Слова і вобраз

Слова ў мастацкім творы можа выкарыстоўвацца ў звычайным, прамым значэнні, ці дадатковым (сэнсавае адценне), якое накладваецца на семантыку слова, сумяшчаецца з ей.

У ідэале — у мастацкім творы ўся мова павінна быць вобразнай. У аснове стварэння вобразаў ляжыць троп — выкарыстанне слова ў пераносным значэнні. Могуць быць традыцыйныя сродкі вобразнасці і безвобразныя сродкі.

У цэнтры вобразнай сістэмы твору — вобраз аўтара. Акрамя таго, існуюць вобразы персанажаў, прыроды, Радзімы.

Увогуле твор — вынік вобразнага пераасэнсавання рэчаіснасці.

Сло́во — центральная единица языка. Это основная номинативная и когнитивная единица языка, служащая для именования и сообщения о предметах, признаках, процессах и отношениях. Слово представляет собой структурно-семантическую двустороннюю единицу языка, обладающую формой (планом выражения) и значением (планом содержания).

Основные свойства слова: Фонетическая оформленность (наличие главного ударения). Семантическая оформленность (наличие лексического, грамматического, структурного значения). Номинативная функция (название явления реальной действительности и представление его в виде лексического значения). Воспроизводимость (слово существует в языке как готовая самостоятельная единица и воспроизводится говорящим в момент речи, а не изобретается заново). Синтаксическая самостоятельность (способность употребляться в качестве отдельного высказывания; относительная свобода расположения слов в предложении).

Внутренняя линейная организация (cлово состоит из морфем) (слово состоит из слогов). Непроницаемость слова (невозможность разрыва единицы какими-либо элементами). Исключения: никто — ни от кого и т. п. Цельнооформленность. Валентность (способность сочетаться с другими словами по определенным семантическим и грамматическим законам). Материальность (существование слова в звуковой/графической оболочке). Информативность (объём знаний о явлении мира действительности).

Классификация слов По значению Слова делятся на: знаменательные (обозначающее некоторое понятие) и служебные, которые служат для связи слов между собой. Слова подразделяются также на разные части речи.

15. Пераноснае ўжыванне слова. Тропы і іх стылістычная характарыстыка

3 мнаг-сцю слова непасрэдна звязана выкарыстанне яго ў перан. знач. Такое падабенства звяз з падабен. прадметаў па функцыях, колеру, форме і г. д.: нос чалавека —нос карабля, востры нож — вострое слова. Думка больш наглядн. і вобразная.

А мы сеем і сеем пшаніцу, і радасць, і кветкі (Куп.) сеяць — тут значыць 'будаваць, мацаваць дабрабыт Радзімы'.

Значэнне, якое ўзвікае ў слове на аснове пераносу пры-мет аднаго прадмета на другі, называецца пераносным або метафарычным, а сам перанос — метафарызацыяй. Слова або сдовазлучэнне з перен знач наз тропам.

Адрозніваюць тропы моўныя і індывід-аўтарскія.

Моўныя, або пастаяяныя, тропы — гэта словы пераносн знач якіх з'яўляецца агульнаўжы-вальным: ліпавыя документы, железная воля, палымяны барацьбіт. + несемант. двухпланавыя: мёртвыя метафары. дождж ідзе, прайшла годзіна. Яны не экспрэс., ва ўсіх стылях мовы.

Індывідуальна-аўтарскія тропы не сталі фактам агуль-нанароднай мовы. Такія тропы заўседы экспрэсіўныя: Расчасалі вішні шоўкаеыя косы і уранілі долу снегавы вянок (Тр.). Індывідуальна-аўтарскія тропы найбольш пашыраны ў паэзіі, радзей сустракаюцца ў мастацкай прозе, публіц. і навукова-папулярнай літаратуры.

Да апошняга часу тропы звычайна разглядаліся з літ-чага боку, іх класіфікац зас-ся на прыметах не столькі моўнага, колькі прадмегна-лагічнага хар-ру: псіх, лаг, эстэт. Замест слоў і словазлучэнняў як катэгорый лінгвістычных частак аналізаваліся рэчы, паняцці або значэнні, якія гэтыя словы і словазлучэнні выражаюць,— без уліку спецыфікі семант адценняў або стыліст афарбоукі.

У лінгв. літ-ры тропы класіф. па характару сэнсавых адносін паміж словамі.

Групы:

· Тропы з аднос. прамога і перан. знач (метафара, параўнанне, эпітэт, метанімія, сінекдаха, гіпербала і літота;

· тропы з адносінамі сінанімічнага характару: перыфраза, антанамасія, эўфемізм, дысфемізм;

· тропы з адносінамі антанімічнага характару: антытэза, аксюмаран, іронія;

· тропы з аманімічнымі і паранімічнымі адносінамі: ка­ламбур і паранамазія;

· тропы з адносінамі несумяшчальнасці — алагізм.

Метафара (скарочанае параўнанне) — найбольш расп від тропа; гэта _перанос назвы аднаго прадм на аснове падабенства іх прымет. Сумяшч прам і перан знач слова: У бубны дахау вецер б’е. (Багд.). Параўн.: валасы белыя як снег (параўнанне)— снег валасдў (метафара). Прым. неадуш прадм могуць пераносіцца таксама на неадуш: пульс зямнога шара, сэрца квітнее (Р Б.). Адуш на адуш – балерына ўзбрыкнула ножкамі. Фашыст заіржаў дзікім смехом (з газеты);

Перанос рыс жывых істот на нежывыя – увасабленне. – мароз круціў за вушы раніцой.

Метафары – субстантыўныя, вербальныя, дзеяслоўныя, ад’ектыўныя.

Эпітэт (мастацк азначэнне) — гэта троп, пры дап якога падкрэсліваецца істотная рыса прадмета. Задача лагічн. азначэння - індывідуалізаваць прадмет або паняцце,абмежаваць яго аб'ём, адрозніць ад інш аднар прадм або паняц, Эпітэт жа гэтай функцыі не мае. Ен захоўвае пэўнае па­няцце ў тым жа аб'ёме і з тым жа зместам, але.падкрэслівае найбрльш характэрную, тыповую прымету. Супаставім два словазлучэнні:. шэры конь і шэры воўк. Азначэнне шэры ў дачыненні да слова конь лагічным, бо яно ўжываецца з мэтай адрозніць масць дадзенага каня ад іншых. Азначэнне шэры у да­чыненні да слова воўк не з'яўляецца лагічным, бо яно ўжыта.не для таго, каб адрозніць аднаго ваўка ад другога, а для таго, каб падкрэсліць характэрны колер воўчай поўсці. У розных выпадках – то азнач, то эпітэт. Белая вяргіня. У слоўніку па батаніцы - слова белая выступае як лагічнае азначэнне.

Эпітэт – розныя члены сказа. Удовы-бярозы глядзяцца ў люстэрка вады (азнач). Цяжка мне цяжка за сошкай-крывуляю (прыдатак), метафарычны эпітэт (сівая зіма. Злая бура, бурнае жыццё)

У творах таленавітых празаікаў і паэтаў можна знайсці яркія, дечаканыя, свежыя эпітэты - Я. Брыль - (нясцерпна-салодкага пацалунка; суровая стомленасць; шматабяцаючы посвіст шнура; асцярожны ўсплёск блясны) Для таго каб выразней ахарактарызаваць прадмет або асобу, пісьменнік шырока выкарыстоўвае ў якасці эпітэтаў разнастайныя складаныя прыметнікі або спалучэнні прыметнікау з пры-слоўямі (бела-чорна-чырвона-стракатая птушка, зяр-ніста-чырвоны кавунны скрыль, цьмяна-прозрысты віна-грод каменна-шурпаты квадрат тротуара, бела-бяскон-йая ройнядзь пляжа, валасата-бяздумны юнак)

Параўнанне – троп, заснаванына збліжэнні прадметаў па іх падабенству, пры параўнанні называецца кожны з супастаўляемых прадемтаў. Граматычна выраж. ускосн. склонамі. (месяц грываю зазвінеў за кармой)У параўнаннях на ўзроўні словазлучэнняу і сказау ужыв прыметнік падобен/ны, вышэйшая ступень параўнання прыметнікаў, злучнікі як. што, чым, нібы, бы,быццом, усе роуна як: След сапраўды быў

подобны да гусінай лама (Сам.);...Бялявы Вэня адразу стар падобны на подперты знізу нагамі мяшок (К. Ч)

У мастацкім стылі, асабліва ў паэзіі, часта сустракаюцца параўнанні-выказнікі: Вочы — усмешкі вясны (Тр.);Успаміны — неўзарваныя міны (Р. Б.).

Параўнальн звар, утвораныя па мадэлі як+дзеяслоў» (высокі, як дастаць рукою характ-ны для разм стылю: Но яе з Сумліч зроблен выезд: вузкоя, як размінуцца двум вазам, дарога... (К. Ч.) У мастацкіх творах пад уплывам фальклору часам ужываюцца

так званыя адмоўныя параўнанні-паралелізмы (У сялянская сям’і адзінокай не каліна ў садочку цвіла, там Алеся як гарох пры дарозе расла)

Чыста літ параўн носіць назву далучальнага (спачатку даецца разгорнутае апісанн 'таго прадмета, з якім параўноўваецца прадмет, а потым далечаецца вобраз). Вельмі распаўсюдж форма далуч параўнання, у якой другая, вобразная частка пачынаецца словам так: Толькі за рэчку... Так, бывае, кідаюць з берага раскручанае палатно, якое прынеслі бяліць,— концом у ваду (Пташн.).

Метанімія - троп, заснаваны, у адрозненне ад мета-фары, не на падабенстве, а на сумежнасці панядццяў. Штодзень у капусце кабплШВйла скварка, а к ей, калі трэба, знайшлася б і чарка (Р.). Тут назва посуду — чарка выступае ў значэнні таго, што ў яе наліта: 'гарэлка*; падабенсгва паміж супастаўляемымі паняццямі, як бачым, няма, яны цесна звязаны адно з адным, блізкія толькі па сумежнасці.

Найбольш пашырана метанімія, заснаваная на прасторавай сумежнасці паняццяў. Яна выкар ва усіх стылях і часам зусім пазбаўлена экспрэсіі. Так, напрыклад, словы дом, клас, школа, кватэра, завод могуць называць не толькі будынак або памяшканне: новая школа, шырокая вуліца, пяты клас, педагагічны інстытут і г. д., але і групу асоб. калектыў: уся школа пайшла на мітынг; інстытут распцсціў сваіх выхаванцаў і г. д.

Вядомы таксама іншыя тыпы метаніміі 1) перанос наз мат-лу на прадмет: золатаа (метал) — залога (выраб) 2) перанос назвы дзеяння на прыладу дзеяння (патрэбна пільнае вока)

Адным з відаў сінекдаха - перанос, заснаваны на колькасных суадносінах з’яў.Пераносіцца назва часткі на цэлае, цэлае на частку. – маладосць кліча у паход, крычыць начальства і нагамі тупае.

Граматычная сінекдаха – ужыванне адз. ліку замест множн. Топча катуе тваю землю вылюдак ашалелы.

Гіпербала і літота Гіпербала — вобразны выраз, які перабольшвае памеры, Літота —- вобразны выраз, які змяншае памеры. часцей за ўсё выступаюць у форме параўнання і ў большасці выпадкаў ужываюцца як моўны сродая сатыры і сумару, як выражэнне аўтарскай цшнй Прыклад гіпербалы, што ужываецца як сродак саты-рычнай абмадёўкі персанажа: Вось, нарэшце, важна гэта, Пад раскрытый парасонан, Нібы ён нясе паўсвета, Паказальная персона (Луж.).

Гіпербала і літота часта ужываюцца ў народных выслоўях, прыказках, прымаўках (мора па калена, вераб’ю па костачкі)

Як і іншыя тропы, гіпербала і літота бываюць моўныя і індывідуальна-аўтарскія. Напрыклад, моўныя гіпербалы: чакайь сто гадоў_г задушыць у абдымках, выліць мора слёз. Гіпербала і літота, як і іншыя тропы, напрыклад антытэза» могуць выражацца моўнымі адзінкамі розных узроў-няў: словам, словазлучэннем, сказам, складаным сінтак-січным цэлым, таму адносіць іх да лексічных вобразных сродкаў можна ў нейкай меры

16. Фоніка. Моўныя сродкі гукапісу

Фоніка — раздзел стылістыкі, якія вывучае стродкі моўнага гукапісу: алітэрацыю, асананс, фанетычную анафару і эпіфару, стылістычныя ўласцівасці гукаў ці спалучэнняў.

Эўфонія — мілагучнасць, какафонія — немілагучнасць.

Мілагучныя — звонкія, санорныя зычныя, немілагучныя — шыпячыя і свісцячыя, суфіксы уч, юч, таму іх трэба пазбягаць на кароткім участку мовы

Фо́ника — отдел теории стиха, изучающий его звуковую организацию. При широком толковании термина Ф. в последнюю включается и учение о стихотворной ритмике. Однако более обычным и более чётким является ограничение понятия Ф. изучением сочетаний гласных и согласных звуков в звуковых комплексах и их конструктивной функции в организации стихового ряда. В силу этого учение о рифме, как о звуковом повторе, относится к Ф., а ритмообразующая её роль входит в теорию ритма и композиции стиха.

Особенности фоники

Одним из основных достижений современной Ф. является отказ от зрительно-графического рассмотрения фонической организации стиха, при к-ром принимались во внимание не звуки, а буквы, тогда как между письмом и произношением любого языка имеются расхождения, иногда очень значительные. Например, буквы русского языка «я», «ё», «ю» не соответствуют никакому самостоятельному звуку, а являются в положении после гласного звуками «а», «о», «у» с предшествующим им «й». Поэтому в основном случаи зияния, то есть неприятного для слуха столкновения гласных звуков, в русском стихе являются мнимыми, основанными на излишнем доверии к написанию слова. Ряд русских согласных звуков изменяет своё звучание в зависимости от положения в слове и соседства с другими звуками (напр. «луг», «нож» произносятся как «лук», «нош»). Неударяемые гласные теряют в различной степени длительность и отчётливость звучания и даже меняют его качество. Ударения, расстановка к-рых образует ритмическую организацию стиха, становятся в то же время опорными пунктами и его фонической организации. Звуковые повторы гласных (нередко называемые неудачным термином «ассонанс») ощутимы и отчётливы только тогда, когда они образуются ударяемыми гласными. Повторы согласных (обычно обозначаемые словом «аллитерация»), хотя и сохраняют ощутимость, где бы они ни стояли, но приобретают особую яркость, когда они непосредственно предшествуют ударяемым гласным. Ф. не ограничивается рассмотрением лишь звуковых повторов стиха, но учитывает также общее распределение звуковых масс, сходство или контрасты звуков по способу их произношения, смену тембров и т. п. Сумму всех средств звуковой организации стиха обычно называют инструментовкой. При анализе фонической организации стиха следует иметь в виду, что число звуков каждого языка сравнительно невелико, вследствие чего близкое соседство одинаковых звуков в ней всегда в некоторой степени наличествует, не являясь признаком её художественной организации. Поэтому о звуковых повторах в стихе нельзя говорить отвлечённо, а лишь в сопоставлении с фонетической системой данного языка. Следует отметить также, что отношение к звуковой насыщенности стиха, в частности к пользованию звуковыми повторами, в разные эпохи испытывало значительные изменения. Поэтому трактовка вопросов Ф. вне конкретной исторической перспективы привела бы к существенным научным промахам.

Икт (лат. ictus — удар) — ритмическое ударение в метрическом стихе, безотносительное к собственному (словесному) ударению входящих в него слов.

Хо́ди, и́зба, хо́ди, пе́чь — хо́зяину не́где ле́чь.

Элизия (от лат. elisio — выталкивание, выжимание) в лингвистике — отпадение конечного гласного звука в слове, когда следующее слово начинается с гласного. Например, во французском языке l’esprit вместо le esprit.

Зия́ние (также хиа́тус, гиа́тус от лат. hiātus) — стечение подряд нескольких гласных звуков внутри слова или на стыке двух слов; например, зияние внутреннее: «поэзия»; зияние внешнее: «Анастасии и Ирины», «на аэродроме»[1]. Может быть стилистическим приемом или речевой ошибкой. Устранение зияния путём пропуска одного (или нескольких) из гласных называется элизией.

Аллитерация — литературный приём, состоящий в повторении одного или нескольких согласных звуков.

Подразумевается бо́льшая по сравнению со среднеречевой частотность этих звуков на определённом отрезке текста или на всём его протяжении. Об аллитерации не принято говорить в тех случаях, когда звуковой повтор является следствием повтора морфем или слов. Как правило, под аллитерацией понимается нерегулярный повтор, в отличие от рифмы и других видов регулярного повтора, однако в некоторых случаях эта грань достаточно условна, а в аллитерационном стихе аллитерация, по сути, выступает структурным аналогом рифмы. Чаще аллитерация используется в поэзии, хотя распространена и в прозе (например, у Владимира Набокова).

Основными функциями аллитерации являются звукоподражание («Шипенье пенистых бокалов // и пунша пламень голубой» — Пушкин) и суггестия, подчинение словесной семантики более произвольным звуковым ассоциациям («Чуждый чарам чёрный чёлн» — Бальмонт). Особым видом аллитерации является тавтограмма.

Тавтогра́мма — литературная форма: текст, все слова которого начинаются с одной и той же буквы. Чаще встречается в поэзии, но известна и в прозе. Как правило, носит игровой, шуточный характер. Эпизодически обращались к тавтограмме самые разные авторы, начиная (в русской традиции) с Валерия Брюсова. В 1990-е годы несколько авторов (например, Михаил Болдуман) работали с тавтограммой систематически.

В качестве приема, как частный случай аллитерации, тавтограмма может применяться на протяжении не всего текста, а какого-либо его фрагмента: такова, например, строка Бальмонта «Чуждый чарам чёрный чёлн».

Ленивых лет легко ласканье,

Луга лиловые люблю,

Известны тавтограммы среди детских стихов:

Ономатопея (греч. ὀνοματοποιΐα, в лат. транскрипции onomatopoeia — словотворчество, от onoma, род. падеж onomatos — имя и poieo — делаю, творю) — слово, являющееся звукоподражанием, возникшим на основе фонетического уподобления неречевым звукокомплексам. Чаще всего ономатопоэтической является лексика, прямо связанная с существами или предметами — источниками звука: например, глаголы типа «квакать», «мяукать», «кукарекать», «тарахтеть» и производные от них существительные.

Ономатопоэтическая лексика различается в разных языках, причём эти различия лишь отчасти объясняются различиями фонологических систем. Особый интерес в этом отношении представляет передача звуков, издаваемых наиболее распространёнными животными, поскольку её можно проследить в большом числе языков разного состава и происхождения.

17. Тыповыя памылкі словаўжывання

Слова і кантэкст. Любы твор можа быць успрыняты чытачом толькі ў там выпадку, калі аўтар правільна выкарыстоўвас кожнас слова. Кантэкст – закончаны ў сэнсавых аднсінах урывак пісьмовага маўлення. Памылкі: 1. Выкарыстанне слова, знач якога не адпавяд агульнапрынятым (У клубе сабраліся ўсе тыя, хто пасля школы без хістання накіраваўся на вытворчасць). Замест хістання – ваганне. 2. Незразумела які сэнс (Іван Пятровіч упэўнена, па-гаспадарску трымае штурвал сваёй машыны).

Лексіка-семантычная спалучальнасць слоў. Улічваць жывыя і актыўныя сувязі слоў. Сувязь абмежавана адценнямі і значэннямі. Памылкі: 1. Недакладане ўжыванне сінанімічных слоў у словазлуч (дыхне невялічкі вецер і, як мора, захвалюецца каласістае жыта – прав-на легкі, слабы вецер; Пералік станоўчых прыкладаў быў вялікі – доўгі.) 2. Лагічная неадпаведнасць у суадносінах паняццяў – неапраўдаванае спалучэнне канкр і абстр паняццяў (Беспрауоўе у гэтай краіне дасягнула аднаго мільена – трэба Колькасць беспрацоўных у гэтай краіне дасягнула аднаго мільена чалавек). 3. Свядомае парушэнне прынцыпаў спалучальнасці слоў (маст літ і публ-ка) (Ледзь не штодня са сцэны бялеюць прэзідыумныя ілбы – Панч, Дакладчыка прагналі са сцэны апладысментамі - Быкаў) У газеце – Закажыце ваш настрой (загаловак)

Спалучэнне рознастылёвай лексікі. Прынцып стылістычнай аднароднасці. 1. Лексіка грам-паліт+ кніжныя словы (Мір – неацэнны здабытак. Дэлегаты прыйшлі да вываду, што сумеснымі намаганнямі тр.эба дабіцца рэалізацыі жыццёвых задач, якія выстаўленыдля замацавання міру). 2. Прафес, дыялект, прастамоўн – сродкі разм маўлення (Рабіць я то ўмею. Зноў жа - скляпок...Яму выкапай..Выкапаў. А бярвенне...Ачашчы, прапазі..Упарыць жа ясень трэба дай Бог - Панч) Спец словы стыліст не апраўданы ў любым неспец кантэксце. Сродкі гумару, іроніі, сатыры (Слаба ў навуках дакладных перту – Барад., Зара дае заяўку на світанне – Барад.)

У газеце гэта памылка: Вялікі ўклад у дасягненне поспехаў унеслі мае сяброўкі. Воіны збіраліся ісці на вячэру. У газеце заганы – вырастанне высокай лексікі з нізкай.

Канцылярызмы і штампы. Згодна з пастановай, вывесці са складу, прысвоіць званне. Прымеы канцылярскага стылю: шмат дзеяслоўных назоўнікаў, адыменныя прыназоўнікі, штампаваныя словазлучэнні (мае месца, мабілізацыя людзей на ўборку). Тэкст неканкрэтны, сухі. К. Крапіва: “Канцылярызмам - бязлітасная вайна”. У газетах лексіка не апрауоўваецца – загады, указы, афіц. дак-ты.

Адыменныя прыназоўнікі (у сілу. Па справе. З боку, у справе, у разрэзе)

Аддзеяслоўныя назоўнікі –анне, -енне (стварэнне, атрыманне, накіраванне)

Штампа – банальныя думкі. Есць моўныя стандарты (клішэ) – гатовыя выразы, што ўзнаўляюцца ў мове як фраз-мы, не выклік негат адносін, бо мае дакладн семантыку і дап эканомна выражаць думку, хутка перадаваць інфу (разрадка напружанасці, усеагульная падтрымка, сустрэча ў вярхах)

Плеаназмы. Гіперхарактарызацыя сродказ выражэння думкі. Лішнія моўныя элементы. (у ліпені месяцы, дзесяць чалавек студэнтаў, ліквідацыя наяўных недахопаў). Таўталогія – разн-сць. (Учора ў атчавай сустрэчы сустрэліся каманды БПІ і БДУ. Глядзельная зала была поўнасць запоўнена). Выпадковыя плеаназмы і таўталогія - -стыліст недахоп. (Усё прагрэсіўнае чалвецтва свету падтрымлівае мірную ініцыятыву). У фразеалагізмах гэта не памылка – ведаць не ведаю, бегма бегчы, бачыць на свае ўласныя вочы. Маст. Літ-ра: Шуміць шумненька гаёк (Куп.)

Недастатковасць, шкодны лаканізм. Выпадковы пропуск слова, неабходны для дакладнага выражэння думкі. (Нягледзячы на гады, ветэран па-ранецшаму у страі стваральнікаў - каго?, План пагалоўя – каго, чаго – у калгасе не выкананы)

18. Стылістычныя асаблівасці ўжывання назоўніка

3 пун. гледж. стыліст. - асноўнай граматычнай катэгорыі – прадметнасці – магч-сць чыт. ўявіць любую з'яву, працэс, як-ць, прым, дзе-не, пра якія ідзе гаворка ў творы, у выглядзе асобнай субстанцыі — наглядна, зрокава, адчувальна: Пах вільготнай зямлі, зяленіва польнага сцябла, жоўтая лагоднасць прыгрэтага сонцам малачайніку, духмянасць прзлага моху, прасвет неба паміж хвояў, птушка над дрэвам, родныя магілы на блізкім могільніку — / смутак і радасць! (К. Ч.). Канцэнтрацыя назоўнікаў у прыведзеным кантэксце надае яму прадметна-апісальны стылістычны характар. Гэтым назоўнікі проціпастаўляюцца дзеясловам, якія выражаюць рух, надаюць паведамленню дынаміку.

У параўнанні з прыметнікамі і дзеясл. назоўнікі выражаюць больш катэгарычную, экспрэсіўную ацэнку. Прыгажун – прыгожы, тупіца-тупы, святло — свяціць, блакіт - блакітны, чаканне — чакаць. Напрыклад: На твары яго было больш радасці, чым трывогі, і хоць ён быў увесь самое закончанае чаканне, на ім не відаць было, шго ім уладае якая б там ні была нецярплівасць (К. Ч.).

Іншамоўныя ўласныя імёны, як і іншая экзатычная лёксіка. Могут для мясцовага каларыту.

Я — Умберта, з Кіпра...

Я — Даната, з Чыта-Сан-Анджэла..

Я - Франчэска, з Порта-Рэканаш...

Я - Энрыка, з горада Мілана

Я - Паола, з Умбрыі гарыстай...

Спецыфічныя імёны прозвішчы найбольш часта ўжываюцца для хар-кі ўнутр сут-сці персан. Як, напрыклад, вяд. прозвішчы-хар-кі герояў п'ес К. Крапівы: Гарла-хвацкі, Шкуранкоў, Туляга, Язва і інш. Ўласныя імёны могуць ужывацца з мэтай стварэння камічнага эфекту. У творах К. Крапівы. Так, у драме «Партызаны» дзед Бадыль часта блытае прозвішча камісара Скібы, называючы яго Лустай.

Для стварэння моўных каламбураў пісьменнікі часта выкарыстоўваюць прозвішчы, аманімічныя прозвішчам розных прадметаў і жывых істот. Так, у апавяданні Янкі Брыля «Кансерватар» старшыня калгаса, мае прозвішча Шалухо. Аднак аўтар карыстаецца дзвюма формамі гэтага прозвішча — Шалухо і Шалуха, У аўтарскай мове і у мове самога героя ўжываецца форма Шалу­хо.У мове іншых персанажаў для адмоўнай хар-кі героя апавядання ўжываецца форма Шалуха.

Выкарыстанне розных экспрэс суфіксаў. Экспрэсіўныя адценні ў вар-ях імён: Пятро, Пятрусь, Петрык, Пятруха, Петрусёк, Петрычак і інш.

Троп, які носіць назву антанамасіі. Сутнасць яго ва ўжыванні ўласнага імені ў знач агульн, напр; У яе свой закон у хаце, свае Іванкі і Галі (Панч.). Пры антанамасіі ў слове сумяшчаюцца асабова-іменнае і агульна-назоўнае значэнні. Уласнае імя становіцца як бы агульным, атрымліваючы або станоўчую, або адмоўную экспрэсію: Сучасныя гітлеры мараць об новым паходзе (з газеты).

Асаблівасці выкарыстання роду назоўнікаў. Многія назвы асоб па прафесіі, пасадзе, званню, роду заняткаў і г. д. маюць форму мужчынскага роду нават тады, калі абазначаюць асобу жан полу: інжынер, майстар, рэдактар, прафесар, лаўрэат, доктар, педагог, міністр. Пералічаныя прафесіі, пасады былі раней недаступны для жанчыны. Але ў тых выпадках, калі пэўная спец-сць адн звязана з працай і жанчын і мужчын, легка ўтвараюцца паралельныя формы для абазначэння асоб жаночага полу: касір — касірка, настаўнік — настаўніца. кандуктар — кандуктарка, лабарант — лабарантка, дэлегат — дэлегатка і г. д. У афіцыйна-дзелавым стылі звычайна ужываецца толькі форма мужчынскага роду, нават калі ёсць адпаведная форма жаночага роду: аспірант Іванова, лабарант Лятрова, доктар Каралёва. Формы жан р: доктарка, фельчарка, краўчыха — уласцівасць разм стылю.

Ф. муж р. ў дачыненні да жанчыны ужываецца як экспрэсіўны. стылістычны сродак: Потым гаспадыня запрасіла нас у хату. Ды якая гаспадыня — сапраўдны гаспадар — дбайны і руплівы (з газеты).

+ і ў мастацкай літаратуры. Галубка... любая... Доктар!.. Вы мне вяр-нулі жыццё... (Шам.); Ты кім даводзішея доктарцы? (Шам.).

Ф. Жан. Р. назоунікау з суфіксам -к- доктарка, паэтка, мастачка, кандуктарка, сакратарка у апошні час сталі распі: У аўтобусе было цесна, кандуктарка аж недзе на пярэдняй пляцоуцы прапанавала купіць білеты (Стр.). Пашырэнне гэтых форм тлумачыцца, відаць, тым, што часта парал. Ф. жан р. з суфіксам –ш- у размоўным стылі абазначаюць жанчыну не па прафесіі, а па сямейным становішчы: прафесарша, доктарша, міністэрша, жонка прафесара, доктара, міністра. Такое ж значэнне маюць наз жан р. с суфіксам -ых, -іх: старасціха, мельнічьіха, каваліха і інш.

У некат вып утвар перашкаджае тая ак-сць, што падобныя формы. Напрыклад пары даяр — доярка, свінар — свінарка Але ад слоў аўчар, карэец нельга па той жа мадэлі ўтварыць адпаведныя назвы асоб жан полу. Існуе слова аўчарка і абазначае сабаку, а слова ж карейка цялячую грудзінку спецыяльнага прыгатавання. У тых выпадках, калі для абазначэння пэўнай прафесіі ўжываюцца словы толькі жан р. (машыністка, манікюрша і г. д.), асоб мужч полу гэтай прафесіі называюцца звычайна апіс выр-мі: артыст балета, перапісчык на машын. Некат назу бел мове маюць дзве формы роду. У такіх выпадках часцей за ўсё адна з форм лічыцца састарэлай або характэрнай для пэўнага стылю мовы: зал - зала, замш — замша, клавіш — клавіша, простор - простора, салат — салата, ціш — ціша. Ф. мужч р. такіх наз. заўсёды больш нейтр. ў стылістычных адносінах, а форма жан можа мець разнаст стыліст адценні: клавіша — устарэлая форма, салата - размоўная.

Запаз нязм наз, якія абазн неадуш прадм, належаць да ніякага роду: конструкторское бюро, грузавое таксі, павольнае танга, замежное турнэ.

Наз боль, мозоль, медаль, раяль, шаль, шынель, цень, пуць, ясень, шампунь, фальш, стэп, насып, россып у суч бел мове — словы мужч р.

Наз сухмень, глыб, трэль, роспач — жан р.

Наз вогнішча, брыво, футра, рэха — ніякага роду.

У мове маст літ-ры і ў разм стылі сустр адхіленні ад гэтых грам. форм. Так, у байцы Крапівы «Махальнік Іваноў” слова мужч р. цэнтр у форме жаночага для таго, каб падкр. прастамоуны характар маўлення падхаліма Іванова. «У цэнтру самую ўсе пяць загналі зноў».

Нек іншую стыліст функ выконв незвыч форма слова метр — метра ў апавяданні Янкі Брыля «Праведнікі і зладзеі”. Слова гэта ўжываецца аўтарам у жаночым родзе для таго, каб падкрэсліць адметнасць мясцовай гаворкі

Асаблівасці выкарыстання ліку назоўнікаў. Ф адзін і множ ліку некат наз могуць адрозн сэнсавымі адценнямі. Так, у фразе Чытанне кніг — яго любімы занятак слова чытанне нельга выкарыстаць у форме множнага ліку чытанні, а у фразе На нашым факультэце рэгулярна праводзяцца Скарынінскія чытанні слова чытанні нельга ўжыць у форме адзіночнага ліку.

Форма адзін ліку мае зборнае, абагул. значэнне: Наўкол расла толькі сасна. + мае размоўны або прафес ха­р-р: «Мудры стары.— завяршыў, з пашанай круцячы

галавой, Грыбок.— Пчалу тую лепш якога разумев і рыбу!

Адзін лік можа ўжыв ў знач множ, калі трэба падкрэсліць, што аднольк прым належаць кожнай асобе або прадметам

групы: Салдаты схілілі галаву над магілай. Ен пакінуў добрую памяць у сэрцы людзей.

Мн лік абстракт наз выкарыс. часта для абазначэння паўтаральнасці з'яў. Рэчыўныя назоўнікі - для абазначэння вялікай колькасці, мноства чаго-неб, а таксама розных відаў матэрыялаў: воды, аўсы, сталі, солі, мінеральныя воды. Браў грунты, хадзій геолог, слухаў хвалі мерны ўсплёск... (Луж.).

Семантыка-стылістычныя асаблівасці склонавых

форм назоўнікаў. Склон належ у цэлым да

агульнаўжыв і неэкспрэсіўных сродкаў мовы. Аднак у пэўных выпадках некаторыя склонавыя значэнні і ф. наз набыв экспрэсіўнае адценне і выкарыстоўваюцца пераважна ў якім-неб адным

стылі.

Назмужч роду ў Р.скл адзін маюць канчаткі -а(-я), або -у(-ю).

Канчатак -а (-я) маюць назоўнікі, якія абазначаюць

асоб і істот (чалавека, каня), канкрэтныя прадметы

(пажа, пня), прадпрыемствы, установы, геаграфічныя

паняцці (калгаса, завода, горада), пэўныя прамежкі

часу, меры вагі, часткі цела (года, кілаграма, носа),

некаторыя спецыяльныя тэрміны (лагарыфма,^ катэта).

Канчатак -у(-ю) маюць абстрактныя назоўнікі, якія

абазначаюць самыя разнастайныя паняцці: ідэалу, крызісу, звону, нахілу, свету, прастору, кроку, рэалізму^

3 канчаткам -у(-ю) ужываюцца таксама рэчыўныя назоўнікі і назоўнікі са зборным значэннем: цукру, калектыву, скарбу, хвойніку.

!!! успамінайце з бел. мовы!!! Бо тут вельмі шмат усяго!!!

У мастацкай літаратуры для індывід мовы персан зрэдку ўжываецца на месцы сучаснай формы В. скл множнага ліку адушаўлёных назоў­нікаў, якая супадае з формай Р. скл, старая форма, якая супадае з назоўным і ўжываецца звычайна ў жывым народным маўленні: Я, напрыклад, пачаў ре­гулярна працаваць з шасці гадоў (улетку). Першая мая работа — пасвіць гусі (У. Д); Цяпер засталося толькі напаіць коні (К. Ч.).

3 мэтай індывідуалізацыі мовы персанажаў могуць ўжывацца дыялектныя склонавыя формы: Я, братко, за работай свету не бачыў. Цяпер жа самыя шчупаке па-чаліся. НядзелькІ дачакаешся, наловіш у збанок вясё-ленькіх жыўцоў І падаўся пауз Нём не (Б.).

Пэўнае стылістычнае адрозненне выяўляецца паміж формамі некаторых назоўнікаў у творным склоне множ­нага ліку: людзямі — людзьмі, грудзямі — грудзьмі, гас-цямі — гасцьмі, касцямі — касцьмі, слязамі — слязьмі. Фора з -мі характэрны для наз. якія ўжыв тодькі ў множ ліку (грудзьмі, саньмі) Часта назоўнікі з канчаткам -мі ўжываюцца, калі яны ўвахо-дзяць у склад фразеалагізмаў: палегчы касцьмі, плакаць гарачымі слязьмі, людзьмі звацца

У бел мове своеаінбіівую стылі-ст форма былога клічнага склону. Яна выступае пераважна ў ролі зваротка і экспрэс адценні.

*Ад усяго сэрца....мой дарагі народзе!*

Клічны склон выраж таксама адценні павагі, пачцівасці. Ну, голубе, бывай здароў (К-с);

+ адценні фамільярнасці, грубаватасці, непасрэднасці. *Кінь ты жарты, чалавеча, бо тут жарты недарэча*. Для індывідуалізацыі палякаў і украінцаў.

Словы іншам. Паходжання, абрэвіятуры.

У вершах змяненне абрэвіятур часам дапускаецца для захавання рытму або рыфмы:

Чуў на поўначы дальняй Над айсбергам і акіяна. У гуканепранікальных Сценах ААНа (М. Т.).

Стылістычная роля словаўтваральных сродкаў назоўнікаў. Размоуны, прастамоўны характар маюць словы з суф -іл-а (-ыл-а), -іх-а, -ух-а, -анк~а (~янк-а) і інш.: граміла, зуб рыла, галадуха, гулянка, сталоўка, халадэча, ежыва.

Абстрактна-кніжны характар надаюць словам суфіксы -ацы-ізацы (электрыфікацыя, папулярызацыя, газіфікацыя), -анн-е, -енн-е (-энне-е) (абвінавачанне, кіпенне, абурэнне, стварэнне і г. д.) і многія іншыя. Дзеяслоўныя наз з суфіксамі анн-е, -енн-е (-энн-е), -нн-е* Яны абазн галчынам адцягненыя, абстр паняцці і ўжыв пераважна у кніжнай, нав мове. Параўн. наступныя пары: капаць — капанне, наступ -наступленне, асушка — асушэнне, варка — варэнне.

Газетны артыкул: Служэнне – а не служба.

Словы з суб’ектыўнымі суф-самі (галоўка, ручка, ножка).

Неалагізм – свінтус грандыёзус (Крапіва – Хто смяецца апошнім)

Стыліст. прыём – канцэнтрацыя назоўнікаў аднолькавага словаўтварэння.

Павелічальныя суф ўжыв пераважна ў гутарк мове, часцей за ўсё з неадабральнай ацэнкай: Людзі як людзі: працуюць, кто на што здатны, а ты батоны мінскія валочыш мяхамі ды дрожджы. Спекулянцю-га!.. (Б.).

Суф суб'ект ацэнкі наз часта не маюць знач памянш або павелічі, г, зн. яны звязаны не з колькаснымі паказчыкамі прадметаў I з'яў, а з разйастайнымі якаснымі іх асаблівасцямі. Так, у загалоўку артыкула «Факты і факцікі» сулрацьпастаўляюцца не вялікія і малыя факты, а факты сапраўдныя, важныя і факты ўяўныя, нязначныя, выпадковыя. Тое ж самае ў наступным прыкладзе: Каму вайна, дзяўчаты, а каму — дык в о йначк а (Б.).

19 асаблівасці стылістычнага выкарыстання прыметнікаў.

Стылістычнае выкарыстанне прыметнікаў тлумачыцца перш за ўсё агульнымі ўласцівасцямі гэтай часціны мовы, якія даюць магчымасць выражаць самыя разнастайныя па сваёй эмацыянальна- экспрэссіўнай афарбоўцы прыметы і якасныя рысы предметаў. Акрамя гэтага прыметнік мае шэраг вельмі блізкіх па значэнні разрадаў і форм, вбыра каторых часта залежыць ад сэнсавых і стылістычных асаблівасцей кантэксту.

Выяўленчыя магчымасці прыметніка часта праяўляюцца ў творах мастацкай літаратуры і публіцыстыкі. Прыметнікі дапамагаюць яскрава і жыва распавядаць.

У якасцт эпітэта прыметнік часта набывае пераноснае, метафарычнае значэнне. Узнікаюць пераносныя значэнні пры ўжыванні прыметнікаў ў новай для іх сферы па прынцыпу аналогіі. Асабліва прадуктыўныя якасныя і адносныя прыметнікі. (пустая бутэлька-пусты чалавек)

Як і назоўнікі пырметнікі набываюць тую ці іншую стылістчную або эмацыянальна-экспрэссіўную афарбоўку пры дапамозе суффіксаў і прыставак. Вось некалькі тыпаў прадуктыўных экспрэссіўна афарбаваных суффіксаў: 1. памяньшальна ласкальны: -еньк- аньк- енечк- маленькі, даўжэнькі. І г. д.

Ступені параўнання прыметнікаў.Якасныя прыметнікі традыцына у белю. Мове маюць тры ступені параўнання.: звычайную, вышэйшу.ю і найвышэйшую. Дзве апошнія у сваю чаргу маюць простую (сінтэтычную) і складаную (аналітычную). Яны адрозніваюцца па сваіх стылістычных асаблівасцях.. прстая форма вышэй.

Лексіка–грам разрады:А) Якасныя абазначаюць прымету прадмета непасрэдна, без адносін да інш прадметаў. Асаблівасці: утв ступені праўнання, маюць поўнную і кароткую форму, спалучаюцца з прыслоўямі меры і ступені (нада прыгожы, надзвычай важны), ад іх утв формы субектыўнай ацэнкі (легкі–легенькі), ад іх утв якасныя прыслоўі (весела, добра), ад іх утв наз з адцягненнем, абстрактным значэннем (смелы–смеласць), здольнасць утв антанімічныя пары, могуць мець вытворную(радасць0радасны) і невытворную аснову (белы, малады), некаторыя маюць толькі адну прымету якасці – невытворнасць (гняды, вараны)Б) Аносныя абазначаюць прымету прадмета праз яго адносіны да іншых прадметаў, дзеянняў (лімонны сок): абазначаюць пастаянную нязменную прыкмету (учарашняя газета), вытворныя паводле будовы (вясковая жанчына – веска)Іх у кантэксце часта набываюць пераноснае – метафарычнае–значэнне і ужываюцца ў ролі якасных (залаты чалавек). Іх роля інфармацыйная, класіфікацыйная.В) Прыналежныя абазн прыналежнасць прадмета пэўнай асобе (братава паліто) Яны неаднародныя паводле значэння. У Н і В скл пры наз ж роду і ніякага яны звычайна маюць кароткую форму (бяцькава, бабуліна).Другія паказваюць на агульныю прыналежнасць (лісіная нара). Некаторыя мнагазначныя прыметнікі (бацькоўскі, дзедаўскі, купалаўскі) спалучаюць значэнне прыналежнасці са знач адноснасці (коласаўскі твор– коласаўскі стыль). У залежнасці ад форм словазмянення прынал прыметнікі падзяляюцца на: 1) прыметнікі с суф –оў/–аў/ еў/–утвараюцца ад асобных наз м роду (Міхасеў). 2) прыметнікі з суфіксам –ін/–ын–утвараюцца ад наз ж роду (Алесін, сястрын).

Поўная, сцягнутыя і кароткая: Толькі якасныя! Поўная – асноўная, зыходная. Але першапачаткова у мове былі толькі кароткія формы. Поўныя выступаюць у якасці азначэння і выказніка. Кароткая не скланяецца, змяняецца толькі па родах і ліках і бываюць толькі выказнікам. Сцягнутыя, або усечаныя бываюць толькі азначэннем (дзявоча Красаві)

Ступені параўнання якасных прым:

Розная ступень інтэнсіўнасць: Вышэйшая ступень (прыгажэйшы) и Найвышэшая паказвае на гранічную ступнеь якасці у параўнанні з іншымі (найбуйнейшы).

Выш і найвыш могуць быць простымі (сінтэтычнымі – утв пры дапамозе словаутв афіксаў) і складаны (аналітычны –шляхам далучэння іншых слоў).

Простая вышэйшая утв пры дапамозе суф –эйш–/–ейш/ – ш\, якія далучаюцца да асновы прыметніка (мудры мудрэйшы). Утв не ад усіх якасных прыметнікаў (якія утв ад адносных). Яны утв ад іншых часцін мовы пры дапамозе суфіксаў – ав, іст,–ат, к, аўн і інш (агністы, ліпкі, плаўны)

Складаная форма вышэйшай утв шляхам далучэння да прым праслоўяў больш, болей, меней… У кніжная пераважаюць складаныя)

Пр найвышэйшая – утв пры дапамозе прыст най (у мастацкім і публіцыстыным стыле)

Складаная найвышэйшая утв спалучэннем прыметнікаў з займеннікам самы або прыслоўямі найбольш, найменш (самы вялікі).

Элятывыя формы прыметніка – калі простыя і складаныя формы найв ступені могуць аьазначаць гранічную (самую высокую ці нізкую) ступень якасці без параўнання з іншымі (найстаражытнейшы горад, самы мудры чалавек)

Ацэначная форма прым:

1)З дапамогай суфіксаў: а) –ізн –эхн – эразн –энш б)– еньк–аньк–юсеньк –явненьк –ютк (памяншальна – ласкалтныя значэнні)в)–ав –ават (значэне непоўнай якасці – балявы) 2) прыставак за–, звыш–, ультра–, завысокі–, ультралевы

3)паўтарэннем прыметнікуў

Стылістычная роля спалучэння прыметніка з назоўнікам і двух назоунікаў розная. (купалаўскія творы і творы купалы, завадскія рабочыя. І рабочыя завода) Спалучэнні двух назоўнікаў маюць больш прадметны характар. Спалучэнне назоўніка з прыметнікам мае больш агульны характар, указывае на прадмет і яго прымету.

У адным выпадку гэтыя канструкцыя абразуюць вельмі блізкія сінанімічныя пары (факультэцкі сход і сход факультэта), а ў другіх выпадках маюць рознае сэнсавае значэнне і сінонімамі не з’яўляюцца. Напрыклад, фразелагічнае спалдучэнгне парк Кульуры нельга замяніць словамі культурны парк, бо я ны маюць рознае значэнне.

У беларускай мове часцей за усё для вражэння прыналежнасці ўжываюцца канструкцыі з прыналежнымі прыметнікамі, а ў рускай мове больш пашыраны канструкцыі з назоўнікамі у родным склоне.: рыбакова хата- хата рыбака, леснякова сядзіба – усадьба лесніка.

20 стылістычна выкарыстання займеннікаў

Займеннік паказвае на прадметы, прыметы, лік.Займеннiк — вельмi адметны клас слоў як паводле значэння, так i паводле ўжывання. Гэтая адметнасць лёгка выяляецца пры парананнi займеннiка з iншымi самастойнымi часцiнамi мовы. Так, калi кожная самастойная часцiна мовы нешта абазначае (назоўнiк — прадмет, прыметнiк — прымету прадмета, лiчэбнiк — колькасць і г. д.), займеннiк нiчога канкрэтна не абазначае, ён толькi паказвае на прадметы, прыметы, лiк:Буслы рыхтавалiся адлятаць на зiму ў цёплыя краiны. Яны збiралiся ў вялiкi гурт i спрабавалi свае крылы (К. Ч.). У першым сказе назоўнiк буслы канкрэтна называе вiд птушак, а другiм — займеннiк яны толькi паказвае на iх; без кантэксту значэнне займеннiка было б незразумелым. акiм чынам, асаблiвасць займеннiкаў, цi, як iх яшчэ называюць, «слоў-указальнiкаў», у тым, што яны не маюць канкрэтнага, стала замацаванага значэння. Іх значэнне максiмальна абагульненае, абстрактнае. Менавiта гэта ўласцiвасць дазваляе займеннiкам паказваць на самыя розныя прадметы, прыметы i г. д. Напрыклад, займеннiк ён можа паказваць на любы адушаўлёны цi неадушаўлёны прадмет (абазначаны назоўнiкам мужчынскага роду): ён — Алесь, горад, дзень, лёс, прамень i iнш.; займеннiк такi — на любую прымету прадмета: такi — высокi, добры, знаёмы; столькi — на любую канкрэтную колькасць (лiк): столькi — дзесяць, пяць, сем i г. д. Iтолькi ў кантэксце, калi з’яўляецца магчымасць супаставiць “указальнае” значэнне займеннiка з лексiчным значэннем слова, на якое ён паказвае, займеннiк канкрэтызуецца, становiцца зразумелым: Увайшла Марынка. Так, яна была не такая, якой прывык бачьщь яе Паходня (Хадк.) (яна— Марынка; такая— якой Паходня прывык бачыць; яе— Марынку).

У маўленнi займеннiкi звычайна ўжываюцца замест назоўнiкаў, прыметнiкаў, лiчэбнiкаў. Пра гэта сведчыць i сама iх назнава «займеннiк». Таму займеннiкi часам называюць яшчэ “словамi-заменнiкамi” цi «замяняльнiкамi». Дзякуючы гэтай замяшчальнай функцыi займеннiкi з’яўляюцца адной з найбольш ужывальных часцiн мовы, хоць самiх iх у мове няшмат — усяго каля 50 слоў. Менавiта займеннiкi — замяняльнiкi iмёнаў — дапамагаюць пазбегнуць неапраўданых паўтораў у тэксце, разнастаiць маўленне. Вельмi важная iх роля як сродку тэкставай сувязi. Яны дапамагаюць разгортваць лагiчную паслядоўнасць тэксту, звязваюць яго сэнсавыя часткi, служаць сродкам сувязi частак складанага сказа.

Паводле марфалагiчных уласцiвасцей сінтаксічных функцый займеннiкi вельмi неаднародныя Адны з iх (напрыклад, ён, нехта, нiхто i iнш.) падобныя да назоўнiкаў паказваюць на прадмет, асобу, скланяюцца, як назоўнiкi, i ў сказе бываюць дзейнiкам цi дапаўненнем; другiя (той, гэты, свой i iнш.) змяняюцца, як прыметнiкi, выступаюць у функцыі азначэння, трэцiя (гэтулькi, некалькi i iнш.) паводзяць сябе, як лiчэбнікi.

Пры ўжыванні займенніка трэцяй асобытрэжба памятаць, што паміж назоўнікам і займеннікам не павінны стаяць другі назоўнік у той ж форме, родзе і ліку. Неправільна ужыты: неабходна улічваць усё раўзнастайнасць патрабаванняў моладзі і у патрэжбнасці з гэтым праводзіць выхаваўчую работу, уцягваць яе у актыуную грамадска-палітычную дзейнасць.

Нельга дапускаць таго, каб займеннік вельмі далёёка стаяў ад слова, якое замяняе.

Часта узнікае неяснасць пры ужыванні адноснага займенніка. Асабліва уважлівым трэжба быць, калі у сказе есць некалькі назоунікаў, якія могуць подыйсці да гэтага займенніка.

Сэнасавая іс тылістычна роля займеннікаў у кантэксце вельмі вялікая. Яны устанаўліваюць сувязь паміж часткамі сказа, падкрэсліваюць адзінства і паслядоўнасць думкі.

Стылістычныя асаблівасці асабовых займеннікаў. Займеннікі багаты на розныя стылістычна-экспрэссіўныя адценні. У першую чаргу гэта датычыцца асабовых займеннікаў. Частае ужыванне займенніка “я” падкрэсліваяе значнасць асобы. Замест таго каб, пазбегнуцт=ь частага паўтору “Я”, можна ужываць “мы.” (навуковая і публ мова)

Ужыванне “Я” стылістычна абгрунтоуванна калі трэба перадаць сваі уражанні. У рэпартажы не абысціся без Я.

Займеннік ты часта ужываецца у няпэуна-асабовым і абагульненна-асабовым значэнні. У такім выпадку ты – гэта не толькі той да каго звяртаюцца, але і кожны. Часам асабовыя займенні не толькі указваюць на прадмет, але суправаджаюць гэты прадмет пэўнай ацэначнай характарыстыкай. Значэжнне займеннік пашыраецца і з’яуляюцца розныя адценні і экспрэссія.

Экспрэсіўныя як і асабовыя займеннікі надаюць кантэксту эмацыянальную афарбоўку: праз гарніла мук здабыта наша воля, доля.

Прыналежныя займенні і адносныя у алдзіночным ліку роднага склону маюць паралелльныя формы: маёц-мае, тваёй-твае.

У сучаснай беларскай мове ужываюцца наступныя сінанімічныя адпаведнікі праналежным займеннікам яго-ягоны. Яе-ейны.

Экспрэссіунымі займеннікі утвораны ад няпэуных, Адмоўных і азначальных займеннікаў пры дапамозе памяньшальна ласкальных суфіксаў. Нічагусенькі, нічагутка, саменькі.

Стылістычныя асаблівасці маюць непоўныя займеннікі кожны, усякі, усядлякі. Яны вельмі блізкія па значэнні. Кожны з нас любіць вершы купалы і усялякі любіць вершы купалы.

Рохзніца паміж няпэўнымі займеннікамі у іх няпэунасці: Хтосьці з вас не выканаў задання. Скажыце што-небудзь.

Экспрэсіўнай формай выражэння няпэўнай колькасці з’яўляецца паўтор слов, асабліва дзеясловаў-выказнікаў. Гаварыў, гаварыў, рагатаў Хоня – і загаварыў Хадоська.

21. вобразна-экспрэсіўныя якасці дзеяслова

Дзеясловы – гэта словы, якія абазначаюць дзеянне або стан як працэс і адказваюць на пытанне што рабіць? што зрабіць? У сказе звычайна выконваюць ролю выказніка, але могуць выконваць ролю усіх членаў сказа. Кожны дз мае функцыянальнцю хар–ку – валентнасць (яго здольнасць уступаць у сувязь з іншымі словамі). Есць абмежавана валентныя і полівалентныя (злядзець). Маюць значэнне часу, ладу, стану, трывання. Катэгорыя стану – сінтаксічная. Гэта лексіка–грам разрад.

Лексіка-граматычныя разрады:

пераходнасць/ непераходнасць (дзеянне пераходзіць на прадмет, назва якога стаіць у Р. або В. скл. без прыназоўніка);

зваротнасць (наяўнасць постфікса –ся);

трыванне (закончанае – што зрабіць? закончанасць дзеяння, яго вынік, канец або пачатак; незакончанае – што рабіць? неабмежаванасць дзеяння);

лад (паказвае, як гаворачая асоба ацэньвае дзеянне – лічыць яго рэальным (абвесны), магчымым (умоўны) або пажаданым (загадны));

стан (адносіны дзеяння да суб’екта і аб’екта. Незалежны і залежны);

час (адносіны дзеяння да моманту гутаркі. Цяперашні, будучы і прошлы);

асоба (адносіны вытворцы дзеяння да таго, хто гаворыць).

Сістэма змянення дзеясловаў назывецца спражэннем (першае і другое).

неазначальная форма (называе дзеянне або стан, але не указвае ні на час, ні на асобу, ні на лік. Уваходзіць у састаўны дз выказнік.

Зваротныя Абазначаюць дзеянне, накірованае на грам субект, якім выступае сам вытворц дзеяння. Маюць постфікс – ся (ца). Яны адносяцца да незал стану і пер. Значэнні:

уласна–зваротнае (дз пашыраецца не на які–небудь старонні для яго вытворца прадмет, а на самаго вытворцу – на грам субект (прыхарашвацца, галіцца)

агульна–зваротнае (дз утвараецца субектам і замыкаецца у ім (абурыцца)

узаемна–зваротнае (дз утв некалькімі субектамі) (перамаўляцца)

безабектна–зваротнае (актыўнае або пасіўнае дзеянне усведамляеца як пастаяная уласцівасць субекта (вада выпарваецца)

безасабовае значэнне (нядужыцца, дыхацца)

Зв дз утвараюцца ад усіх пер дз (тапіць – тапіцца).

Трыванне – канкрэтызуедз значэнне і вылучае дз абмежаваныя і неабмежаваныя у часе.

Дз закончанага трывання абазначаюць дзеянні, мяжа ў развіцці якіх намі ўсведамляецца як іх пачатак або завяршэнне. Семантыка–структурныя тыпы тыпы паводле хар–ру разгортвання дз у часе: дз са знач пачатку дз (засмяяцца, узнікнучь), дз са значээннем закончанасці (дагарэць), дз са значэннем выніку (дамагчыся), дз са значэннем аднаразовасці (гукнуць), дз са значэннем многаразовасці (папатрэсці) і інш.

Лад – выражае адносіны гаворачай асобы да дз з пункту погляду яго рэальнасці або нерэал.

1)абвесны – дзеянне мысліцца як рэал (радуется, радаваўся, буду радавацца). Гэты лад заўседы звязаны з пэўным часам! Таксама мае лік і асобу.

2) загадны лад (імператыў) – выражае волевыяўленне асобы у форме загаду, просьбы… Увахлдзяць формы 2–й асобы адз ліку і мн ліку і радзей 1–й асобы мн ліку. Формаўтваральныя сродкі 2–й асобы адз ліку – суф –і або нулявы + цяп час. Качатак –це + загадны лад 2–й асобы адз ліку=мн лік (трымай–трымайце).

3)умоўны лад – дз, якое гаворачая асоба мысліць як пажаданае. Тлькі па родах і ліках зм. Ужываецца са спалучэннем прошлага часу + часціцы бы

Дзеяслоу багаты рознымі экспрэсіўна семантыка-стілістычнымі адценнямі. Гэта тлумачыцца шырокай развітасцю сінанімікі слоў, якія абазначакюць дзеянне, з другога боку- вялікай колькасцю разнастайных катэгорый і станаў. Калі многа дзеясловаў – тэкст экспрэсіўны і дынамічны. У стылістычных адносінах дзеяслоў можна падзяліць на две групы. 1. літаратурна-кніжныя, нармірываныя 2 размоўныя, прастамоўныя. Аполшнія больш выразныя і экспрэсіўныя. Ісці – сучыць. Таптаць. У літаратурнай мове прастамоўныя дз. Кантрастуюць з кніжнай лексікай. Вельмі экспрэсіўныя дзеясловы якія утвораны ад выклічнікаў і гукапераймальных слоў: грукаць. Войкаць. Вобразнасць дзеяслова часцей за усё адчуваецца яго метафарычным ужываннем. Снежань срэбным ключакам замыкае ручай.

Сінаніміка форм часу. Для адначасовага дзеяння ужываецца прош час. Калі её увайшоу ухату, её убачыу, як салдата поіць Волечка. Форма цяперашняга часу у значэнні прошлага: ну я пайшоў дахаты. Складаныя формы прошлага часу: Маці раз прыслала была яму пасылку. Для значэння мнагакратнасці і бываласці ужыв. “бывала:” Ен смяяўся бывала, што….. Будучы час моджа выкарыстоўвацца замест прошлага для абасзн пауторн дзеянняу. Сінтэтычная форма будучага часу: усё можа быць. Вельмі экспрэсіуна з часціццамі як і калі …Дзед. Як ён хадзіў!

22. Стылістычныя рэсурсы беларускага сінтаксіса. Асаблівасці сінтаксіса розных стыляў мовы

Сінтаксічныя нормы рэгулюць прав спалуч лексем у словазлуч і сказы – вынік грам асаблівасцей асобных бел слоў. Прыклады: Дзякаваць + Д. скл. (а рускі адпаведнік – В скл) Безасабовыя пасіўныя канстр-цыі для неадуш наз - ветрам заваліла альху. Тонкія семантычныя і стылістычныя адценні слоў. Нельга рознастылёвую лексіку, русізмы.

Афіцыйна-дзелавы і навуковы: устойлівыя звароты, стандарные стр-ры сказаў, адсутнасць эліптычных канструкцый, наяўнасць добра ўсвядомленых, старанна падрыхтаваных паняццяў, думак, суджэнняў. Лагічныя сувязі – у канструкцыях: таму..што, калі..то, раз..так, як толькі..ды. Парадак слоў – на першым месцы суб’ект дзеяння.

Знач синт-са для стилист опр-тся тем, что, во-первых, предл являются основной единицей речи, обслуживающей мышление и общение; во-вторых, тем, что предложения в русском языке отличаются необычайным разнообразием построения. Уже простое расположение слов в предложении допускает множество вариантов, обычно связанных с разными оттенками значения или экспрессии. Недаром, по выражению Л. Н. Толстого, мастерство художника слова заключается в том, чтобы находить "единственное нужное размещение единственно нужных слов"

Даже отдельные слова получают вполне определенное значение только в связной речи; при этом их стилистическая роль чрезвычайно разнообразится в зависимости от их сочетаний с другими словами. Особенно большое значение имеет то, формируется ли речь из стилистически однородных слов, или в ней сталкиваются слова разной стилистической окраски, которые в таком случае создают своеобразную игру стилистическими оттенками.

В основном же синтаксис приобретает для стилистики первостепенное значение потому, что язык располагает огромным запасом синтаксических синонимов, т. е. параллельных оборотов речи, которые различаются только тонкими оттенками в значениях и поэтому во многих случаях могут заменять один другой. Раздел синтаксиса и будет по преимуществу занят анализом таких синтаксических синонимов. Но в качестве вводного вопроса следует остановиться на синтаксических особенностях разных стилей речи.

Эти особенности в синтаксисе обусловлены разным отношением говорящего к речи, различием целей и задач при ее использовании. Так, прежде всего выделяется синтаксис научной и деловой речи, в которой все внимание говорящего и пишущего сосредоточено на содержании, на стремлении с наибольшей точностью развить систему известных суждений, исчерпать в логической последовательности ту или иную тему большей или меньшей сложности. Языковая форма здесь в полной мере подчинена основной цели — логике мысли. Это речь строго обдуманная, систематизированная, обычно письменная. Нередко общую характеристику письменной речи, в отличие от устной, делают на основании рассмотрения этого именно стиля, называя его логическим или интеллектуальным. Разумея под письменным "языком" в первую очередь стиль научной речи, указывают на резкое различие письменной и устной речи. И главное различие этих форм языка (письменной и устной) заключается в особенностях их синтаксического строя.

В то же время синтаксический строй интеллектуальной речи является наиболее широко распространенным в литературной (письменной) речи. По существу только он и изучается в школе. Школа знакомит учащихся со строем синтаксиса делового изложения, оставляя незатронутыми своеобразия живой разговорной и экспрессивной художественной речи.

Сюда относятся две противоположные разновидности: с одной стороны, литературно-обработанный синтаксис, с другой — синтаксис разговорный. Первый имеет специальную установку на языковую выразительность; поэтому в нем подвергаются упорядочению синтаксические средства языка.

На противоположном конце стоит разговорный синтаксис. Основные его особенности вытекают из того, что в этом случае мы имеем непосредственную речь, которой мы реагируем на все возникающие в текущей жизни ситуации. Участвуя в беседе, мы не только не имеем возможности заранее подготовить нашу речь, но и продумать и оформить ее до конца в момент произнесения. К тому же в особой тщательности обработки здесь нет и большой нужды, так как обычно сообщения не отличаются сложностью, а наличие собеседников, нередко тесно связанных в жизни с говорящим, дает возможность участникам диалога без труда понимать друг друга. Отсюда для этого стиля характерна всякого рода неполнота выражения. Нередко говорящий ограничивается намеками, рассчитывая на осведомленность слушателя. Многое улавливается благодаря интонациям и жестам.

23. Стылістычныя асаблівасці розных тыпаў простага сказа.

Поўныя и няпоўныя сказы. Поўныя х-ны для книжнага маўлення, больш самастойныя па зместу и незалежныя. Няпоўныя распаўсюджаны ў вусным маўленни, экспрэсиўныя, сродак лаканичнага маўлення, элиптычныя.

Умоўчанне. Сказы спецыяльна незакончаныя, сінтаксічная фігура у маст і публ стылях для ўзмацнення экспрэсіі.

Аднасастаўныя і двухсастаўныя сказы. Адрозніваюцца стылістычна. Аднасастаўныя больш экспрэсіўныя.

Асабовыя і безасабовыя. Выкарыстанне безасабовых дзеясловаў у сказах стварае экспрэсію неасэнсаванасці, адвольнасці дзеяння.безасабовыя сказы ўжываюцца ў дзелавым маўленні. У няпэўна-асабовых увага сканцэнтравана на факце, падезі, дзеянні, а суб’ект застаецца ўбаку, ужыв у якасці загалоўкаў. Абагулена-асабовыя сказы ўспрымаюцца як вывад абагульненне, прыказкі, прымаўкі. Пасіўныя канструкцыі сінанімічны але менш экспрэсіўны.безасабовыя канструкцыі нельга ўжываць калі гутарке ідзе пра жывыя істоты.

Намінатыўныя сказы. Лаканічныя, ўжываюцца ў вусным маўленні. У масвт літ-ры пры апісаннях, рэмаркі ў драматургіі, аф-дзел – адрас + вакатыўныя, назоўныя тэмы.

Пытальныя сказы. Па мэце выказ: апавяд, пыт, клічн, пабудж. Пыт сказы могут выступаць сінонімамі пабуджальных, адмоўных, сцвядж – рытарычнае пытанне. Стыліст фігура. У навуковым надае адценне навук-папул. Пытальна-адказная форма х-на для размоўнага стылю.

Пабуджальныя і клічныя. Могут перадаваць розныя пачуцці, у вусным маўленні. Эмацыянальнасць узмацняют дзеясловы, займеннікі.

Сцвярджальныя і адмоўныя. Сцвярдж могут выр адмоўе з дапамогай інтанацыі. Адмоуныя выступаюць як сцвярдж – рытарычнае адмоўе. Некаторыя маюць абмежаванае выкарыстанне – вуснае +ні, ані. Прыслоўе анідзе, анікуды. Загалоўукі не+Д.скл. двайное адмоуе – адценне пісьмовага маўлення.