Окытудын уйымдастыру формалары. Казiргi кездегi олардын артурлiлiгi

Когамнын даму тарихында жас урпакты окытуды уйымдастыру формалары когамдык талаптар мен кажеттiлiктерге сайкес озгерiп, дамып отырды. Окытуды уйымдастыру формаларынын даму тарихында онын уш турi калыптаскан: жеке - дара, топтык, сынып сабактык жуйе.

Окытуды уйымдастыру формаларынын даму тарихында томендегiдей формалар болды:

 Жекелей окыту - ежелгi жане орта гасырларда тараган окыту формасы.

 Топтык окыту - бiрнеше окушыларды топтастырып окыту формасы.

 Белл-Ланкастер жуйесi - Англияда жана дауiрде пайда болган “сатылы” немесе озара окыту формасы.

 Дальтон-жоспар - ХХ г.басында АКШ- та таралган. Арбiр окушы оз кушiмен багдарламаны болшекетеп жеке дара окытылды.

 Бригадалык-зертханалык - Кенес одагында ХХг. басында тарган. Окыту топтарга болiну аркылы жургiзiлдi. Оны бригадир баскарды, топ тапсырмаларды орындап, оны бригадирлерi мугалiмге тапсырган.

 Сынып-сабактык – ХVII г. Я.А.Коменский енгiзген окытуды уйымдастыру формасы.

 Тандамалы окыту формасы:

o Батовтiк жуйе – мугалiмнiн уакыты екiге болiнiп, жеке жане ужымдык жумыстар жургiзiлдi.

o Маннгеймдiк жуйе – окушылар кабiлеттiлiктерi мен улгерiмi бойынша куштi, орта, алсiз болып болiнуi уйымдастыру окыту формасы.

Жекелей окыту жуйесi ежелгi жане орта гасырларда пайдаланылды. Мугалiм окушынын жеке орындаган тапсырмаларын тексерiп, матiндi окытып, тындады, уй жумысын орындау амалын корсетiп, музыкалык куралдарда орындауды уйреттi. Бул оку жуйесiнде ар турлi жастагы жане турлi дайындыктагы окушылар болгандыктан, оку жумысы жеке жургiзiлдi. Мундай окыту уйымдастыруды окытудын жаппай сипаты пайда болганга дейiн гана омiр сурдi.

Ондiрiстiн дамуы жане когамдагы рухани омiр манiнiн жогарлауы балаларды жаппай окыту формаларынын пайда болуына акелдi. Ондай формалардын бiрi, Белорусия мен Украинадагы агайындык мектептерде гасырда колданылган топтык окыту болды. Бул окыту формаларнын ерекшелiктерi: окушылар жас ерекшелiктерiне дайындыктарына сайкес топтарга болiндi, ол букiл топпен бiрге, бiр оку материалы бойынша жургiзiлдi, оку жылдын белгiлi бiр мерзiмiнде, белгiлi бiр уакытта басталды. Бул сынып сабак жуйесiнiн калыптасуынын алгышарттары едi.

ХVII гасырда Я.А.Коменский сол мектептердiн тажiрибесiн жинактап, озiнiн «Улы Дидактика» кiтабында сынып-сабак жуйесiнiн тиiмдiлiгiн далелдедi, онын кезендерiн тусiндiрдi. Сынып сабак жуйесiнiн окытуды уйымдастырудын ерекше формасы ретiндегi манi, мунда бiр жастагы окушылар жеке сыныптарга болiндi, оку алдын – ала курылган кестеге сайкес жеке пандер бойынша жургiзiлдi, сыныптагы барлык окушылар бiрдей материалмен жумыс iстедi.

1878 жылы озара окытудын Белл-Ланкастер жуйесi пайда болды. Бул жуйе атауы оны бiр уакытта Англия мен Ундiстандагы колданган агылшын А.Белл мен Дж. Ланкастер есiмдерiмен байланысты. Бул окыту формасынын манi: бiр оку жылында жас шамалары, бiлiм дарежесi ар турлi, курамы туракты емес окушыларды жылдын кай мезгiлiнде болмасын окуга кабылдап отырган. 200- 300 немес 600 – ден аса окушыларды мугалiм сатылап окытуды уйымдастырган. Туске дейцiн ересектердi окытса, тустен кейiн олар оз кезегiнде жасы кiшi окушыларга оздерiнiн мугалiмнен алган бiлiмдерiн уйреткен.

ХIХ гасырдын аягында тандамалы окыту деген формалар пайда болды. Олар АКШ- тагы Батовтiк жуйе жане Еуропадагы Мангеймдiк жуйе. Батовтiк жуйеде мугалiм уакыты екiге болiндi: бiрiншiсiнде сыныппен ужымдык жумыс жургiзiлсе, екiншiсiнде окушыларга оку материалын менгеруде жеке комек жасалды. Жогары сыныптарда окушылар мугалiмнiн комекшiсi боды. Мангеймдiк жуйеде окушылар кабiлеттерi мен улгерiм бойныша куштi, орташа, алсiз сыныптарга болiнiп окытылды.

1905 жылы жекелеп окыту жуйесiн амарикандык кала – Дальтонда Елена Паркхерст деген мугалiм колданып, бул жуйе «Дальтон – жоспар» деп аталды. Бул жуйенiн ерекшелiгi оку жеке дара, арбiр окушынын оз кушiмен, белгiлi бiр багдарламаны болшектеп окыту аркылы жургiзiлдi.

Кенес мектебiнiн алгашкы жылдарында оку iсiнде баларадын бiрлесiп аткаратын жумысы ретiнде бригадалык-зертханалык жуйесi усынылды. Бул жуйе бойынша оку сыныптары 3 – 4 топка болiндi. Ар топты баскаратын бригадирлер (жаксы окитын окушылар мен уйымдасытрушылык кабiлетi жогары окушылар) белгiлендi. Бригадирлер оз тобындагы окушылардын орындаган тапсырмаларын жинактап, мугалiмге бригада атынан жауап бердi. Бригадир жауабына карай бригада окушыларына бага койылды. Мугалiм тек консультант есебiнде жумыс iстейдi.

Сонымен, ен туракты жане мектеп тажiрибесiнде кен тараган окытуды уйымдастырудын сынып сабак жуйесi болды. Ол окытуды уйымдастырудын негiзгi формасы ретiнде кунi бугiнге дейiн манызын жойган жок. Себебi, ол ен алдымен мугалiмiнiн окытатын паннiн мазмунын жуйелi турде баяндауына мумкiндiк бередi.

Сынып- сабак жуйесiнiн ерекшелiктерi:

• Окушылар курамы аркез туракты;

• Жас шамалары мен таным кабiлеттерi бiрдей окушылар топтасырылады;

• Жеке пандердi туракты кесте бойынша окытылады;

• Окыту оку жоспары, багдарламысы жане окулыктарга негiзделедi;

• Окыту белгiлi бiр туракты мерзiмде мугалiмнiн басшылыгымен уйымдастырылады.

Сынып –сабак жуйесi окушыларга бiлiм берумен катар, олардын рухани адамгершiоiк касиеттерiн, акыл – ой кабiлеттерiн дамытуга жагдай жасайды. Сондай- ак, сабак балалардын оку арекетiнiн сыныптан тыс жане уйдегi турлерiне де багыт – багдар берiп, жетекшлiк аткарады.

Жогарыда окытуды уйымдастыру формаларынын даму таризын талдай келе, бiз окытуды уйымдастырудын аныктамасын беремiз.

Окытуды уйымдастыру формасы - окыту процесiнiн максаттары мен мiндеттерiн iске асырудагы мугалiм мен окушылардын iс - арекетiнiн сырткы корiнiсi.

Сонымен, окытуды уйымдастыру формасы окытудын максаты, мiндеттерi, мазмуны, адiстерiнiн бiрiнгай жуйесi болып табылады.

Окытуды уйымдастырудын косымша турлерi:

Окытуды уйымдастырудын негiзгi формасы – сабак болганымен онын да озiне тан кемшiлiктерi бар. Мысалы, сабакта коп жагдайда окушынын дербес ерекшелiктерiн дамытуга жеткiлiктi мумкiншiлiктiн болмауы окытуды уйымдастырудын баска формаларын iздестiруге себеп болады.

Окушылардын танымдык арекетiн дамыту, толыктыру, шыгармашылык белсендiлiктерiн, кабiлеттерiн дамыту максатында оку жумысын уйымдастырудын косымша турлерi колоданылаады. Окыту жумысын уйымдастырудын сабактан баска турлерiне семинар, эскурсия, факультатив, уйiрме, конференция, сынак, уй жумысы, косымша сабак, тажiрибелiк зертханалык жане пандiк уйiрме, олимпиада, озiндiк жумыстар жатады.

Семинар - окыган лекция такырыбына байланысты негiзгi озектi маселелердi талкылау, окушылардын танымдык ойлау кабiлеттерiн дамыту, озiндiк шыгармашылык белсендiлiктерiн шындау максатымен жургiзiлетiн окыту формасы.

Экскурсия - оушылардын сабакта алган теориялык бiлiмдерiн практикамен жалгастыру, бекiту макстында жургiзiледi. Бул асiресе, физика, химия, биология, тарих, енбек сабактарында колданылады. Экскурсия саьбактары мектептiн оку аланында, ауыл шаруашылыгында, ондiрiсте, мурадайда, кормелерде уйымдастырылады. Тиiмдi уйымдастырылган эксурсия нактылы фактiлердi, кубылысытарды жаксы окып, оз тусiнiктерiн кенейтiп, бiлiмдерiн бекiтуге мумкiндiк бередi.

Окытуды экскурсия турiнде уйымдастырудын уш турi бар:

1) кiрiспе лекция- сабакта жана курс, курделi тарау, такырыпты отер алдында уйымдастырылады.

2) iлеспелi экскурсия- белгiлi бiр такырыпка арналып, сабак барысында онын орта шенiнде немесе онын он бойында жургiзiледi.

3) корытынды лекция- курделi тарау немесе такырып отiлiп болганнан кейiн алган теориялык бiлiмдердi пысыктау, бекiту максатында жургiзiледi.

Факультатив - окушылардын суранысы мен кызыгушылыгы негiзiнде ар турлi пандерге катысты уйымдастырылады. Факультативтiн аткаратын кызметi: окушыларды гылымга катыстыра отырып, дуниетанымын кенейтедi. Белгiлi панеге катысты танымдык кызыгушылыгын арттырады.

Конференция - кейбiр такырыптарды теренiрек менгеру ушiн, онын гылыми дарежесiн котеру максатында уйымдастырылатын окыту формасы.

Пандiк уйiрме - мазмуны, уйымдастыру тасiлi мен уакыт олшемi тургысынан озiндiк ерекшелiгi бар, окушылардын кызыгушылыгы мен пандiк бейiмдiлiгiн дамытуга багытталган окытуды уйымдастыру формасы.

Сынак - багдарламыдагы теориялык бiлiмдердi кушейту, бекiту жане окыту процесiнде окушылардын жогары белсендiлiктерiн, жауапкершiлiгiн, дербестiгiн орныктыру максатында жургiзiлетiн окыту формасы.

Уй жумысы - сыныптагы откен сабактын уйдегi жалгасы, окушылардын оз бетiнше орындайтын окыту формасы. Окушылардын уй жумысы сыныптагы оку жумысымен жалгасып, толыктырылып отыруы керек, бул окушылардын бiлiмдерiнiн терен жане берiк болуын камтамасыз етедi. Уй жумысын кунделiктi орындау барысында окушынын дербестiгi, ойлау кабiлетi артып, оздiгiнен жуйелi бiлiм алуга дагдыланады. Сабакта алган бiлiмдерiн озiндiк енбекте кодана бiлуге, озiн- озi бакылау жане кiтаппен жумыс iстей бiлу тасiлдерiн менгередi.

Уй жумысын дурыс уйымдастырудын шарттары:

1) тиiмдi орындау туралы нускау беру;

2) уй тапсырмасы окушынын кызыгушылыгын оятуы тиiс, ол омiрмен, тажiрибемен байланысты болуы ьтиiс;

3) уй жумысы шыгармашылык сипатта болуы тиiс;

4) уй жумысын орындау жолын тусiндiру керек;

5) уй тапсырмалары окушынын жас жане дербес ерекшелiктерiне, ойлау кабiлетiне сайкес болуы тиiс;

6) уй тапсырмасын тексеру жане багалау барысында онын жаксы жаане нашар жактарына назар аударту керек;

7) тапсырмага адiлеттi бага кою керек;

8) мугалiмнiн багалауы мен озiн озi багалауды уштастырып отыру кажет.

Уй жумысын орындаудын узактыгы окушынын жас ерекшелiктерiне сайкес ар турлi болып келедi: 1,2 сыныптарда - 1 сагат; 3, 4 сыныптарда - 1,5 сагат; 5 - 8 сыныптарда - 2 сагат; 9 -11 сыныптарда 3 сагат болуы тиiс.

Сабактын сапасы мен натижелi отуi, кобiнесе, мугалiмнiн озiнiн жане баскалардын жетiстiктерi мен кателерiн дурыс талдай алуына байланысты. Оз жумысына талдауды сабак откiзе салысымен жане келесi сабактын алдында, ягни сабактын конспектiсiнiн негiзi дайын болган кезде жургiзуi тиiмдi. Бундай жагдайда мугалiм откен сабактын натижелерiне суйене отырып, келесi сабакка дайындыгы кезiнде осынын барлыгы ескерiлуiн ойластырады. Озiн-озi багалау откен сабактын талдауына негiзделедi, ягни мугалiм жасаган жоспарын тагы кайтара талдап, сатсiздiктерiнiн себебiн табуга тырысып, дидактикалык тургыдан утымды тустарын кайталауга тырысады.

Осылайша, казiргi уакытта да сабак окушылардын мектепте бiлiм алуын уйымдастыру турiнiн ен негiзгiсi болып кала бередi. Сабактын натижелiлiгi мугалiмнiн дайындык денгейiне, окушылардын оку-танымдык арекетiн уйымдастыра алуына жане ол оку арекетiнiн натижесiн болжай алуына байланысты.