жоңышқа, итқонақ т.б. ұсақ тұқымды дақылдарда-20 г. Тұқымды шөлмектен төмен төккен кезде оның ағысының басында, ортасында жөне соңында қалақшамен қиып алу арқылы алады. Тұқым ылғалдылығьш кептіргіш шкафта анықтағанда мына шарттарды орындау қажет (10-кесте).

10-к е с т е Кептіргіш шкафтарда тұқьм ылғалдылығын анықтаудың шарттары

№ қатар ы	Дақылдар	Кептіруге дейін түқымды алдын ала дайындау	Кеітгіру температурасы ,°с	Кептіру уақыты, минөт
1.	Денді, дөнді бүршақ	Лабораториялық диірменде үнтақталады
2.	Күнбағыс, қыша, шөптер ж.б.	Бүтін күйінде кептіреді
3.	Техникалық ж.б. дақылдар	Бүтін күйінде кептіреді	100-105

Бүтін немесе үнтақталған тұқымдардың өр жерінен шамалы тұқымнан алып өрқайсысы 5 г екі шөкім құрастырылады да солар арқылы тұқым ылғаддылығы анықталады. Шөкімдерді, алдын-ала қақпағымен бос күйінде өлшенген, металл бюкстерге салып өлшейді. Кептірілгеннен кейін бюкстерді тұқымымен кептіргіш шкафтан алып эксикаторда 15-20 Мин. салқывдатады да өлшейді.

Барлық олшеу нәтижелері мен есептеулер төмеңдегі кескіндегі жұмыс бланкісіне жазылады (11-кесте).

11-кесте Тұқым ылғалдылығын анықтайтын жұмыс бланкісі

Бюкс нөмі рі	Массасы 20 г шөкім-нің кептір-геннен кейінгі масса-сы, г	Қақпа-ғы мен бюкстің нөмірі	Қақпағы мен бюкс-тің салма-ғы, г	Қақпағы мен бюкстің бес грамдық шөкіммен салмағы, г	Бес грамдық шекімнің кептіргеннен кейінгі массасы, г	Ылғалдылық,%
				кешір-генге дейін,г	кептір-геннен кейін, г		шөкім-дердің	орта ша көрс ет-кіші
1.
2.
Орта -ша

Шекімді кептіргенге дейінгі жэне кептіргеннен кейінгі өлшеулердің айырмасы шығындалған ылғалға тең.

Тұқым ылғадцылығы (%) шығындалған ылғалды 100-ге көбейтіп шөкім мелшеріне бөлгенге тең:

а — шөкімнің кептіруге дейінгі массасы, г

б — шөкімнің кептіргеннен кейінгі массасы, г

Екі шөкімнің ылғалдылық керсеткіштерінің айырмасы 0,2%-тен аспауға тиіс, олай болмаған жағдайда талдау қайталанады.

Ылғалдылығы жоғары (20%-тен жоғары) тұқымдарды алдьш ала кептіреді. Ол үшін үлгіден 20 г шөкім алынады (жоғарыда келтірілген едістеме бойынша), оны кеіггіргіш шкафта 105°С температурада 30 мин бойы кептіреді.

Осыдан кейін эксикаторда салқындатылады да өлшенеді, ал соңынан үлгі үнтақталады жөне одан 5 г екі шөкім алынады. Қайтадан ұнтақталады және 130°С-да 40 мин кептіреді. Бұл жағдайда тұқым ылғалдылығын (Ы) мына анықтама бойынша есептейді:

Ы= 100-(А*б),

Мұнда А - ұнтақталмаған шөкімнің алдъш ала кептрілгеннен кейінгі массасы, г;

Б - алдын ала кептірілген және ұнтақталған тұқым шөкішнің кептірілгеннен кейінгі массасы, г. Тұқым ылғаддылығын анықтауды тездету үшін өртүрлі электр ылғалелшегіштерді пайдаланады. Оларға арнаулы нұсқаулар жасалған, солар бойынша ылғалдылық анықталады.

Жоғары ылғалдылықтагы тұқымның ылғалдылығын кептіру тәсілімен анықтауға жұмыс тәртібі:

екінші орташа үлгіден (шөлмектен) дақылдарға байланысты тиісті мөлшерде үлгілер бөлінеді (ставдарт талаптарьша сәйкес); тұқымды шөлмекген төккен кезде оның ағысының басында, ортасында жөне соңында қалақшамен қиып алу арқылы алады;

бүтін немесе ұнтақталған тұқым өр жерінен 5 грамнан екі шөкім құрастырылатывдай нүктелік үлгілер алынады;

қақпағымен өлшенген бюкстерге шөкімдерді салып елшейді;

кептіргіш шкафты түқым үлгілерін кептіруге дайындайды, ол үшін оның температураеын қажетгі дөрежеге дейін (стандартқа сөйкес) жеткізеді;

қақпағы ашық бюкстерді тұқым шөкімімен кептіргіш шкафқа орналастырады;

белгіленген уақыт өткен соң кептіруге қойылған металл бкжстер шекіммен бірге кептіргіш шкафтан алынып, салқындату үшін эксикаторға салынады;

15-20 минуттен кейін шөкім салынған бюкстер эксикатордан түсіріледі де 0,01 г делдікпен өлшенеді;

барлық өлшеулер мен есеіггеулердің нәтижелері кесікіні жоғарыда келтірілген жұмыс бланкісіне жазылады.

Тұқымның ылғалдылытын пайызбен (процентпен) ек шөкім бойьшша бұдан бүрын келтірілген анықтама бойынша есептейді

ТҰҚЫМНЫҢ ӨСУ КҮШІН АНЫҚТАУ

(МСТ 12040-66)

Тұқымның өсу күші дегеніміз тұқым өскінінің белгілі бір қүл қабатын жарып шығу қабілетІімен осы өскіндердің массасы.Тұқымның өсу күшін оның ену энергиясы төмен болғанда, аурулармен залалалданғанда және айтарлықтай көп шамада қалыпсыз өскіндер мен жарақаттанған тұқымдар болғанда, сонымен қатар бір сорттың бірнеше тұқым тобын салыстырмалы түрде бағалағанда анықтайды.

Өсу күшін анықтаудың өдістемесі тек қана дәнді дақылдар, зығыр жөне күнбағыс үшін жасалған.

Дөнді дақылдар мен зығыр тұқымның өсу күшін анықтау үшін негізгі дақылдың таза тұқымынан 100 данадан екі, ал күнбағыстан 25 данадан төрт үлгі санап алынады. Тұқым қалъщ қабырғалы шыны, немесе саздан жасалған биіктігі 16 см жөне диаметрі 18 см сауыттарда көктеледі. Сауытты саңылауларының диаметрі 1 мм елеуіштен өткізілген кварц құмымен толтырады, зығыр мен дөнді дақылдардың тұкңмы үшін оны ең аз ылғал сиымдьшықтьщ 60%, ал күнбағыс түқымы үшін 15% мөлшеріне дейін дымқылдандырады. Ішінде бос қуыс қалмайтывдай етіп қүмды тығыздайды жөне бетін тегістейді, оның қалындығы сауыт ернеуінен 2 см төмен өрі донді дақылдар мен зышр түқымының сіңіру терендігіне тең болуы керек, ал күнбағыс тұқьмьша төсеніш қалындығы 7 см болган жөн. Тұқымдарды сепкеннен кейін олардың бетіне 1,0-1,25 мм шамасындағы ірірек құрғақ - ауа күйіндегі құммен денді дақылдарды 3 см, ал зығыр түқымьш 2 см қалыңдықта жабады. Күнбағыс тұқымдарьш үшкір ұшымен төмен қаратып қүмға сіңіреді де бетін қалыңцығы 7 см етіп зығырға пайдаланылғандай шамадагы құрғақ-ауа күйіндегі құммен жабады. Барлық дақылдардың тұқымдары құмға сіңірілгеннен кейін сауьптың ернеуі жабылған құмнан 2 см биік қалуға тиіс. Дәнді дақылдар мен зығыр себілген сауыттардың беті шыны табақшалармен жабылады және тұқым 16-18°С жылылықта жарықтанған ортада көктетіледі. Жаңа жиналған тұқымдар алғашқы төрт төулікте 8-12°С температурада көктетіледі. Алғашқы өскіндер шыны табақшаға жеткен кезде оны алъш тастайды, ал өсу күшін 10 төулікте анықтайды. Күнбағыс тұқымы себілген сауытты шыны табақшамен жаппайды жөне 20 С жылылықта көкгетеді, ері өсу күшін 12-ші төулікте анықтайды. Егер қажетті температурамен қамтамасыз ету мүмкіншілігі жоқ болса, овда түқым 25°С-да көктетіледі де өсі күшін 9-ші теулікте анықтайды.