Гарадскі фальклор

Гарадскі фальклор – вобласць мастацкай творчасці, якая ў розных формах і відах бытуе ў гарадах на рускай мове або – радзей – на «трасянцы». Гэта з’ява дынамічная, яна актыўна развіваецца і трансфармуецца. Карані гарадскога фальклору – у ХІХ ст., якое знаменавалася хуткім ростам гарадоў, развіццём вытворчасці і, у сувязі з гэтым, наплывам вясковага насельніцтва ў гарады, дзе можна было знайсці працу. З’яўленне ў фальклорным рэпертуары такога «гарадскога» насельніцтва тэкстаў-новатвораў (прыпевак, гарадскіх рамансаў) стала лагічным вынікам іх адказу на рэчаіснасць, якая выразна змянялася. Дадзеныя творы не змяшчалі міфалагічнага ці гістарычнага сэнсу, не валодалі вытанчанай стылістыкай казкі ці народнай песні, дасягнутымі шматвяковай мастацкай апрацоўкай, а, наадварот, выглядалі стылістычна нязграбнымі, быццам бы зробленымі «наспех». Урадлівай глебай для гарадскога фальклору сталі масавыя кірмашовыя відовішчы: клаўнада, пантаміма, спектаклі батлейкі, – прамым працягам якіх на мяжы ХІХ і ХХ стст. становіцца кінематограф. Менавіта тут распрацоўваюцца папулярныя сцэнічныя формы (камедыйныя, авантурныя, меладраматычныя), якія выкарыстоўваюць спрошчаныя сюжэтныя варыянты літаратурнай класікі, прыдатныя – пасля – для наступнай іх фалькларызацыі. На працягу ХХ ст., у савецкі і асабліва постсавецкі час, гарадскі фальклор усё больш моцна адрозніваецца ад стадыяльна папярэдняй яму вуснай традыцыі вясковага сялянства, таму што асноўныя ідэйна-эстэтычныя патрэбы гараджан задавальняюцца іншымі спосабамі, якія да вуснай традыцыі не маюць адносінаў: масавай літаратурай, кіно і іншымі відовішчамі, прадукцыяй СМІ, тэлебачаннем, Інтэрнет і інш. Гарадскі фальклор фрагментаваны ў адпаведнасці з кланавым, прафесійным, сацыяльным, узроставым і іншым расслаеннем грамадства, з яго падзелам на слаба звязаныя паміж сабой ячэйкі, якія не маюць агульнай светапогляднай асновы.

Гарадскі фальклор уключае як традыцыйныя жанры фальклору, адаптаваныя ў сучасным гарадскім ужытку, так і ўласна гарадскія тэксты, якія распаўсюджваюцца ў вуснай і пісьмовай формах. Вусныя формы ўключаюць:

– гарадскі абрадавы фальклор, які датычыцца грамадскага быту (паэзія адноўленых каляндарных традыцый, сучасных свят, выпускных вечароў, вечароў сустрэч, «пасвячальных» абрадаў (у салдат тэрміновай службы, студэнтаў, крымінальнікаў, альпіністаў, турыстаў) і хатняга быту (рэпертуар сучаснага застолля, вяселля, хрысцінаў, пахавання, провадаў на тэрміновую службу);

– гарадскую фальклорную прозу (бывальшчыны, мемараты і легенды, у тым ліку неаміфалагічныя, звязаныя з «нядобрымі» месцамі (з палянамі, скаламі, пячорамі ў павер’ях альпіністаў, з паддашкамі і сутарэннямі гарадскіх будынкаў у страшылках дзяцей і падлеткаў), чуткі, плёткі, байкі, міфы).

Прыклады сучаснага гарадскога фальклору:

Легенда «О дьяволе»:

Когда случилась давка на Немиге, среди людей был дьявол. Он собирает жизни людей раз в 65 лет;

Малыя формы фальклору (прыказкі, прымаўкі, выслоўі): Сколько волка ни корми, а он все ест и ест; На вкус и цвет фломастеров нет; Видно птицу по помету; Чем дальше влез, тем ближе вылез.

Гарадская фальклорная паэзія (прыпеўкі, рамансы, балады, крычалкі, выразы, прыгаворкі, пераробкі папулярных песень, фалькларызаваныя формы эстраднай і аўтарскай (бардаўскай) песні): «Великая, могучая // И непобедимая // Команда Новополоцка, // Ты самая любимая!» (крычалка).

Гарадскі дзіцячы фальклор (аўтарскія калыханкі, забаўлянкі і пястушкі, «нескладухі», недарэчнасці, лічылкі і гульнявыя прыгаворкі, дражнілкі (мянушкі, абзыванні), загадкі-жарты, «садысцкія» вершыкі, страшылкі, школьныя пародыі: «Дима – поклонник Сильвестра Сталлоне, // Утром он с гирей играл на балконе. // Вечная память дяде Алёше, // Дворником был он на редкость хорошим» («садысцкі» вершык); «По реке плывет кирпич // Волосатый, как кисель. // Ну и пусть себе плывет, // Нам не нужен пенопласт» (нескладуха)

Фальклор гарадскіх субкультур (уласна маладзёжны (студэнцкі, армейскі) і дзіцячы); вольнага часу (фанацкі, байкерскі, рэпаўскі, талкіеністаў), карпаратыўна-прафесійны (камп’ютарны, блатны, лагерны, экстрэмалаў (альпіністы, спелеёлагі, пажарнікі), спартыўны і інш.), рэлігійны (праваслаўная, каталіцкая, пратэстанцкая, баптысцкая, іудзейская, мусульманская і іншыя лініі):«Последним смеется тот, кто не врубился сразу»; «От знаний еще никто не умирал, но рисковать не стоит»; «Жизнь – игра. Продумано фигово, но графика обалденная»;«Еще один день оказался напрасной тратой макияжа» (студэнцкія афарызмы); «С чего начинается армия? // С рассказа сержанта в купе, // С последней родной остановки // И серых ворот КПП. // А может, она начинается // С повестки, которую ждал; // И парень с девчонкой прощается, // Любуется ими вокзал…» (армейская песня); «Всем заправить сапоги в штаны» («маразм»); «Спит убитая лисичка, // Спит задушенная птичка, // Обезглавленный хомяк – // Посмотри, как он обмяк. // Утонув в зловонной жиже, // Спят в аквариуме мыши, // А на высохшем полу // Рыбки спят рядком в углу. // Глаз забыв закрыть, соседи // Спят, валяясь на паркете. // А в уютном мавзолее // Ленин спит, блаженно млея. // Спят в пробирках эмбрионы, // Спят в Египте фараоны, // Дремлют в паутине мушки. // Спи, а то убью подушкой» (стылізаваная калыханка); «У одного мужчины появились боли в спине, он не мог ходить. Обнаружили грыжу в поясничном отделе позвоночника. Лечили его консервативно несколько месяцев, улучшений практически не было. Он был прикован к постели, при малейшем движении ― страшные боли. Положили на вытяжение. Лежит он весь такой несчастный и больной в палате, вставать не может – боли ужасные. Приходит санитарка мыть пол. Санитарка была под хорошим градусом, машет шваброй из стороны в сторону, все у нее летит. И стукнула мужика ручкой от швабры по спине, по больному месту. Мужик аж взвился от боли, слетел с кровати, стал кричать на эту санитарку; вдруг сообразил, что у него ничего не болит, он стоять может. Он эту санитарку уже чуть не обнимает. Когда ему сделали снимок, оказалось, что грыжи нет. Санитарка ручкой швабры ударила ему по больному месту и вправила грыжу. Мужик выписался здоровым» (медыцынская байка).

Пісьмовыя (парафальклорныя) формы гарадскога фальклору ўключаюць эпісталярныя формулы, рукапісныя і друкаваныя песеннікі, альбомныя вершы, паэмы і апавяданні (турэмныя, дэмбельскія, школьныя, дзявоцкія), віншаванні, пажаданні і вершаваныя подпісы (да фотаздымкаў, паштовак, лістоў), графіці, «святыя лісты», «лісты шчасця» і інш.: «Нет тебя – и плачут тополя, // Нет тебя – и снова я одна, // Нет тебя – и все молчит вокруг. // Нет тебя – и я грущу, мой друг» (дзявоцкі альбомны верш).

Сучасны гарадскі фальклор – з’ява сінтэтычная: ён не існуе ў выглядзе «чыстага» рэпертуару твораў ці абрадавых дзеянняў. Тут вусная славеснасць з’яўляецца часткай семіятычнага комплексу, які ўключае таксама арнаментыку, рукапісныя альбомы, аргатызаванае маўленне і пасвяшчальныя абрады (салдат, альпіністаў, вязняў, падлеткаў і інш.), упрыгажэнні, жэсты, фасоны вопраткі і прычосак, татуіроўкі, графіці, турэмныя вырабы і інш. Вербальныя формы ў сучасным гарадскім фальклору ў большасці выпадкаў папаўняюцца з арсеналу «высокай» літаратуры ці – часцей – з тэкстаў масавай культуры.

ДА РАЗДЗЕЛА «Сфера постфальклору»