Грамадска-палітычнае жыццё БССР у 30-х гг. XX ст. Масавыя рэпрэсіі

У канцы 20-х – пачатку 30-х гг. на Беларусі ўсталявалася дырэктыўная сістэма кіравання, якая не толькі абмяжоўвала, але і знішчала пачаткі вытворчай дэмакратыі. Пытанні арганізацыі вытворчасці ўсё больш вырашаліся не на вытворчых нарадах, а вузкім колам асоб, адміністрацыяй прадпрыемстваў. Сходы склікаліся галоўным чынам для крытыкі тых, хто правініўся і пакарання “шкоднікаў”, для перадачы пэўных указанняў і інфармацыі, а таксама з нагоды чарговай “перамогі” сацыялізму. Яны набывалі распарадча-ўрачысты характар. У калгасах рашаючую ролю адыгрывала праўленне, але часцей за ўсё верхаводзіў яго старшыня, які назначаўся “зверху” і на сходах толькі прадстаўляўся калгаснікам. Пастановы вышэйшых інстанцый павінны былі без пярэчання выконвацца ніжэйшымі.

Такое кіраўніцтва наогул адмаўляла працоўнаму калектыву ў яго праве быць суб’ектам кіравання вытворчасці, праяўляць ініцыятыву, укараняць перадавы вопыт і метады работы, браць на сябе адказнасць за канчатковыя вынікі вытворчай дзейнасці. А гэта пазбаўляла грамадства магчымасці ісці да дэмакратычнай сістэмы кіравання.

Палітычны рэжым з рысамі дэмакратычнага цэнтралізму ў 20-я гг. ператвараўся ў палітычны рэжым цэнтралізму – бясспрэчнага падначалення цэнтральнай уладзе. Гэта праяўлялася перш за ўсё ва ўзаемаадносінах органаў розных ступеняў унутры кіруючай бальшавіцкай партыі, а таксама паміж імі, з аднаго боку, і радавымі камуністамі, з другога. Падобныя змены адбываліся ва ўсіх звёнах савецкай палітычнай сістэмы, на чале якой узвышалася партыйна-дзяржаўнае кіраўніцтва.

Дзяржаўнае рэгуляванне рынкам пярэчыла палітыцы НЭПа. Рэзка разышліся інтарэсы паміж прамысловай і сельскагаспадарчай галінамі народнай гаспадаркі. Узнікла небяспека палітычнага крызісу, які можна было прадухіліць далейшай цэнтралізацыяй улады. Гэтаму садзейнічалі і эканамічныя працэсы на сусветнай арэне, менавіта паглыбленне крызісу гаспадарчых сувязей.

Другой перадумовай такога развіцця грамадска-палітычнага жыцця з’явіўся велізарны рост колькасці членаў партыі, Саветаў, грамадскіх арганізацый, іх кіруючых і выканаўчых органаў за кошт маргінальных сацыяльных слаёў, асабліва тых, якія выйшлі з вёскі, адарваліся ад зямлі, ужо не былі сялянамі, але не сталі рабочымі або служачымі і таму паддаваліся моцнаму ўплыву камандных метадаў кіравання. Такі бурны рост гэтых элементаў у пэўнай меры быў непазбежны ва ўмовах фарсіравання індустрыялізацыі і гвалтоўнай калектывізацыі. Дзесяткі тысяч маладых рабочых рэспублікі былі запрошаны для ўдзелу ў чыстцы дзяржаўнага апарату, што ажыццяўлялася ў 1929-1930гг. з мэтай удасканалення яго работы, як гэта шырока рэкламавалася. Гэта кампанія праводзілася пад прыкрыццём шэфства фабрык і заводаў над дзяржаўнымі ўстановамі. Адгэтуль вырасла так званае сацыялістычнае сумяшчальніцтва, калі тым або іншым рабочым даваліся абавязкі служачых і яны штодзённа выконвалі іх без адрыву ці з адрывам ад вытворчасці. Дзякуючы гэтай практыцы, органы кіравання былі запоўнены “патрэбнымі” людзьмі, якія не маглі самастойна прымаць рашэнні. Пад канец першай пяцігодкі ў кіруючыя органы БССР уліўся вялікі кантынгент рабочых і бяднейшых сялян, што вылучыліся ў хлдзе сталінскіх “штурмаў” індустрыялізацыі, калектывізацыі, культурнай рэвалюцыі. Культурны ўзровень новых кадраў быў недастатковы, тры чвэрці складу мелі пачатковую адукацыю, а то ўвогуле не мелі яе. З’явіўся бюракратычны апарат, які быў гатовы рэалізаваць любыя пастановы кіраўніцтва. З сярэдзіны 30-з гг. грамадска-палітычнае жыццё краіны трапляе пад палітычны рэжым асабістай улады. Адбываецца зрашчэнне партыйнага апарату з дзяржаўным. У яго руках канцэнтруецца заканадаўчая і судовая ўлады. Грамадскія інстытуты і самадзейныя арганізацыі працоўных, якія ўзніклі ў сярэдзіне 20-х гг., канчаткова спыняюць сваю дзейнасць. Закон наогул губляе свій уласны першапачатковы сэнс.

Фарміраванне Саветаў адбывалася на аснове дырэктыўных указанняў, што выключала крытыку партыйна-дзяржаўных органаў, спаборніцтва кандыдатур, плюралізм у вызначэнні і вырашэнні задач. Ва ўмовах масавых рэпрэсій вынішчаліся нацыянальныя кадры ў дзяржаўных установах і органах грамадскіх арганізацый.

Вялікія страты панеслі прафсаюзы. Функцыі Цэнтральнага савета прафесіянальных саюзаў Беларусі былі ўскладзены на ўпаўнаважаных ВЦСПС па БССР на грамадзянскіх асновах. У Беларусі, як і ў краіне ў цэлым, стваралася атмасфера нецярпімасці, падазронасці і варожасці. Пад прыкрыццём сталінскай формулы “аб абвастрэнні класавай барацьбы па меры руху да сацыялізму” адбываліся грубыя парушэнні правоў чалавека. Вялікая хваля рэпрэсій пракацілася ў 1933-36гг. падчас чысткі партый і абмену партыйных білетаў. Па дадзеных усяго ў 20-я – 50-я гг. у Беларусі было рэпрэсіравана каля 600 тыс. чалавек.

У 1930г. ДПУ БССР абвінаваціла беларускую нацыянальную інтэлігенцыю ў нацыянал-дэмакратызме, контррэвалюцыйнай і антысавецкай дзейнасці. Гэта быў першы масавы палітычны пазасудовы працэс у БССР.

У канцы 1932г. органамі АДПУ была сфабрыкавана справа аб існаванні ў сістэме Наркамзема БССР і Белтрактарацэнтра контррэвалюцыйнай арганізацыі. Па гэтай справе не было ніякіх матэрыялаў, але асудзілі па ёй больш за 500 чалавек. У заключным абвінавачанні гаварылася пра тое, што гэта арганізацыя была звязана з часцямі Чырвонай Арміі, якія павінны былі далучыцца да паўстання і аказаць дапамогу зброяй. Асноўны ўдар рэпрэсій 20-5-х гг. у БССР быў накіраваны супраць інтэлігенцыі.

У 1937г. была пушчана ў ход версія аб тым, што ў Беларусі дзейнічае разгалінаванае антысавецкае падполле – нацыянал-фашысцкая арганізацыя на чале з кіраўнікамі КП(б)Б. У выніку масавых чыстак і палітычнага тэрору КП(б)Б страціла 40% свайго складу. Таксама былі падвергнуты рэпрэсіям амаль усе наркамы, прафсаюзныя і камсамольскія дзеячы, кіраўнікі народнай гаспадаркі, якія працавалі ў Беларусі ў 20-х – другой палове 30-х гг.

32. Сацыяльна-эканамічнае становішча Заходняй Беларусі ў 1921-1939 гг.

У выніку польска-савецкай вайны 1919-1920г. (паводле Рыжскага мірнага дагавору ад 18 сакавіка 1921г.) значная частка тэрыторыі Беларусі перайшла ва ўладанне Польшчы. У большасці выпадкаў польскія дзяржаўныя ўлады называлі гэтыя землі “Усходнія крэсы Польшчы”, “Малая Польшча”. Заходняя Беларусь была падзелена на 4 ваяводствы, якія ў сваю чаргу дзяліліся на паветы і гміны.

Кіруючыя колы Польшчы разглядалі Заходнюю Беларусь не толькі як крыніцу таннай сыравіны, рабочай сілы, а таксама як рынак збыту для польскай прамысловасці. Акрамя таго ў планах Польшчы ёй прызначалася роля ваеннага плацдарма ў выпадку вайны з СССР.

Заходняя Беларусь апынулася ў вельмі цяжкім становішчы. Разбураная першай імперыялістычнай і затым грамадзянскай вайной гаспадарка марудна аднаўлялася. У прамысловасці, дзякуючы жывёлагадоўчай накіраванасці сельскай гаспадаркі, развівалася вытворчасць масла і сыру, пашыралася колькасць мясабойняў. Аднак гарбарная, металлаапрацоўчая, тэкстыльная і іншыя галіны, якія калісьці адыгрывалі значную ролю ў народнай гаспадарцы, прыйшлі ў заняпад. Прамысловасць Заходняй Беларусі ў 1938г. давала ў 9 разоў менш прадукцыі, чым БССР, хоць да падзелу абедзве часткі мелі аднолькавы ўзровень развіцця і былі амаль роўнымі па тэрыторыі і колькасці насельніцтва. На заводах і фабрыках працоўны дзень працягваўся 10-11 гадзін, а на саматужных прадпрыемствах быў значна большым. За тую ж самую працу польскаму рабочаму плацілі больш, чым беларусу. Асабліва пакутлівай з’явай было беспрацоўе.

Вельмі цяжка жылося ў вёсцы. Больш за палову зямельнага фонду належала памешчыкам ці буйным уладальнікам. На сялянскі двор прыходзілася каля 7 га зямлі, некаторыя сяляне былі зусім беззямельнымі.

На пачатку 20-х гг. польскі ўрад правёў зямельныя рэформы, якія ўключалі парцэляцыю (продаж праз Зямельны банк часткі памешчыцкай зямлі дробнымі ўчасткамі - парцэламі), ліквідацыю сервітутаў (сумесных зямель памешчыкаў і сялян) і камасацыю (звядзенне ў адзін участак дробных сялянскіх палосак з адначасовым высяленнем на хутары). Аднак купіць зямлю большасць сялян не магла. У адрозненні ад сталыпінскай рэформы ў Расіі камасацыя ў Польшчы праводзілася за кошт сялян. Да таго ж польскі ўрад пачаў засяляць беларускія землі так званымі асаднікамі – белымі афіцэрамі і унтэр-афіцэрамі, якім адводзіліся вялікія зямельныя надзелы і даваліся грашовыя сродкі. Па сутнасці, гэта былі новыя кулакі ці нават памешчыкі, якія з’яўляліся сацыяльнай апорай уладам. Яны былі добра арганізаваныя, узброеныя і выконвалі паліцэйскія функцыі ў адносінах да мясцовага насельніцтва. Іх уласнасць яшчэ больш умацоўвалася за кошт зямель тых, хто не змог наладзіць сваю гаспадарку пасля камасацыі.

Аграрныя пераўтварэнні прывялі да таго, што колькасць бедных жыхароў вёскі пачала няўхільна павялічвацца. Зніжалася пакупніцкая здольнасць. Акрамя гэтага сяляне павінны былі пастаянна выконваць дарожныя павіннасці-шарваркі, гэта значыла задарма працаваць на пабудове ці рамонце мастоў, дарог, грэбляў. Медыцынскае абслугоўванне з-за недахопу ўрачоў, дарагавізны медыкаментаў і лячэння было недаступным для большасці насельніцтва.

Апынуўшыся ў цяжкім бяднотным становішчы, большасць сялян вымушана была ў якасці рабочых наймацца да багацеяў або эмігрыраваць у ЗША, Канаду, Лацінскую Амерыку, Заходнюю Еўропу. Выгоду ад рэформы атрымала невялікая частка сялян, якая яшчэ да перасялення на хутары была заможнай.

У адпаведнасці з Рыжскім мірным дагаворам урад павінен быў даць беларускаму і ўкраінскаму насельніцтву “ўсе правы, якія забяспечвалі б свабоднае развіццё культуры, мовы, выкананне рэлігійных абрадаў”. Аднак гэтыя абавязацельствы не выконваліся. Сацыяльнае прыгнечанне перапляталася з нацыянальным бяспраўем. Беларусаў не жадалі лічыць нацыяй.

У 1921-1931гг. польскія ўлады правялі перапіс насельніцтва краіны для вызначэння яго нацыянальнага складу. Згодна з гэтым перапісам, пераважалі палякі. Робячы махінацыі ў час перапісу насельніцтва, польскія ўлады імкнуліся паказаць свае правы на захопленыя землі, выкараніць у свядомасці беларускага народа пачуццё нацыянальнай гордасці. Беларус, калі не згаджаўся стаць палякам, ставіўся ў невыноснае становішча. У горадзе яму цяжка было ўладкавацца на працу, на вёсцы беларускія землі ў першую чаргу прадаваліся палякам-каталікам. Палякі лічыліся прадстаўнікамі вышэйшай расы, беларусы – рабамі, якія мелі абавязкі і не мелі ніякіх правоў.

Ажыццяўлялася гвалтоўная паланізацыя беларускага насельніцтва: зачыняліся беларускія школы, гімназіі, настаўніцкія семінарыі, зачыняліся клубы, спыняліся выданні беларускіх газет і часопісаў, забаранялася ўжыванне беларускай мовы ў дзяржаўных установах і органах мясцовага самакіравання.

У Заходняй Беларусі не было ніводнага беларускага тэатра, ніводнай музычнай установы, адсутнічалі нацыянальнае радыё і кіно, у поўным заняпадзе было выяўленчае мастацтва і архітэктура.

Пілсудскі, які ўстанавіў у 1926г. сваю дыктатуру ў Польшчы, абвясціў рэжым “санацыі” (“аздараўлення”). Знешне гэты рэжым выглядаў міратворчым для краіны. Але на самой справе санацыя ў сваёй палітычнай частцы была ўведзена для жорсткага падаўлення не толькі камуністычнага, але і ўсіх форм дэмакратычнага руху.

Заходняя Беларусь была напоўнена яўнымі і тайнымі агентамі палітычнай паліцыі, арміяй, тут дзейнічалі шматлікія суды, карныя экспедыцыі, турмы. У 1934г. быў створаны адзін з першых у Еўропе канцэнтрацыйны лагер “Бяроза-Кртузская”.

Натуральна, што жорскі эканамічны, палітычны і нацыянальны ўціск садзейнічаў разгортванню сацыяльнай і нацыянальна-вызваленчай барацьбы народа Заходняй Беларусі.

33. Нацыянальна-вызваленчы рух ў Заходняй Беларусі ў 1921-1939 гг.

Паводле Рыжскага мірнага дагавору 18 сакавіка 1921г. значная тэрыторыя Беларусі перайшла ва ўладанне польскай дзяржавы. Жыхары Заходняй Беларусі апынуліся ў цяжкім становішчы: на ўсёй тэрыторыі панаваў сацыяльны і нацыянальны прыгнёт, жорсткі палітычны рэжым і паліцэйскі тэрор.

Ва ўзмацненні сацыяльнага і нацыянальнага вызваленчага руху значную ролю адыгралі партыі, арганізацыі камуністычнага і нацыянальна-дэмакратычнага напрамку. Сярод іх галоўнае месца займала Камуністычная партыя Заходняй Беларусі (КПЗБ). Яна была створана ў кастрычніку 1923г. Нягледзячы на нелегальны характар работы, рады партыі пашыраліся. Друкаванымі органамі ЦК КПЗБ былі газета “Чырвоны сцяг”, часопіс “Бальшавік”, у розныя гады выдаваліся на беларускай, польскай, рускай і яўрэйскай мовах газеты “Партработнік”, “Да барацьбы”, “Весткі з СССР” і інш.

У канцы 1923г. у КПЗБ уступіла Беларуская рэвалюцыйная арганізацыя (БРА), якая выйшла са складу левага крыла беларускіх эсэраў, выступала супраць польскай акупацыі. КПЗБ была часткай Кампартыі Польшчы на правах тэрытарыяльнай нацыянальнай арганізацыі, таму яна не мела сваёй праграмы, статута і кіравалася дакументамі КПП. У студзені 1924г. быў створаны камуністычны Саюз Моладзі Заходняй Беларусі (КСМЗБ), які з’яўляўся аўтаномнай арганізацыяй камсамола Польшчы і ўвесь час заставаўся надзейным памочнікам КПЗБ, яе рэзервам. Ён аб’ядноўваў пераважна сялянскую моладзь.

У нацыянальна-вызваленчым руху ўдзельнічалаі прадстаўнікі не толькі плыняў камуністычнага напрамку, але і беларускага нацыянальна-дэмакратычнага лагера. Аб гэтым сведчаць выбары ў польскі сейм у 1922г. Па выніках выбараў у сейме стварылася беларуская нацыянальная фракцыя, у склад якой увайшло 11 паслоў (дэпутатаў), у тым ліку Тарашкевіч, Мятла, Станкевіч і інш. Фракцыя прадстаўляла практычна ўсе тагачасныя беларускія палітычныя партыі. Выявіліся новыя магчымасці абароны нацыянальных і сацыяльных правоў беларускага народа, пачынаўся якасна новы этап у развіцці нацыянальна-вызваленчага руху з выкарыстаннем парламенцкай формы барацьбы. Прамовы беларускіх паслоў на сейме і петыцыі іх да выбаршчыкаў ў сярэдзіне 1920-х гадоў – гэта доўгі шэраг скаргаў на знявагі і жорсткасць з боку польскіх уладаў усіх узроўняў. Выступаючы перад сеймам у ліпені 1924г., пасол Тарашкевіч, абвінаваціў урад у парушэнні канцэпцыі, якая на паперы гарантавала меншасцям свабоду развіцця культуры.

24 чэрвеня 1925г. група паслоў левага кірунку беларускага польскага клуба стварыла Беларускую сялянска-рабочую грамаду (БСРГ), якая ў маі 1926г. аформілася як самастойная палітычная арганізацыя на чале з Тарашкевічам. ЦК Грамады выдаваў газеты, якія з прычыны праследвання ўладамі часта закрываліся, таму выходзілі пад новымі назвамі “Жыццё беларуса”, “Беларуская ніва”, “Народная справа”, і інш. Выходзіў таксама сатырычны часопіс “Маланка”. БСРГ мела праграму, якая патрабавала канфіскацыі памешчыцкіх зямель і падзелу іх без выкупу паміж беззямельнымі і малазямельнымі сялянамі, стварэнне сялянска-рабочага ўрада і ўстанаўленне дэмакратычных свабод, самавызначэнне Заходняй Беларусі, увядзення 8-гадзіннага працоўнага дня, ліквідацыі асадніцтва, адкрыцця школ на роднай мове.

Бурны рост Грамады, яе поспехі ў кіраўніцтве барацьбой працоўных непакоілі памешчыкаў, асаднікаў і акупацыйныя ўлады. Паліцыя разганяла з’езды, мітынгі, а іх удзельнікаў збівала і арыштоўвала. Асабліва жорстка паліцыя расправілася з членамі БСРГ 3 снежня 1926г. у Беласточчыне.

У студзені 1927г. улады пачалі масавыя арышты яе актівістаў. Грамада была забаронена афіцыйна, больш за 400 яе кіраўнікоў, актывістаў прыцягнуты да судовай адказнасці. Працоўныя Заходняй Беларусі адказалі на разгром Грамады шматлікімі рэзалюцыямі пратэсту, мітынгамі і масавымі дэманстрацыямі. Разгром Грамады быў цяжкім ударам па нацыянальна-вызваленчым руху, але ж дзейнасць БСРГ пакінула глыбокі след у свядомасці сялян і рабочых.

Традыцыі Грамады былі прадоўжаны новай арганізацыяй “Змаганне за інтарэсы сялян і рабочых”. Яна была створана як Выбарчы камітэт (Беларуская дэпутацкая фракцыя) напярэдадні выбараў у польскі сейм 4 сакавіка 1929г., з прадстаўнікоў былога актыву Грамады. Амаль усе дэпутаты клуба “Змаганне” былі з сялян. Ініарэсы працоўных ім былі зразумелыя. Палітычная платформа “Змагання” вылучала ў першую чаргу дэмакратычныя патрабаванні: спыненне нацыянальнага прыгнёту, паланізацыі, палітыкі мілітарызацыі, фашызацыі грамадскага жыцця, палітычнага тэрору, падпісанне Польшчай дагавора з СССР аб ненападзенні, увядзення 6-гадзіннага працоўнага дня і інш. Праграма ўключала і рэвалюцыйныя патрабаванні: нацыяналізацыю фабрык і заводаў, аб’яднанне беларускіх зямель у рэспубліку рабочых і сялян – гэта азначала ўз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР. Польскія ўлады чынілі розныя перашкоды для стварэння сеткі гурткоў на месцах. У 1934г. яны разграмілі “Змаганне”, арыштавалі яго кіраўнікоў.

З 1927г. у Заходняй Беларусі дзейнічала прагрэсіўная культурна-асветніцкая арганізацыя Таварыства беларускай школы (ТБШ). Кіраўнікамі і актыўнымі дзеячамі ТБШ у розныя часы былі Тарашкевіч, Шырма, Пястрак і інш. ТБШ змагалася за пісьменнасць насельніцтва, за беларускія школы, стварала хаты-чытальні, бібліятэкі, выдавала падручнікі і спеўнікі. Мясцовыя адзелы ТБШ стваралі драматычныя гурткі, якія актыўна працавалі сярод насельніцтва (п’есы “Паўлінка”, “Збянтэжаны Саўка”, “Суд”). Заслуга ТБШ была і ў тым, што яна падрыхтавала і выхавала ў вельмі цяжкіх умовах нацыянальнага прагнёту значную колькасць беларускай творчай інтэлігенцыі. У 1937г. польскія ўлады забаранілі дзейнасць ТБШ.

Цяжкія ўмовы жыцця працоўных у гады сусветнага эканамічнага крызісу (1929-1939) выклікалі ў 1929-1933гг. моцную хвалю стачачнай барацьбы па ўсёй Заходняй Беларусі. У 1931г. баставалі рабочыя шклозаводаў у Вільні і Ганцавічах, Гродзенскай тытунёвай фабрыкі, камунальных прадпрыемстваў Слоніма.