Діни экзистенциализм мен антропология 2 страница

Өз бетінше дайындыққа арналған сұрақтар:

1. Ресей тарихы мен рухани өміріне деген славянофилдердің көзқарасы қандай болды?

2. Батысшыл бағыт ұстаған ойшылдар көзқарастарының ерекшелігі.

3. В.С.Соловьевтің философиясының негізгі ұғымы.

4. В.С.Соловьевтің танымдағы көрсеткен үш тәжірибе түрі.

5. В.С.Соловьевтің моральдық философиясындағы «ар-ұждан», «ұлт», «пір тұту» категорияларының бір-бірінен айырмашылығы.

6. Л.И.Шестовтың экзистенциалдық философиясы.

7. А.Н.Бердяевтің философиялық көзқарастары.

8. А.Н.Бердяевтің философиясындағы еріктік мәселесі.

9. Орыс философиясындағы діни антропологиялық ойлар (С.Н.Булгаков, С.Л.Франк, Н.О.Лосский).

10. Ғарыш философиясы (К.Э.Циолковский, Н.Ф.Федоров, А.Л.Чижевский).

11.В.И.Вернадскийдің «ноосфера» ұғымының ерекшелігі.

12.Н.К. Рерихтің мистикалық философиясы.

Рефераттар тақырыптары:

1. Ресей философиясындағы славянофилдер мен батысшылардың бір-бірімен күресі.

2. В.С.Соловьевтің философиялық көзқарастары.

3. Н.А.Бердяевтің философиясы.

4. В.И.Вернадскийдің ноосфера идеясы.

5. Ғарыш философиясы және оның негізгі өкілдері.

XI тарау. Қазақ мәдениет шеңберіндегі отандық философия

§1. Қазақ руханиятының ерекшеліктері

Көне гректердің айтқанындай, философия дүниеге таңғалудан басталады. Ал оның өзі өмірдегі күнбе-күн кездесетін айқын да түсінікті құбылыстардан туындамайтыны баршаға мәлім. Таңғалатын құбылыс сиқырлығы мен көпқырлылығы, әсемділігі мен орасан зор күш-қуаты, я болмаса ерекше нәзіктігімен көрініп, адамның жан дүниесінде ерекше із қалдырады.

Әрине, дүниеде таңғалатын нәрселер кеп. Оған біз жастық шағымызда тоймаймыз. Есейе келе, олардың көбі үйреншікті нәрселерге айналып кетеді де, көп адамдар, өкінішке қарай, сол ғажап қасиетінен - дүниеге таңғалудан - айырылып қалып, өз руханиятын жүдетеді.

Философиялық деңгейге көтерілсек, бұл дүниеде мәңгілік адам таңғалатын екі-ақ құбылыс бар. Оның бірі - әлем, барлык, өмір сүріп жатқан Дүние болса, екіншісі - өзіндік сана-сезімі, ішкі рухани өмірі бар адам болмақ. Біріншісі - құшаққа да, ой елегінің ауқымына да сыймайтын шексіз де мәңгілік Әлем, Дүние, Ғарыш болатын болса, екіншісі ғарыштағы құбылыстармен салыстырғанда атом сияқты, бірақ өзінің нәзік жан дүниесі бар адам. Біреуі - макрокосм, екіншісі - микрокосм. Адам - кіші әлем ретінде үлкен әлемге - Ғарышқа тең. Бүкіл ғарыштың барлық сиқыры мен талпынысы адамның табиғатында жиналған.

Міне, философия, негізінен алғанда, осы екі құбылысты бір-бірімен салыстырған кезде, адамның ғарыштағы орны мен рөлі жөнінде ойланған кезде пайда болады. Ал ол - саналы пенде -адамға тән нәрсе.

Сондықтан, көркемдеп айтсак, осыдан мыңдаған жылдар бұрын өмір сүрген белгісіз түрік бабамыз алдындағы жаткан дүниеге таңғалып, сол жөнінде алғаш рет ойланып, ондағы адамнын орны қандай екен деген сұракты өз алдына койған кезде. сол сәтте отандық философия бұлағынын көзі ашылды десек те болады. Өйткені әрбір халық өз тілінің негізінде өзіне тән дүниесезім мен дүниетанымын қалыптастырады. Олай болса, жер бетінде өз тілінің негізінде қанша халық өмір сүріп жатса, соншалықты дүниесезім, дүниетаным, философия болады.

Әрине, жер бетіндегі адамзатты қоршаған орта - бір, табиғатың барлық заңдылықтары да - бір, оларды зерттейтін ғылымдағы жетістіктер де барлық халықтарға ортақ. Айталық, неміс физикасы, американ биологиясы, орыс химиясы т.с.с. жоқ. Ал философияға келер болсақ, мұндағы жағдай басқаша. Өйткені ол толығынан ғьілым емес, ол - метафизика, оның қойған сұрақтарын бірде-бір жаратылыстану ғылым шеше алмайды, өйткені ол сұрақтар «физиканың ар жағында» жатыр. Сондықтан әр халық оларға өзінше жауап береді. Сол себепті біз «неміс», «орыс», «қазақ философиясы» т.с.с. деп аузымызды толтырып айта аламыз.

Екінші үлкен мәселе - қазақ философиясының дүниежүзілік философиядағы алатын орны қандай, жалпы алғанда, оның сол өз орны бар ма? Біздің философиялық ой-өрістің шеңберінде қалыптасқан қандай рухани құндылықтарды біз мақтан етіп, басқа халықтарға ұсына аламыз? Ал бұл сұрақтар бізді отандық философияның differencia specifica, яғни өзіне тән ерекшеліктерін іздеп табуға ұмтылдырады.

Қазақ халқының дүниесезімі мен дүниетанымының ерекшеліктері, әрине, ол өмір сүрген табиғаттың, соған бейімделіп қалыптасқан шаруашылық формалары, өмір салтының жүйелерімен тығыз байланысты болса керек. Оған уақытында Ш.Уәлиханов та көңіл аударған болатын. Расында да, қазақ елі Бразилия, я болмаса Франция емес.

Жоғарыда айтылған тұрғыдан бұл мәселеге көз жіберсек, онда біздің ата-бабаларымыз таңдап алып, өз Отанына айналдырған жерлер мал өсіруге лайықты, табиғаты қатал, суға тапшы, сонымен қатар өрісі кең, малдың соңында көшіп-қонуға мол мүмкіншілігі бар кеңістікте орналасқан болатын. Ал табиғаты жұмсақ, суы мол жерлерде (мысалы, Сыр-Дария, Шу өзендерінің т.с.с. бойларында) халық жерге тұрақтанып, егін егіп, қолөнерін дамытып, қалалар тұрғызды. Оған мысал ретінде «Жібек жолы» бойында орналасқан Орта ғасырдағы қалаларды айтуға болады (Отырар, Жүйнек, Мерке, Құлан, Талғар, Алматы т.с.с.).

Негізінен алғанда, Жаңа дәуірге - машиналық индустрия пайда болғанға дейін - қазақ жеріндегі ең тиімді шаруашылық формасы - көшпенді мал шаруашылығы болды. Сондықтан біздің арғы бабаларымыз мыңдаған жылдардың шеңберінде осы іспен айналысты. Ол, біріншіден, табиғатқа бас июді, оған табынуды талап етті, қазақ халқы басқа да Шығыс халықтары сияқты, ешқашанда табиғаттың патшасы болу, оны өз еркіне сай етіп қайта өзгерту максатын өз алдына қойған жок. Сондықтан ежелден қазақ халқының, қазіргі тілмен айтканда, экологиялық санасы биік деңгейде болған.

Екіншіден, біздің бабаларымыз тұрақты бір жерге байланбағандықтан ерікті болып, бас бостандығын қатты сыйлаған. Қазақ жерінде ешқашанда кұлдық болмаған.

Үшіншіден, негізінен алғанда, көшпенділік тендікті талап етеді, оған тән саяси формалар - соғыс демократиясы, әрі кеткенде, алғашкы феодалдық қатынастар, дамыған феодализм қазақ жерінде ешқашанда болған жоқ, ол көшпенділік шаруашылық формасының табиғатынан шығады.

Төртіншіден, көшпенді халықтың арасындағы әлеуметтік айырмашылықтар аз болғандықтан, теңдікке негізделген әділеттілік құндылығы. Сондықтан да бүгінгі таңда жүріп жатқан қайта әлеуметтік топталу - рестратификация - (аса байлармен қатар кедей, қайыршылардың пайда болуы) адамдардың жан-дүниесінде ауыр жарақаттар қалдыруда.

Бесіншіден, байлыққа жетуден гөрі, ар-намысты жоғары ұстау - бұл да халықтың қанына терең сіңген құндылық болып табылады. Онымен тығыз байланысты бар нәрсеге қанағат ету де -қазақка тән нәрсе.

Алтыншыдан, үжымдық мүддені жеке мүддеден жоғары ұстау - ол да көшпенділік өмір салтынан шығатын құндылық.

Жетіншіден, өне бойы көшіп-қону барысында әрқашанда неше түрлі қиындықтарды, қауіп-қатерлерді бастан кешуге тура келеді, ол ерлікті, батырлықты касиет етуді талап етті. Сондықтан беске келгенде жылқының жалында ойнап, 14-15-ке келгенде батырлықты армандап, біздің бабаларымыздың көбі 20-25-інде елін аман сақтау жолында өмірлерін қия білген. Ұлы Отан соғысында қазақ азаматтары осы ұлттық қасиетті бүкіл әлемге айқын көрсетті. Қазақ халқының дербестігін көтере алмай жүрген кейбір арам пиғылды саясаткерлер оны білуі кажет.

Сегізіншіден, көшпендінің өмірі қысқа, өне бойы қауіп-катерлерден, соктығыстардан тұрғаннан кейін, ол күнбе-күнгі өмірді бағалап, өмірден алудан гөрі болуды жаратқан. Әрбір күнді тойдуманға айналдыру, өзін шешен сөзбен, даналыкпен көрсете білу, неше түрлі сайыстарға қатысу, «бір сырлы, сегіз қырлы болу» - бабаларымызға тән нәрселер болған.

Тоғызыншыдан, дүниеге, басқа халықтарға деген ашықтық қиналғандарға риясыз қол ұшын беру - бұл да біздің халықтың керемет қасиеттерінің бірі.

Оныншыдан, көшпенділердің негізгі құндылыктарының бірі - ата-ананы, үлкендерді сыйлауы.

Әрине, халықтың мыңдаған жылдар шеңберінде бойына жинаған көп қадір-қасиеттерінің ішінен біз негізгілерін ғана көрсеттік. Енді келесі мәселеге - қазақ философиясының ерекшелік-теріне тоқталуға мүмкіншілік пайда болды.

Біріншіден, қазақ философиясында онтологиялық (болмыс) және гносеологиялық (дүниетаным) мәселелерден гөрі, адам мәселесіне көбірек көңіл бөлінеді.

Екіншіден, адам мәселесі, казіргі тілмен айтқанда, көбіне экзистенциалдық тұрғыдан қаралады және ол көшпенділік өмір салтын еске түсірсек, түсінікті де болар.

Үшіншіден, отандык философияда абстрактілі-теоретикалық жүйелер жасау өте сирек кездесетін құбылыс - философиялық ізденіс адамның нақтылы өмірдегі жүріс-тұрысын сараптауға, яғни практикалык мәселелерге көбірек көңіл бөлінеді.

Төртіншіден, адам болмысының этикалық жақтарына, жақсылық пен жамандық, ізгілік пен зұлымдық, ар-намыс, абырой, т.с.с. категорияларға терең талдаулар жасалады.

Бесіншіден, коғам өмірінің негізгі мәселесі ретінде әрқашанда әлеуметтік әділеттілікке көбірек назар аударылады.

Алтыншыдан, отандық философияны аксиологиялық философия десек те болғаны, өйткені онда құндылық әлеміне зор көңіл бөлінеді. Енді мәселені нақтылай түсіп, отандық философияның негізгі сатыларына қысқаша көз жіберейік.

§ 2. Қазақ мифологиясы. Алғашқы философиялық түсініктер

Басқа халықтардың философиясы сияқты отандық философия да өз қайнар көзін көне аңыздар мен дастандар, ертегілерден бастайды. Егер аңыздардан бай халықтарға үнді мен гректерді жатқызса, қазақ елі де олардан кем түспейтін болар, өйткені өне бойы көшіп-қонып жүрген халыктың бір ғана байлығы болды - ол оның тілі, бабалардан келе жаткан дәстүр, аңыз-хикаялар, нақыл сөздер. Олардың көбі жаңа ғана жарык көріп, философиялық тұрғыдан талдануда.

Көне түріктердің түсінігі бойынша, бұл Дүние жоқтан пайда болған. Оны ұстаға ұқсайтын Жаратқан тудырды. Дүние, Негізінен, жер, су, от, ауадан тұрады. Ол неше түрлі қайшылыққа толы: жер мен күн, өмір мен өлім, адам мен табиғат, бак, құт пен зардап, жарық пен караңғы, жылы мен суық т.с.с.

Аспанға көз жіберген ежелгі түрік бабаларымыз оны Тәңір Жаратқан әлеміне жатқызған. Адамдар мен басқа тіршілік өмір сүріп жатқан дүние - ол Жер мен Су әлемі, ал өлгендерің паналайтын орны - ол Жерасты әлемі. Білге қаған мен Күлтегіннің құрметіне тасқа ойылып жазылған ескерткіште Дүние былайша суреттеледі: «Биікте көк Тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасынан адам баласы жаратылған...»

Тәңірге, Жер-Суға табынудың пайда болуы адамда әуелде калыптасқан айнала коршаған ортаға деген, бір жағынан, тәуелділік, табиғаттың стихиялық күштерінен үрейлену, екінші жағынан, ризашылық сезімдермен байланысты болса керек, өйткені олардың түсінігінше, бұл құдайлар қарапайым адамдарға қамқорлықпен караған, ауыр кезеңдерде оларға балық пен жануарларды, жабайы өсімдіктердің жемістерін сыйлаған.

Сонымен қатар көне түріктердің нанымында ерекше орынға ие болған Әйел Құдай - Ұмай болды. Ол үйдің, шаңырақтың, ошақтың қамқоршысы, балалардың сүйеушісі, содан кейін өнердің қолдаушысы болған. Ұмайға монғолдардың Этуген құдайы сәйкес келеді. Кейбір ғалымдар Ұмайды ежелгі Үнді кұдайы Ұмамен салыстырады, ол да Ұмай сияқты міндеттерді атқарған. Ұмай деген сөздің өзі «бала орны», «ана құрсағы» сияқты ұғымдарға сай келеді. Тұқым тарату Құдайы болып табылатынҰмай балалардың тууында, олардың тағдырында аса маңызды рөл атқарады. Тувадағы Ұйық өзенінің бойынан табылған түрік ескерткішінде былай деп жазылған: «20 жасымда мен еліммен, туыстарыммен, қаруыммен, ерлік даңқыммен қоштастым. О, Ұмай ана! О, менің сүрген өмірім! Мен сендерді тастап кетіп барамын, туыстарым». Жас жігіт майдан даласында өліп бара жатып, өзінің осы өмірдегі соңғы сәтінде Ұмай анаға, шаңырақ қорғаушысына өзі өсіре алмаған кішкене балалар алдындағы кінәсін, туысқандарының артқан үмітін ақтай алмағанын айтады. Мұның өзі туыстық байланыстардың, отбасының, ру мен тайпаның қадір-қасиетінің зор маңыздылығын көрсетеді.

Аңшылар мен малшылар әлемін әрқилы аңдар, жан-жануар, хайуанаттар жайлап, әртүрлі заттар мен өсімдіктерге, жануарлар құдіретіне Тәңірдей сиыну елеулі орын алған. Түріктер өзінің тотемі ретінде әсіресе қасқырды ең жоғары орынға койған. Бұл аңның тотемдік сипаты өз көрінісін түрік қағандарының патшалық рәміздерінен тапты: олардың туларында қасқырдың алтындаған басы бейнеленген. Ал олардың жеке корғаушыларын «бөрілер» деп атаған.

Бұл жануардың көне түріктердің негізгі тотеміне айналу себебі сол көшпенділік өмір салтына байланысты болса керек. Өйткені қасқыр жыртқыш аң ретінде малшылардың бақкан табынынан онша алыстамаған, үйірдегі әлсіреген, ауру жануарларды қырып отырған, ал малшылардан аса сақтықты, кырағылыкты талап еткен. Кім біледі, біздің арғы бабаларымыздың «сақ» деген атының өзі осындай себептермен байланысты болуы мүмкін. Өзінін күнбе-күнгі өмірінде жиі кездесетін аң болғаннан кейін, малшылар оның мінез-кұлқын терең зерттеп, онын батылдығы мен қатар сақтығына, шыдамдылығына, айла-амалына, үйірлік өміріне т.с.с. қасиеттеріне карап қайран қалып, соларды өз бойынан табуға тырысқан. Өзінің «қасқыр мінезділігінің» арқасында қазақ халқы трагедияларға толы тарихында «мың өліп, мың тірілсе» де, көп көшпенділер сияқты жойылып кетпей, міне, бүгінгі таңда өзінін дербестігіне қолы жетіп, жаңа өмірге ұмтылу үстінде. Бүгінгі таңдағы біздің қасқыр бейнесін ысырып тастап, «ортаазиялық барысқа» еліктеуіміз жоғарыда айтылған тұрғыдан карағанда, біздің жаңа өмірге деген ұмтылысымыздың символы болса керек. Бірақ барыс басы бірікпейтін, қысқа қашықтыққа секіргенмен, алысқа шаба алмайтын аң екенін ұмытпағанымыз да жөн болар.

Ежелгі түріктер жер не су, тау не орман болсын, табиғаттың әрбір бөлшегінде киелі күштер бар деп есептеді. Қазақтардың бүгінгі күнге дейін ағашқа, баска да нәрсеге жыртыс байлауы, «киелі, қасиетті жер» деп санауы ислам дінінің ғұрпына жатпайды, бұл — сонау көне заманнан бері келе жатқан архаизмдер.

Ежелгі түріктер үшін кайырымды рухтар - ата-баба рухтары (аруақтар) болды. Оларға сиынып, ақ мүйізді, аша тұяқ сиырды, ақсарыбас қошқарды, ақ қойды және табынындағы алғашқы төл басын құрбандыққа шалды. Егер адам өлсе, оның аруағына арнап, арнайы қырық күн от жағылды, өлікті жерлегенде онымен бірге үй заттарын, тағамды бірге жерледі т.с.с.

Қазақ халқының үғымында аруаққа сену өте жоғары, қысылған кездерінде әр уақыт аруақты шақырып, кұрбандык шалып, сәті түскен іс болса аруақтың көмегі деп білді. Өлген ата-бабаларын түсінде көрсе, «аруақ колдайды» деп жориды. Аруактың басына барып түнейді, оларға арнап мал сойып тілек тілейді. Мысалы, «Шора батыр» поэмасында шешесі Шораның әкесіне: «Түйеден -нар, жылқыдан - айғыр, сиырдан - бұқа, қодан-қошқар алып, бала тілеуге барайық», - дейді. Қобыланды және Алпамыс жырларында Да олардың ата-аналары бала тілеп, «әулие қоймай қыдырып, етегін шеңгел сыдырып» жұрген кезде, Баба-түкті Шашты-эзиз олардың тілегін орындайды.

Көне бабалар «киелі» және оған карсы «кесір» деген ұғым, дарға өте жоғары маңыз берген. Өздерінің жартылай көшпелі тұрмысындағы пайда келтіретін әртүрлі заттарға ерекше күш таңады.

Адамдар әдет-ғұрыптарды сақтап отырса, олардың басына байлық-бақыт орнап «құт» қонады. Ал әдет-ғұрыптар сақталмаса, онда кедейлікке ұшырап, кырсыққа шалдығады, яғни кесірге айналады. Сонымен бірге «қызыр» немесе «қыдыр» деген қасиет үлкен орын алады. «Қыдыр дариды, бақ конады, ақыл барлығына басшылық етеді» деген нақыл сөздерді осы уақытқа шейін естуге болады. Енді көне бабаларымыздың алғашқы философиялық тебіреністеріне тоқталуға уақыт келген сияқты.

Қазақ топырағында калыптасқан философиялык ойлардың кұрамдас бөлігі ретінде, осыдан 2,5 мың жыл шамасында бұрын өмір сүріп, көне грек ой-өрісінде өзінің өшпес ізін қалдырған Анахарсисті (Анарыс) айтуға болады. Тарих атасы Геродот Анарыстың қара теңіздің солтүстік жағалауын жайлаған тайпалардан шыққаны жөнінде айтады. Оның айтуына қарағанда, ол өнер-білімге кұмар, өз Отанының әдет-ғұрпын жетік білген, дүниенің сырын білмекке ұмтылған атакты адам болса керек. Біздің жыл санауымыздың бірінші ғасырында өмір сүріп, ел басқарған атақты Майқы-би бабамыз Анарыстың өсиеттері деп, ел билеудің жолдарын айтып отырады екен деген аңыз халық жадында сақталған.

Диоген Лаэртий деген көне грек заманындағы атақты философия тарихшысы Анахарсистің Афинадағы Солон патшаға алғаш келіп танысып, дос болғаны жөнінде мынандай аңызды келтіреді. «Қиырдағы скиф қаласынан ілім іздеп, ақыл-зердемді сынатып қайту үшін, Солонға келіп тұрмын. Көңілі қаласа -достыкка жараймын, пейілі түссе - қонағы боламын», - деп Солонның қызметшісінен сәлем айтады. Сонда Солон: «Есі бар ер досты өз елінен іздейді», - депті. Анахарсис мүдірместен: «Солон дәл қазір өз Отанында. Ендеше, өз елінің төрінде отырып, неліктен досыма дос коспасқа», - деп жауап кайтарыпты. Ұтымды айтылған сөздің ойлы астарына риза болған Солон Анахарсисті құшақ жая карсы алып, олар бір-бірімен дос болып кетіпті.

Грек философиясында Анахарсисті өздерінін дана жеті бабаларының біреуі деп санайды. Олар артында үлкен кітаптар қалдырмағанмен, өздерінің накыл сөздері арқылы даналыққа ие болды- Анахарсис: «Жүзім шыбығы бір шоқ ләззат, содан кейін мастық, соңында жеркеніштілік әкеледі», - деген екен. Бұл ғажап нақыл сөздің ішкі сыры әр нәрсенің өлшемін біліп, сақтауда болса керек. Оған арнап гректердің қойған ескерткішінде оның мынандай сөзі жазылған: «Тілің мен кұлқыныңды, нәпсінді ауыздықтай біл!». Бірде Анахарсис «Адамның бойындағы ең жақсы және ең жаман нәрсе не?» деген сұрақка: «Тіл», - деп жауап беріпті. Кезекті бір пікірталас үстінде, істің барысын тыңдап отырып, Анахарсис былай депті: «Элладалықтар қызық осы: мұнда сөзді ақылдылар айтады да, мәселені ақымақтар шешеді». «Элладада жарысқа өнерпаздар қатысады да, өнерсіз адамдар қазылар алқасында жүреді», — деген сөзді де Анахарсис айтқан екен. Оның ойынша, «адам мен адамның айырмашылығы - тілі мен атақ-даңкында емес, - ақылында». «Қызғаныш пен қорқақтық - ең қасиетсіз сезімдер». Грек елінің бір азаматы: «Сен жат елдің тұқымысың», - деп кемсіткенде, ол: «Мен үшін - елім қайғы, ал сен - еліңе кайғысың», - деген екен.

Анахарсис сол кезден бастап қалыптаса бастаған батыс менталитетін, нарықтық қатынастарды сынға алады: «Саудагерлер халықты ашықтан-ашық алдап жатқанда, қалайша өтірікке тыйым салуға болады».

Әсіресе бізді таңғалдыратын мәселе - Анахарсис XX ғ. пайда болған экзистенциализм философиясында койылған кейбір мәселелерді сол кезде-ақ сезініп, тебіренген. «Кімдер көп: өлілер ме, әлде -тірілер ме?» - деген сұраққа, ол: «Теңізде жүзіп келе жатқандарды кімге жатқызуға болады?» - деген қарсы сұрақты койыпты. Ол сұрақтың шын мәні - адам өмірінің нәзіктігі, оның өне бойы өмір мен өлім арасында болуы, ал мұның өзі экзистенциалдық философияның негізгі мәселесіне жатады. Біреулерден кеменің тақтайының қалыңдығы төрт саусактай екенін білген Анахарсис: «Кемешілер өлімнен төрт саусақтай қашыктықта жүзіп келе жатыр», - деген екен. Мұндай ғажап ойлар мен адам күтпейтін салыстырмалар, әрине, Анахарсистің өз заманының ғұламасы болғанын көрсетеді.

Анахарсис грек елінен тәлім-тәрбие алып, өз еліне қайта оралып, сондағы игерген білімін өз еліне қолдануға тырысады. Бірақ оның реформаторлық идеялары қалың бұқараның колдауын таппай, ақырында оны көре алмаған біреудің қанды жебесінен Қазаға ұшырайды. Соңғы демі үзілерде ол: «Эллада жерінде мені ақылым қорғап еді, өз елімде қызғаныштың кұрбаны болдым», -деген екен.