Перыяд разлажэння першабытнага ладу на Беларусі

Новы этап эвалюцыі першабытнага грамадства на тэрыторыі нашай Радзімы навукоўцы звязваюць з пачаткам шырокамаштабнай міграцыі насельніціва, што пачалася прыблізна з 3-га тыс. да н. э. У гэты час на еўрапейскім кантыненце, ахапіўшы вялізную тэрыгорыю ад ракі Рэйн, што ў Нямеччыне, да Волгі з захаду на ўсход і ад Днястра і Эльбы на поўдні да Скандынавіі на поўначы, рассяліліся новыя народы, прадстаўнікі культуры шнуравой керамікі.

У час міграцыі яны не выцяснялі мясцовага познекраманьёнскага насельніціва, бо шчыльнасць засялення тэрьггорый была у той час параўнальна невялікая. Асноўнымі адметнымі рысамі прышэльцаў былі адзіночныя пахаванніг баявыя лодкападобныя сякеры і упрыгажэнні на посудзе (кубкі) у выглядзе адбіткаў шнура, пакладзенага на сырую гліну.

Тэрьггорыя, па якой рассяліліся шнуравікі, на думку большасці сучасных даследчыкаў, адпавядала рассяленню ў больш позні перыяд асноўных еўрапейскіх праэтнасаў (германцаў, балтаў і славян), што далі пачатак амаль усім сучасным еўрапейскім народам. Мяркуецца, што шнуравікі прынялі важны ўдзел ва ўтварэнні названых праэтнасаў, два з якіх (балты і славяне) з'яўляюцца продкамі беларускага народа. Непасрэднымі ж папярэднікамі балтаў і сла-вян у сучаснай гістарычнай навуцы прынята лічыць старажытных індаеўрапейцаў.

Складаныя працэсы гістарычнай міграцыі вялікіх груп насельніцтва пакуль яшчэ не да канца асветлены даследчыкамі. Аднак ўжо вядома, што старажьгшыя індаеўрапейцы як адзін з праэтнасаў сфарміраваліся на працягу розных перыядаў каменнага і бронзавага вякоў на вялікай тэрыторыі — прыблізна ад заходніх рубяжоў еўрапейскага кантыненту да межаў сучаснай Індыі.

Праблема пошуку прарадзімы індаеўрапейцаў.

Адна з найбольш верагодных версій называе ў якасці агульнаіндаеўрапейскай прарадзімы мясцовасць Анатолію, што размешчана ва ўсходняй частцы сучаснай Турцыі. Прарадзімай арыйцаў, індаіранскай групоўкі старажытнага індаеўрапейскага праэтнасу, якая была непасрэдным этнічным коранем пры фарміраванні германцаў, балтаў і славян, з'яўлялася Паволжжа і Паўночнае Прычарнамор'е. 3 гэтых тэрыторый хутчэй за ўсё адбывалася засяленне еўрапейскага кантыненту, і сучаснай Беларусі ў тым ліку.

Індаеўрапейскі народ не быў адзіным пражываўшым у гэты перыяд на абшарах Еўраазіі праэтнасам. Яго суседзямі ў паўночна-ўсходнім накірунку былі фіна-угры, продкі сучасных комі-пермякаў, марыйцаў, мардвы, карэлаў, іпто з'яўляліся прадстаўнікамі ўральскай моўнай групы. Яны рассяліліся на вялікай тэрыторыі ад уральскіх гор да Скандынавіі, і ў працэсе сумеснага пражывання са славянамі на больш познім этапе гісторыі сталі этнічнымі каранямі пры ўтварэнні рускага народа. У паўднёвых раёнах сучаснай Украіны індаеўрапейскі праэтнас уступаў ва ўзаемадзеянне са скіфа-сармацкімі этнічнымі плынямі, вынікам чаго было ўзнікненне ў больш позні перыяд украінскага этнасу.

Мясцовае неалітычнае насельніцтва ў працэсе сумеснага пражывання паступова перамяшалася з прышэльцамі. Вынікам мяшання, засведчанага археолагамі, было паяўленне но вых археалагічных культур, у якіх заўважаліся рысы шнуравой арнаментацыі керамікі. Як і ў папярэдні перыяд, на Беларусі размясціліся чатыры буйныя археалагічныя культуры. На поўначы Беларусі знаходзілася паўночнабеларуская культура, у заходняй частцы краіны (Панямонне) — вісла-нёманская, ва ўсходніх раёнах (Верхняе Падняпроўе і Усходняе Палессе) — сярэднедняпроўская, і на заходніх рубяжах у прыпяцка-бугскім рэгіёне, шнуравой керамікі Палесся.

Прышлыя народы вялі вытворчы лад жыцця. Асноўнай формай гаспадарання ў іх была жывёлагадоўля. Яны вырошчвалі галоўным чынам буйную рагатую жывёлу і вялі паўкачавы лад жыцця. Пераход з месца на месца дыктаваўся неабходнасцю пошуку новых багатых расліннасцю лугоў для кармлення жывёлы. Другім па важнасці гаспадарчым промыслам было земляробства, але яно знаходзілася на першапачатковай прымітыўнай стадыі развіцця, што характарызавалася падсечна-агнявой сістэмай.

3 2-га тыс. да н. э. на Беларусі пачынаецца бронзавы век (2-е тыс. — сярэдзіна 1-га тыс. да н. э.). Яго пачатак звычайна звязваюць з прыходам названых народаў. Тым больш што мясцовай сыравіны для вырабу бронзавых прылад на тэрыторыі нашай краіны не выяўлена. Усе археалагічныя знаходкі бронзавых прадметаў, як паказалі даследаванні, былі або прывазныя, або створаныя з прывазной сыравіны, што мае паходжанне з Прыкарпацця ці Закаўказзя. Відаць, у выніку гэтага, а таксама па прычыне не намнога лепшых якасцяў, бронзавыя вырабы не змаглі выцесніць поўнасцю каменныя і касцяныя прылады працы ў гаспадарчым жыцці нашых продкаў. У гэтым асаблівасць бронзавага веку на тэрыторыі Беларусі.

Не адбылося таксама і канчатковага выцяснення прысвойваючых відаў дзейнасці ў выніку прыходу шнуравікоў. Заняткі людзей пачатковага этапу бронзавага веку характарызаваліся сумяшчэннем як ранейшых промыслаў, так і новых форм гаспадарання — жывёлагадоўлі і земляробства. Пашырэнне вытворчага ладу жыцця ўсё ж адбылося, і асабліва яскрава гэта заўважаецца археолагамі на зменах, што адбыліся ў харакгары сацыяльных адносін.

У іерархіі, сацыяльнай значнасці з пашырэннем вытворчых заняткаў больш важнае месца пачала займаць праца мужчын, якія выконвалі асноўныя функцыі ў жывёлагадоўлі і падсечным земляробстве. Гэта абумовіла змены ў шлюбна-сацыяльных адносінах. У эпоху бронзавага веку адбыўся пераход ад мацярынскага роду да патрыярхату. Пры заключэнні шлюбу з гэтага часу жанчына пачала пераходзіць у род мужчыны.

Не стаяла на месцы таксама развіццё прылад працы і прадметаў дамашняга ўжытку. Для іх вытворчасці цяпер выкарыстоўвалі ўжо не толькі крэмень і косці, а нават цвёрдыя пароды каменю, такія як граніт. Удасканальваліся і формы апрацоўкі — шліфаванне, свідраванне, паліраванне. Далейшае развіццё адбылося ў ганчарстве і ткацтве. З'явіліся керамічныя вырабы, разнастайна арнаментаваныя і рознай канфігурацыі, якая залежала ад іх практычнага прызначэння — пласкадонныя, кругладонныя, слоікападобныя і інш. Жытло чалавека гэтага перыяду ўяўляла наземныя пабудовы слупавой канструкцыі з выкладзенымі каменем ачаговымі паглыбленнямі. Пасёлкі плошчай 0, 2—0, 5 га размяшчаліся часцей за ўсё на ўзбярэжжах рэк і азёр у непасрэднай блізкасці да свабодных зямельных плошчаў, прыдатных ддя прымітыўнага земляробства і жывёлагадоўлі.

Развіццё прадукцыйных сіл непазбежна вяло да росту колькасці прадуктаў, здабываемых асобным вытворчым калектывам. Склалася новая сітуацыя ў грамадскім спажыванні вынікаў працы. Цяпер не ўсе прадукты. што здабываліся, ішлі на непасрэднае ўжыванне ў ежу. З'явіліся лішкі, што ў гістарычнай навуцы атрымалі назву "прыбавачны прадукт". Яго можна было выкарыстоўваць для абмену або накаплення.

Пачалося сацыяльнае расслаенне родавых абшчын на багатых і бедных членаў. Такое становішча ў грамадстве, якое пражывала на тэрыторыі нашай Беларусі ў перыяд бронзавага веку, яскрава падцверджана данымі археалагічных даследаванняў.

Так ужо ў раннебронзавых магільніках, выяўленых на тэрыторыі Падняпроўя (Ходасавічы Рагачоўскага раёна) сустракаюцца надзвычай багатыя пахаванні мужчын-ваяроў з вялікай колькасцю медных і бронзавых рэчаў, а таксама з бурштынавымі і шклянымі ўпрыгажэннямі. Пры жыцці, відаць, гэтыя людзі займалі больш значнае становішча, чым іх суродзічы. Яны маглі быць кіраўнікамі саветаў старэйшын або ваеннымі начальнікамі, ці выконвалі функцыі жрацоў-вешчуноў.

Пашырэнне вытворчых відаў дзейнасці, што абумовіла рэзкае развіццё грамадскіх прадукцыйных сіл, паступова вяло да індывідуалізацыі вытворчасці. Былая родавая ўласнасць пачала выступаць у форме сукупнасці асобных яе частак.Усё большае значэнне стала набываць сям'я. Патрыярхальныя сем'і цяпер, а не роды, як раней, станавіліся асноўнымі вытворчымі адзінкамі ў грамадстве. Але іх склад яшчэ быў даволі шырокі, яны часцей за ўсё ўключалі розныя пакаленні найбольш блізкіх родзічаў і налічвалі некалькі дзесяткаў чалавек. Кіраваў патрыярхальна-сямейным калектьгоам звычайна галава сям'і — бацька. Разам з ім працавалі яго жонка, жанатыя сыны, унукі, а часта і праўнукі ці іншыя родзічы.

Разлажэнне першабытнага ладу адбывалася не толькі па шляху развіцця маёмаснай няроўнасці і індывідуалізацыі вытворчасці. Траціліся нават тэрытарыяльныя і іншыя традыцыйныя для абшчынна-родавага ладу сацыяльныя функцыі. Паколькі знікла неабходнасць працаваць родавым калектывам. то на месцах былых тэрыторый, дзе размяшчатіся асобныя роды, пачалі сяліцца сем'і — выхадцы з іншых родаў і плямёнаў. А гэта азначала, што на змену родавай абшчыне як гістарычнай з'яве паступова прыйшла новая сацыяльная супольнасць — суседская, ці, як яе яшчэ называюць у гістарычнан навуцы, "тэрытарыяльная" абшчына.

Кіраўніцтва тэрытарыяльнай абшчынай знаходзілася ўжо ў руках патрыярхальнай знаці. Прадстаўнікі родавых саветаў старэйшын, роднасна звязаныя і маёмасна роўныя паміж сабой, што кіравалі грамадствам у папярэдні перыяд, адышлі ў нябыт. Гэта вяло да новых аспектаў у сацыяльных узаемаадносінах тагачаснага грамадства. Патрыярхальная знаць, як правіла, любымі шляхамі імкнулася да ўзбагачэння. Яна выкарыстоўвала сваё прывілеяванае ста-новішча ў грамадстве і хутка багацела. Гэтаму спрыяла крушэнне традыцый і звычаёвых законаў першабытнага родавага грамадства, а таксама паступовая страта роднасных сувязяў паміж суабшчыннікамі ва ўмовах тэрытарыяльна-суседскай супольнасці.

Калі звычайныя шляхі акумуляцыі багаццяў у руках знаці вычэрпваліся, то распачыналіся войны з суседзямі. Колькасць ваенных сутыкненняў паміж асобнымі тэрыто-рыямі ў гэты перыяд значна павялічылася. У час войнаў захоплівалі статкі жывёлы, лішкі прадуктаў, прадметы раскошы, прылады працы і нават нявольнікаў для выкарыстання іх у якасці рабоў. Пачало фарміравацца патрыярхальнае рабства, якое, у адрозненне ад класічнага, не абышло і тэрыторыю нашай Беларусі. Завяршальная стадыя трансфармацыі першабытнага грамадства ў класавае пад уплывам вышэйпералічаных фактараў у гістарычнай навуцы атрымала назву "ваенная дэмакратыя". Яе працягласць звычайна залежала ад інтэнсіўнасці працэсу станаўлення новага грамадска-эканамічнага ладу.

4. Ранні жалезны век на тэрыторыі Беларусі. Змены ў гаспадарчым, грамадскім і культурным жыцці.

Небывалае паскарэнне тэмпаў разлажэння першабытнага абшчынна-родавага ладу ў Беларусі адбылося з пачаткам вырабу жалезных прылад працы. Жалезны век — самы кароткі археалагічны перыяд. Яго працягласць ахапіла нямногім больш за тысячагоддзе (з VI—VII ст. да н. э. да VIII ст. н. э). Менавіта ў перыяд жалезнага веку адбыўся канчатковы распад родавых адносш, станаўленне класавага грамадства і зараджэнне першых форм дзяржаўнасці на тэрыторыі сучасных усходне-еўрапейскіх краін.

Сярод прылад працы ў эпоху жалеза найбольш прадукцыйнае месца займала сякера. Яе выкарыстоўвалі пры расчыстцы палёў пад прымітыўнае земляробства, якое ў гэты перыяд мела падсечны (пераложны) характар. Адносна нізкі ўзровень агратэхнічных ведаў, адсутнасць сісіэмы ўгнойвання глебы не дазвалялі выкарыстоўваць адзін і той жа ўчастак зямлі пад пасевы на працягу многіх гадоў. Практыкавалася высяканне і спальванне лясных дзялянак, на месцы якіх высявалі збожжава-бабовыя культуры, а попел прымянялі ў якасці ўгнаення. Разам з сякерай выкарыстоўвалі барану-сукаватку, зробленую з вершаліны дрэва, матыку, саху (рала) з жалезным нарогам і іншыя прылады.

Сыравіну для вырабу прылад працы ў гэты перыяд здабывалі сырадутным спосабам. Руду з высокім утрыманнем жалеза балотнага паходжання, што ў даволі значнай колькасці знаходзілася тады асабліва на тэрыторыі Усходняй Беларусі (аб чым сведчыць частае размяшчэнне тапонімаў з каранямі "руда", "рудніца" ў Падняпроўі і Пасожжы), засыпалі ў печы-домніцы, чаргуючы з пластамі драўлянага вугалю. Нагнятаючы паветра на запалены вугаль, выплаўлялі порыстую жалезную масу "крыцу", з якой шляхам пракоўвання выраблялі высокаэфекгьіўньія прылады працы.

Жалезныя прылады працы яшчэ больш узнялі прадукцыйнасць грамадскай вытворчасці. Земляробства і жывёлагадоўля паступова занялі месца асноўных відаў дзейнасці. Усё разам дало магутны штуршок пашырэнню маёмаснай няроўнасці і далейшаму развіццю працэсаў разлажэння родавых адносін у Беларусі. Сельская тэрытарыяльная абшчына ў гэты час была сацыяльнай арганізацыяй, на базе якой паступова фарміравалася класавае грамадства. Сям'я канчаткова стала асноўнай вытворчай адзінкай, а сямейная ўласнасць — асноўнай формай уласнасці ў грамадстве.

3 ростам прадукцыйнасці працы адбывалася памяншэнне колькаснага складу пат-рыярхальнай сям'і.

Палітра археалагічных культур у эпоху жалеза на Беларусі была адносна зменлівая, што сведчыць аб пэўнай інтэнсіўнасці міграцыйных працэсаў. У раннім жалезным веку насельніцтва нашай краіны складалі некалькі буйных груп плямёнаў, якія мелі свае характэрныя прыкметы матэрыяльнай культуры. Усход сучаснай Літвы і ўсю цэнтральную частку Беларусі ў VII ст. да н. э — V ст. н. э засялялі балцкія плямёны культуры штрыхаванай керамікі, якая ўзнікла на асно-ве мясцовых культур бронзавага веку. Іх жытло, па сведчанню археолагаў, мела выгляд слупавой канструкцыі, падзеленай на адносна невялікія камеры для пражывання асобных сем'яў. Такія пабудовы — яшчэ адна выразная пацвярджальная рыса наяўнасці патрыярхальнага ладу на тэрыторыі нашай краіны ў той час.

Сярэдняе і Верхняе Падняпроўе ў межах сучасных Гомельскай, Магілёўскай, усходняй часткі Брэсцкай, паўднёвай Мінскай абласцей і паўночнай часткі Украіны з VII па Ш ст. да н. э. было заселена мілаградскімі плямёнамі. Значная колькасць сучасных даследчыкаў лічаць мілаградцаў балтамі. Яны выраблялі кругладонны посуд, мелі своеасаблівы тып жылых пабудоў слупавой і паўзямлянкавай канструкцый, а таксама свой пахавальны абрад.

У канцы 1-га тыс. да н. э. на месцы знаходжання значнай часткі мілаградскіх плямёнаў у Верхнім і Сярэднім Падняпроўі сфарміравалася новая археалагічная культура — зарубінецкая. Вучоныя яшчэ не выпрацавалі адзінага погляду на праблему этнічнага паходжання гэтага насель-ніцтва. Некаторыя лічаць яго прамежкавай балцка-славянскай супольнасцю, другія — праславянамі ці нават прадстаўнікамі германа-гальскай этнічнай групоўкі. Зарубінцы ведалі ўжо спосаб вырабу жалезных прылад працы, мелі асобныя рысы керамікі, свой пахавальны абрад, будавалі аднакамерныя прамавугольныя наземныя і паўзямлянкавыя жытлы з двухсхільнымі дахамі, былі маёмасна няроўныя ў сацы-яльным жыцці.

Паморская культура, насельніцтва якой большасць вучоных лічыць самымі раннімі славянамі на тэрыторыі Беларусі, размяшчалася на паўднёвым захадзе з VII па П ст. да н. э. Гэта таксама была высокаразвітая на той час сацьюльная супольнасць, якая актыўна займалася вытворчымі відамі дзейнасці і асвоіла іх адна з першых сярод астатніх рэгіёнаў нашай краіны. Сацыяльная струкіура грамадства ў паморцаў характарызавалася патрыярхальна-родавымі адносінамі, пахавальны абрад — трупаспаленнем. Жыллёвыя пабудовы ў іх былі наземныя, у некаторых выпадках нават абкладзеныя камянямі (вёска Кусічы Камянецкага раёна).

Беларускае Падзвінне і Падняпроўе (верхняе), ахопліваючы паўночную частку Беларусі, прыблізна тую, на якой у больш позні час рассяляліся крывічы, займалі з VIII ст. да н. э. па VI ст. н. э. балцкія плямёны, прадстаўнікі днепра-дзвінскай археалагічнай культуры. На поўначы насельніцтва гэтай культуры актыўна кантактавала з фіна-угорскімі плямёнамі, пра што сведчаць знаходкі тэкстыльна-арнаментаванай керамікі, характэрнай для названай этнічнай супольнасці. Жытлы днепра-дзвінцаў былі наземныя, слупавой канструкцыі, што аб'ядноўваліся ў невялікія ўмацаваныя пасёлкі-гарадзішчы. Посуд быў гладкасценны, у асноўным слоікападобіных формаў.

Новыя міграцыйныя перамены на Беларусі адбыліся ў VI— VIII стст. н. э. Гэта быў перыяд так званага вялікага перасялення народаў, што цягнуўся ў гісторыі Еўропы з IV па VI ст. н. э. Прычынай пачатку масавай міграцыі вялізных груп насельніцтва ў гэты час з'явілася перамяшчэнне з азіяцкага на еўрапейскі кантынент качавых народаў — гунаў. Вынікі пе-расялення для сусветнан гісторыі былі глабальныя: падзенне Рымскай імперыі, новая этнічная, дзяржаўная і ваенна-палітычная сітуацыя ў Еўропе. Для Беларусі гэтыя часы таксама прынеслі карэнныя змены. Важнейшай з іх была этнічная: прыход славянскіх народаў, якія ў працэсе сумеснага жыцця змяшаліся з мясцовым балцкім насельніцтвам, на працягу некалькіх стагоддзяў утварылі новую этнічную супольнасць — беларускі народ.

Ідэалагічна-рэлігійная свядомасць грамадства — параўнальна больш кансерватыўная сфера ў сацыяльнай эвалюцыі — тым не менш таксама не заставалася без змен у эпоху бронзы і жалеза на тэрыторыі нашай краіны. Развіццё жывёлагадоўлі і земляробства, накапленне большай колькасці ведаў пра навакольнае асяроддзе вялі да з'яўлення новых элементаў у грамадскім ідэалагічна-рэлігійным светаўспрыманні. Разам з пакланеннем таіэмам і фетышам, існаваннем культу продкаў і веры ў багінь, якія з даўніх часоў суправаджалі жыццёвы шлях жыхара старажытнай Беларусі, у эпоху жалеза інтэнсіўна развіваецца мнагабожжа.

У навуковай гістарычнай літаратуры мнагабожжа звычайна ўжываецца пад назвай "язычніцтва". Разам з тым да сённяшніх дзён захаваўся і спалітызавана-зневажальны тэрмін "паганства", які некаторыя аўтары па няведанню ўжываюць нават у сучасных вучэбных дапаможніках. Яго з'яўленне адносіцца да самага пачатку барацьбы хрысціянства з язычніцтвам у раннесярэднявечную эпоху, калі апалагеты царкоўна-палітычных структур такім чынам называлі гэту форму рэлігіі. Галоўнай іх задачай было ў той час любымі шляхамі мінімізаваць фундаментальнае значэнне названай ідэалогіі ў грэка-рымскай класічнай культуры, навуцы і адукацыі, чым спрыяць ліквідацыі сацыяльнай апоры ў яе прыхільнікаў.

З'яўленне новай формы рэлігіі, згодна з меркаваннем вучоных, адбылося паступова пад уплывам развіцця вьггворчых відаў дзейнасці ў першабытным грамадстве. Кожны поспех ці няўдача пры выкананні асобных жыццёванеабходных грамадскіх заняткаў асацыяваўся ў свядомасці тагачаснага чалавека з пакравіцельствам або незадаволенасцю асобнага бажаства. Узніклі так званыя жывёлагадоўчыя і земляробчыя культы. Яны, як правіла, адрозніваліся ў розных этнасаў назвамі багоў, але "выконвалі" прыблізна аднолькавыя функцыі. Важнейшымі ў жыхароў старажытнай Беларусі, па сведчанні этнографаў, былі Пярун — бог грому, маланкі і вайны; Вялес — абаронца жывёл, жывёлаводаў і жывёлагадоўлі; Ярыла — бог вясенняй урадлівасці палёў і пакравіцель цяжарнасці ў жанчын; Сварожыч з Дажбогам, якія разам са сваім бацькам Сварогам "рэгулявалі" адпаведна пытанні нябеснага агаю і вады, а таксама Зюзя — бог холаду і інш.

АпошнІ перыяд разлажэння родавага ладу, характэрны частымі ваеннымі сутыкненнямі і ростам ролі ўзброеных людзей, з якіх у больш позні перыяд фарміраваліся княжацкія дружыны, быў адзначаны важнымі зменамі і ў ідэалагічнай свядомасці грамадства старажытнай Беларусі. У гэты час з'явіўся своеасаблівы "ваенна-дружынны культ Перуна" (у суседніх кіеўскіх землях, як сведчаць пісьмовыя дакументы, адбылася нават спроба яго афіцыйнага афар-млення). Язычніцкае бажаство Пярун і раней займала адно з першых месцаў у пантэоне (пераліку) беларускіх багоў, а на момант усталявання феадальных адносін увогуле набыло рысы вярхоўнага бога. Гэтым, з аднаго боку, адлюстраваўся аб'ектыўны працэс падзелу грамадства на класы з непазбежным ростам значнасці культу вайны ў названы перыяд, а з другога — суб'ектыўнае жаданне патрыярхальна-княжацкай адміністрацыі ў дахрысціянскі перыяд набыць ідэалогію, якая б абараняла яшчэ кволыя парасткі іх панавання ў новай форме арганізацыі грамадства — дзяржаўнасці.