Сінаніміка форм выказніка. “Расчляненне выказніка”

У простым сказе формы выражэння выказніка могуць быць самыя разнастайныя, што стварае багатыя магчымасці іх стылістычнага выкарыстання. Блізкімі па значэнню, але рознымі па ступені экспрэсіўнасці могуць быць варыянты: 1) простага дзеяслоўнага выказніка. 2) звязкі або дапаможнага дзеяслова 3) іменнай часткі состаўнога выказніка.

Выказнік з’яўляецца экспрэсіўным і мае афарбоўку размоўна-бытавога стылю таксама, калі ён выражаны дзеясловамі. Блізкімі да гукаперайманняўб тыпу шась, лясь, гоп, тыц, шмыг, зірк.

У размоўным тыпе ужываецца паўтор выказніка для абазначэння працягласці дзеяння: Вот дзяцел даўбаў даўбаўб выдаўбаў лесвічку, дык лісіца палезла па лесвіцы.

Якасныя прыметнікі ў ролі простага сказа часцей выступаюць у поунай форме: Мора ў гэтыя дні было не надта бурлівае.

Разнастайныя адценні выражаюць шматкапанентныя выказнікі: Я на пачала спрабаваць падняцца і убачыла, як постаць мужчыны ўстала паблізу яе.

Пры выкарыстанні састоўного выказніка трэба ўлічваць ролю звязкі і дапаможнага дзеяслова. Многія дапаможныя дзеяслвы захоўваюць у састаўным выказніку сваё лексічнае значэнне, я кое можа адпавядаць або не адпавядаць кантэксту. Функцыю чыстай звязкі, якая указвае толькі на граматычную форму дзеяслова, звычайна

Высконвае дзеяслоў БЫЦЬ: Ён быў выселы. Астатнія - стаць, з’явіцца, называцца - - указваюць на розныя сэнсавыя адценні.

Няправільнае выкарыстанне дапаможных дзеясловаў ў састауных выказніках выклікае стылістычныя памылкі.

Са стылістычнага боку пэўную цікавасць мае сіноніміка іменнай часткі састаўнога выказніка са звязкамі быў, стаў, забіўся і інш. Як вядома, назоўнік або прыметнік у гэтых выказніках можа стаяць у назоўным або ў творным склоне. Назоўны прэдыкатыуны пры звязцы БЫЎ падкрэслівае істотнасць прыметы і пастаянства часу. Карцар быў спецыяліст, светлая галава, найлепшы рэфірэнт па эканоміцы.

Пры адсутнасці звязкі іменная частка часцей за ўсе ставіцца ў назоўным склоне: Мой тата трактарыст. Аднак у гутарковай мове можна сустрэць і форму творнага слону: Ён цяпер партызанам.

Пры звязках называцца, лічыцца, здавацца іменная частка звычайна ставіцца ў творным склоне, асабліва ў навуковай і афіцыйна-дзелавой мове. У мастацкай - - у назоўным склоне.

У некаторых выпадках ужыванне дзеяслоўна-іменнага спалучэння замест дзеяслова ў ролі выказніка надае выказванню канцэлярыйскі характэр: У радзе месц масавая работа ў культурна-асветных установах знаходзіцца ў запушчаных стане.

Такая з’ява стылістамі ўмоуна называецца “РАСЧАПЛЕННЕМ ВЫКАЗНІКА”: дзеяслоў выказнік як бы расчапляецца - замяняецца спалучэннем аддзеяслоўнага назошніка з паўдапаможным дзеясловам. Тк замест расце прадукцыйнасць працы гавораць адбываецца рост прадукцыйнасць працы, замест будуецца новы аўтагігант – ідзе будауніцтва новага аўтагіганта.

Бываюць выпадкі, калі РАСЧАПЛЕННЕ ВЫКАЗНІКА стылістычна матывавана: самалет ідзе на пасадку, ХІРУРГ робіць аперацыю хвораму (спецыяльныя выразы). Прыкметна ідзем на зніжынне. У некаторых жа выпадках “РАСЧАПЛЕННЕ ВЫКАЗНІКА неапраўдана ніякімі стылістычнымі меркаваннямі: Два разы на тыдзень я раблю уборку памяшкання. Лепш сказаць: Два разы на тыдзень я прыбіраю памяшканне.

25. Актуальнае чляненне выказвання і парадак слоў у сказе

Сказ – мін. адзінка маўлення. Ён звязаны сэнсавымі адносінамі з усім кантэкстам. Парадак слоў (пэўнае размяшчэнне кампанентаў сказа з мэтай ствар.цэласнага адзінства – сэнсавага, сінтаксічнага і стылістычнага)вызначае камунікатыўную ролю сказа ў канкрэтным адрэзку выказвання, сэнсавую сувязь з папярэднім сказам. Актуальная чляненне сказа грунтуецца на тым, што думка рухаецца ад вядомага да новага. Вядомае – лагічны су6’ект, тэма; новае – лагічны прэдыкат, ядро. У афіцыйна-дзелавым стылі новае ставіцца ў канцы сказа. У экспрэсіўнай мове член сказа, які выражае новае, вылучаецца шляхам вынясення яго ў пачатак. Характэрнай аса6лівасцю 6ел. мовы з’яўляецца сва6одны парадак сл. Усякі адваротны парадак у тэксце павінен 6ыць эстэтычна апраўданы. Сінтаксічнае знач. парадка сл. звязана са зменай сінтаксічн. адносін паміж чл. сказа (Марознаяноч. Ночмарозная). Стылістычн. знач. – са з’яўленнем дадатковых сэнсавых і экспрэсіўных адценняў. Кожны чл. сказа мае ўласцівае яму месца, якое вызначаецца стр-рай а6о тыпам сказа, сродкам сінтаксічн. выражэння, месцам сярод інш. сл. Адваротны парадак сл. называецца інверсіяй. 1) У апавядальным сказе дзейнік стаіць перад выказнікам. Інверсія дзеяслова-выказніка выкарыстоўваецца для таго, ка6 паказаць *нечаканасць пераходу ад адной думкі да др., калі выказванне складаецца з некалькіх самастойн. сказаў; *важнасць з’явы; *лірычн. усхваляванасць выказвання; * святочныя шэсці (Адгрымеў апошні ваенны марш зводнага аркестра); *аўтарскія рэмаркі драматычн. твора (Сядзяць два з партфелямі. Уваходзіць Карнейчык); *словы аўтара пасля прамой мовы (“Лю6ачка мая”, - казаў ён); *апісальнасць тэкста. 2) Прыметнік-азначэнне ставіцца перад наз., да якога дапасуецца. Злоўжыванне інверсіяй стварае ўражанне манернасці і аднастайнасці стылю, паказвае неадпавяднасць формы і зместа выказвання (ужываюць угнаенні суперфасфатныя, кам6айны звышмагутныя – ой, наша 6аза індустрыяльная). 3) Недапасаванае азначэнне стаіць пасля азначаемага сл. Дапаўненне можа ўспрымацца як недапасаванае азначэнне, што скажае сэнс выказвання. 4) Наз.-дапаўненне стаіць пасля сл., якое ім кіруе. 5) Акалічнасці часу і месца стаяць перад сл., ад якога залежаць. 6) Акалічнасць споса6у дзеяння стаіць перад дзеясл., да якога адносіцца. 7) Акалічнасці прычыны і мэты менш выдзяляюцца ў прэпазітыўным становішчы.