Окыту процесiнiн манi жане онын функциялары. Негiзгi компоненттердiн курылымы мен сипаттамасы. Окыту принциптерi

"Дидактика" - бул ежелгi грек созi, ягни didasko - окыту, тусiндiру, далелдеу, оку деген угымды бiлдiредi. Дидактика бiлiм беру мен окытудын теориялык жане адiстемелiк негiздерiн зерттейтiн педагогика гылымынын саласы.

Ал-Фараби окыту дегенiмiз - уйрету, дагдыландыру, арекеттендiру дейдi. Окыту - мугалiм мен окушылардын белгiленген максатка жетуге багытталган, реттелген, бiрлескен iс-арекетi, окушылардын танымдык iс-арекетiн арнайы уйымдастыру. Окыту процесi - мугалiм мен окушынын бiрлескен iс-арекетi.

Кобiне окыту деп мугалiм мен окушынын бiрлескен, максатка жетуге багытталган iс-арекетiн айтады. Онын барысында жеке тулга дамып, бiлiм алады, тарбиеленедi. Дастур бойынша окыту екi болiктен турады. Окыту жане бiлiм алу. Окыту -окыту мазмунын алу процесi. Дастурлi окытуда бiлiм алуга караганда окыту басым болгандыктан оку материалын окытуга баса назар аударылып, окушылардын iс-арекетiне назар аударылмайды.

"Окыту - уйрету жане бiлiм алу" деген парадигманын узак тарихы бар. Ол алi санталуда. Себебi, мугалiм узак уакыт окушыга акпарат беретiн негiзгi тулга болып келдi. Осы кезге дейiн "бiлiм беру", "окыту" терминдерi жиi колданылады.

Демек, окыту дегенiмiз - окушылардын гылыми бiлiм, iскерлiк, дагдыларды менгеруi, шыгармашылык кабiлеттерiн дамыту, дуниетiнымын, адамгершiлiк, эстетикалык козкарастары мен сенiмдерiн калыптастыру ушiн мугалiмнiн белсендi оку-танымдык iс-арекеттi уйымдастыруы жане ынталандыру iс-арекетi.

Окыту процесi - екi жакты процесс болгандыктан, мугалiм мен окушылардын бiрлескен iс-арекетiн, мугалiм тарапынан окушы iс-арекетiне басшылык етудi, жоспарлауды, уйымдастыруды, баскаруды талап етедi.

Окытудык манызды мiндеттерi:

• Окушылардын танымдык белсендiлiгiн ынталандыру.

• Окушылардын гылыми бiлiм, iскерлiк, дагдыларды менгеруiне керектi оку-танымдык iс-арекеттi уйымдастыру.

• Акыл-ойды, угымталдыкты, кабiлеттi, дарындылыкты дамыту.

Осы процесте окушылар гылыми бiлiмдер алып, iс-арекет жасауга уйренiп, жаксы мен жаман туралы козкарастарын калыптастырады. Окыту баланы дамытады. Ол мынадай болiктерден турады: максат, мiндет, мазмун, натижелерi, оны багалау.

Оку процесi — бул максатка багытталган, окытушы (устаз, оку шеберi) мен окушынын озара карым-катынасы, осынын натижесiнде окушынын бiлiм, тарбие алу жане даму мiндеттерi шешiледi.

Оку процесiнiн негiзгi мiндет компоненттерi: онын максаты, мазмуны, окушы мен педагогтiн озара байланысы. Бул урдiс окытушынын куралдары, формалары жане адiстерi аркылы жузеге асады. Осы компоненттердi бiреуi болмаса, уйымдастырылган оку процесi болуы мумкiн емес.

Оку процесi тек педагог пен окушынын арасындагы тыгыз карым-катынас жагдайда гана болуы мумкiн. Жетекшi жане баскару ролiн педагог аткарады. Егер окушы енжар болса, онда оку процесi болмайды. Оку процесiнiн негiзгi жетiстiгi — окушылардын танымдык (интеллектуалды, ойлы) жане практикалык жагынан белсендi болуы.

Окушынын оку кызметiнiн тасiлi — педагогтiн окыту кызметiнiн тасiлiне байланысты, бул — сабак беру, окыту. Оку процесiнде окушыга тек педагог кана асер етпейдi, сонымен бiрге олар озара арекет жасайды.

Оку процесiнiн максаты — бiлiмнiн мазмундарын менгеру — ненi оку жане калай окыту, бул оку багдарламасында корсетiлген. Бiлiмнiн мазмунында алеуметтiк максаттар бар. Бул максаттар маман кызметкерлерiн даярлайтын касiптiк-техникалык бiлiм беру жуйесiнiн алдына койылган. Максат — турлi тасiлдердi (адiстер, уйымдастыру тасiлдерi, материалдык-техникалык жане педагогикалык жабдыктаулар) жане олардын жузеге асуын аныктайды.

Оку процесi ушiн уш негiзгi озара байланыскан функциялар ерекше болып келедi, олар: бiлiм беру, тарбиелеу жане дамыту.

Оку процесiнiн барлык негiзгi компоненттерi озара тыгыз байланысты. Окытудын максаты бiлiм мазмунында нактылы турде корсетiлген. Бiлiмнiн мазмуны оку (окушы кызметi) мен окыту (педагог кызметi) адiстерi мен формаларын аныктайды. Окыту, ягни, сабак беру мен оку озара тыгыз байланыса бiрге журiп отырады.

Олай болса оку процесiнiн негiзгi ережелерi ондiрiстiк оку процесiне де толыгымен тан екендiгiн ескеруiмiз кажет.

Принциптер мен ережелер туралы угым. принцип - латын созi, казакша негiз деген соз. Окыту принциптерi - мугалiм мен окушылардын жумысын реттеп отыратын ережелер. Сондыктан ол барлык пандердi окытканда колданылады. Окыту принциптерiне сайкес окытуга койылатын талаптар тужырымдалады. Оларды орындаган мугалiм оз енбегiнде жаксы табыстарга жетедi.

Окыту принциптерiнiн жуйесiн тунгыш усынган Я.А.Каменский. Ол адам табигаттын бiр болiгi болгандыктан, окыту да табигат пен адам тауелдi болатын зандарга байланысты екенiн далелдейдi. Сондыктан онын пiкiрiнше, окытудык ен басты принципi - табигатка сай болу принципi. И.Г.Песталоцци окытудын корнекiлiк принципiн ерекше багалап, оны логикалык ойлауды дамытатын манызды курал деп санаган. К.Д.Ушинский окытудык халыктык сипатына баса назар аударып, окытудын принциптерiн психологиялык тургыдан караган. Ы.Алтынсарин окыту ережелерiн казак мектептерiндегi бiлiм берудiн ерекшелiктерiне байланысты колдану керектiгiн айткан.

1927 жылгы педагогикалык энциклопедияда педагогика гылымы мен мектептiн жетiстiктерi жинакталып, "принцип" созiне аныктама берiлдi: максаты, куралды тандауга негiз болатын ой.

А.П.Пинкевич усынган принциптер: окытудык омiрмен жане когамдык енбекпен байланысы; жас ерекшелiгi принципiн сактау; окытудык белгiлi бiр жас кезенiндегi окушылардын даму денгейiне сайкес болуы (окушылардын куш жiгерiн дамуга жумсау, жумыстын жуйелiлiгi, шыгармашылык - кызыгушылыктын басты негiзi); пан мазмунынын ерекшелiктерiн, адiстерiн аньщтау. Ол "Окыту принципiн дидактиканын тугырлы ережелерi, окыту процесiне койылатын негiзгi талаптар" - деп тужырымдалады.

Н.Медынский усынган принциптер: гылым негiздерiн жуйелi менгеру; бiлiмдi саналы менгеру; теориянын тажiрибемен байланысы; тарбие беретiн окыту; окыту адiстерiнiн алуан турi; жалпы жане политехникалык бiлiмi.

В.Е.Гмурман усынган принциптер: окытудык саналылыгы жане белсендiлiгi; окытудык корнекiлiгi; окытудык жуйелiлiгi; гылым негiздерiн берiк менгеру.

Казiргi окытуда саналылык, белсендiлiк, корнекiлiк, жуйелiлiк, бiрiздiлiк, берiктiк, тусiнiктiлiк, гылымилык, теория мен тажiрибе бiрлiгi сиякты принциптер кен колданылады. Принциптердiн талаптары мугалiмнiн турлi ережелердi колдануы аркылы орындалады.

Ережелерде мугалiмге накты нускаулар берiледi. Оларды гылым жетiстiктерiне, омiр талабына сай толыктыруга жане тузетуге болады. Принциптер педагогикалык процестi реттеп отырады. Олардын талаптары ережелер аркылы жузеге асады.

1. Окытудык гылымилыгы. Гылыми таным дегенiмiз - кубылыстын манiне оту, сырттай суреттеумен шектелмей, онын iшкi курылымын тану. Мысалы, агаштын сырткы турiнен онын iшкi курылымын, кобеюiн, зат алмасуын бiлу. Гылымилык принципi окушыларга гылымда ашылган бiлiмдердi менгертудi талап етедi, сондьщтан оку жоспарлары мен багдарламаларына гылыми бiлiмдер енгiзiледi. Оларды менгерту ушiн панаралык байланыстарды колдану керек.

2. Окытудык бiрiздiлiгi жане жуйелiлiгi. Бул принциптiн гылыми ережесi: окушынын бiлiмi берiк болу ушiн онын санасында коршаган дуние жаксы бейнелену керек. Ол ушiн гылыми бiлiмдер жуйелi жане окушылардын танымдык мумкiндiктерiне карай берiледi. Жеке болiктерден туратын окыту процесi окушылардын бiлiмдi менгеруiне комектеседi. Дагдыларды калыптастыру ушiн жаттыгулар, акыл-ой тарбиесiн беру ушiн кисынды ойлау тасiлдерiн талап ететiн жумыстар жургiзiледi. Айтпесе дагды жойылады, окушы дурыс ойлай алмайды, дамуы нашарлайды.

3. Саналылык жане белсендiлiк принципi. Оз бетiмен менгерiлген бiлiм санага жаксы сiнедi. Бiлiмдi саналы менгеруге оку желiсi, оз бетiмен жумыс, белсендiлiк, оку-тарбие процесiн уйымдастыру, окушынын танымдык iс-арекетiн баскару, мугалiмнiн адiс-куралдары комектеседi. Окушынын озiнiн танымдык белсендiлiгi окытура аса кажет жагдай жане оку материалын терен жане берiк тусiнуге орасан зор ыкпал етедi.

4. Теория мен тажiрибенiн байланысы. Бул принцип классикалык философиянын омiр, тажiрибе таным козi деген ережесiне суйенедi.

Омiр жане тажiрибе балаларга дурыс багыт бередi, белсендi iс-арекетке озiрлейдi. Енбек тарбиесi жеке тулганы калыптастырады. Окытудык омiрмен, теориянын тажiрибемен байланысы-нын жаксы болуы бiлiм мазмунына, оку-тарбие процесiн уйымдастыруга, окыту нысандары мен адiстерiне, енбекке жане поли-техникалык азiрлiкке берiлген уакытка, окушылардын жас ерекшелiктерiне байланысты.

5. Корнекiлiк принципi. Бул ертеден колданылып келе жаткан принцип. Онын негiзiне мынадай гылыми зандылык жатады: сезiм мушелерi сырткы тiтiркендiргiштердi турлiше кабылдайды. Ен сезiмталы - кору мушелерi; Олар аркылы мига енетiн акпараттар окушылардын есiнде жаксы сакталады. Кейбiр заттарды есте сактау корнекiлiксiз мумкiн емес.

6. Окушылар бiлiмiнiн берiктiгi. Бул принципте мына зандылыктар бар: бiлiм мазмуны жане окушылардын танымдык куштерiн дамыту окыту процесiндегi бiр-бiрiмен озара байланысты болiктер; оку материалын тусiнiп есте сактау онын мазмунына, окушынын материалмен жумыс iстеуiне, окытуга, мугалiмге байланысты; бiлiмнiн берiктiгiне окытуды уйымдастыру, окыту турлерi мен адiстерiнiн алуан турiн колдану, окытатын уакыт асер етедi. Окушы есiнде калуга тиiстi материалдарды тандайды, сондыктан онын есiнде оган пайдалы жане кызыкты бiлiмдер гана жаксы сакталады.

7. Тусiнiктiлiк принципi. Бала озiнiн ойлау кабiлетiне, жинактаган бiлiмiнiн, iскерлiгiнiн, ойлау тасiлдерiнiн колемiне карай тусiнедi. Аталган принциптi жузеге асыру ушiн оуелi окай, белгiлi, карапайым материалдар, содан кейiн киын, бел-гiсiз, курделi оку материалдары окылады.

8. Ынталандыру принципi. Бул принциптiн манызы оте зор. Окуга, бiлiмге, мугалiмнiн жеке басына деген, сондай-ак оку жумысынын барлык адiстерiне, турлерi мен нысандарына окушыларда ынта-ыкылас болса, олардьщ оку-таным арекетi сенiмдi, ерiктi, куанышты болады.

Сондыктан мугалiм, ен алдымен, сабактарын кызыкты, тартымды, асерлi етiп откiзуге мiндеттi. Ынталандыру принципi окушыларга жеке-дара карауды керек етедi.

9. Гуманизациялау (iзгiлендiру) принципi - окушыга деген ерекше суйiспеншiлiктi, курметтi талап етедi. Балага сенiм артып, онын жеке басынын касиеттерiн ескерiп, оку-таным арекетiнiн жемiстi болуына нолайлы жагдайлар мен мумкiндiктердi жасау керек.

Оку процесiнде, сабактарда балаларды коркытпай, кысымшылык-жасамай, керiсiнше, олармен жылы карым-катынас жасау мiндет.

Бул принцип гуманитарлык багдарды жузеге асыруды керек етедi. Мектептерде бiлiм мазмунын жалпы адамзаттык жане улттын рухани игiлiктерге карай багыттау, казак халкынын тарихын, мадениетiн, тiлiн, дастурiн, коркемонерiн, колонерiн, т.б. терен окып-бiлу мiндетiн iске асыру керек.

Бул принциптi iске асыруда халык педагогикасынын манызы зор. Халык педагогикасы казак халкынын гасырлар бойы атадан балага олмес мирас, омiрлiк мура болып келе жаткан тарбие жонiндегi жинакталган тажiрибесi. Асiресе балаларды iзгiлiкке тарбиелеуде халык педагогикасынын кагидалары мен салт-дастурлерiнiн орыны ерекше.

10. Маселелiк принцип - оку процесiнiн мазмуны, адiстерi, уйымдастыру нысандары маселелi сипатта болуын талап етедi. Маселелi окыту бiлiмдi дайын турде бермей, окушылардан iзденуiн, дербестiгiн, шыгармашылык ойлауын дамытуга багытталады. Маселелiк принцип - окушылардын ойлау процесiнiн психологиясына негiзделедi. Ойткенi ойлаудык басталуы маселенiн болуына байланысты, баскаша айтканда, ойлау-маселелiк сурак немесе мiндеттен басталады.

11. Интеграциялау принципi. Бул - жалпы бiлiм мазмунын аныктауда, оку багдарламалары мен окулыктарды жазып шыгаруда ескеретiн манызды принцип. Интеграция - ар турлi пандердегi негiзгi принциптер мен зандылыктарды озара тыгыз диалектикалык бiрлiкте карастыруды коздейдi. Сондай-ак мазмуны жагынан бiр-бiрiне жакын пандердiн тiл мен адебиет, адебиет пен тарих, математика мен информатика, онер мен енбек, этика мен астетика, т.б. озара жане жеке паннiн iшiндегi материалдардык арасындагы байланыстарын аныктап, окушылардын бiлiмiн терендетуге болады. Осыган орай интеграцияланган пандердiн, сабактардын ролi ерекше.

Бiз принциптердi жане оларды жузеге асыру шарттарын карастырдык. Принциптердi жуйелi, кешендi колдану керек. Оларды кезекпен колдануга болмайды. Мугалiмнiн алдымен бiр принцип талабын, содан кейiн баскасын орындаймын деуiне болмайды.

Барлык принциптердiн талаптары бiр мезгiлде орындалады. Олардын iшiнде негiзгiлерi жане комекшiлерi жок. Барлык принциптерi бiр-бiрiмен байланысты. Олар багыт берiп отырады, окытуда жаксы натижелерге жету жолдарын корсетедi. Бiлiмдi iзгiлендiру баланын дене жане акыл-ой мумкiндiктерiн ескерудi талап етедi. Сондыктан натиже оган кеткен кушпен салыстырылады. Принциптер мумкiндiктердi, куштi жане натижелердi молшерлейдi, олар бузылмаса тепе-тендiк сакталады деп сенiммен айтуга болады.