Клімент Смаляціч

Клім Смаляціч (? — пасля 1164)

Царкоўна-палітычны дзеяч, мысліцель, пісьменнік. Нарадзіўся ў 1-й палове 12 ст. ў Смаленску. Быў манахам Зарубскага ма-настыра каля Кіева. Стаў вядомы дзякуючы сваёй рознабаковай адукаванасці, рэдкай эрудыцыі, выдатнаму літаратурнаму тален-ту. Як сцвярджае Іпацьеўскі летапіс, К.С. «быў кніжнік i філосаф, якіх у Рускай зям-лі не бывала». Высокую на той час адука-цыю ён, верагодна, атрымаў у Канстанці-нопалі. Як прыхільнік развіцця ўсходнесла-вянскай культуры, змагар супраць засілля ў рускай царкве грэчаскага духавенства К.С. актыўна агітаваў за царкоўную аўтакефа-лію. Ён нястомна даказваў, што назначэн-не мітрапалітаў для Кіеўскай Русі — унут-раная справа рускага праваслаўя, i дыктат Візантыі ў гэтым пытанні пярэчыць інтарэ-сам народа, царквы, дзяржавы. Паводле яго пераканання, мітрапаліты-грэкі, якія дрэнна валодалі славянскай мовай, не маг-лі даць столькі карысці для царкоўнага ўпарадкавання i народнай асветы, колькі можна было чакаць ад мітрапалітаў мясцо-вага паходжання. Назначэнне мітрапалітаў-чужаземцаў без адабрэння княжацкай ула-ды было знявагай для апошняй, служила зручнай падставай для ўмяшання грэчаскіх імператараў у справы славянскіх дзяржаў. Патрыятычнасць i шчырае імкненне вучо-нага манаха садзейнічаць развіццю мясцо-вых традыцый у жыцці ўсходняга славян­ства выклікала прыхільнасць да яго мясцо-вай улады. Невыпадкова знаёмы з яго пра-мовамі князь Ізяслаў Мсціславіч, які заняў у 1146 велікакняжацкі прастол, паступіў, як яго продак Яраслаў Мудры. У 1147 ён склі-каў у Кіеве епіскапскі сабор i прапанаваў удзельнікам выбраць першасвяшчэнніка для Кіеўскай Русі без адабрэння канстанці-нопальскага патрыярха. Пры гэтым Ізяслаў Мсціславіч назваў К.С. самым дастойным кандыдатам. Так «кніжнік i філосаф» стаў другім на Русі (пасля Іларыёна Кіеўскага) мітрапалітам славянскага паходжання. Уз-вядзенне яго на Кіеўскую кафедру прахо-дзіла не гладка. Праціўнікі царкоўнай самастойнасці напачатку адмовілюя пры-знаць яго мітрапалітам без волі на тое пат­рыярха. Зламаць супраціўленне прагрэчаскі настроеных іерархаў дапамаглі настойлі-васць Ізяслава i рашучая падтрымка чарні-гаўскага епіскапа Ануфрыя. Становішча новага мітрапаліта было нялёгкім. Яго дзейнасць ухваляў толькі князь Ізяслаў Мсйіславіч. Пасля смерці Ізяслава (1154), калі велікакняжацкі прастол заняў былы смаленскі князь Расціслаў Мсціславіч, К.С. у яго асобе таксама атрымаў саюзніка, га-товага змагацца за самастойнасць рускай царквы. Аднак i на тэты раз частка епіска-паў на чале з Ніфантам Ноўгарадскім не падтрымала мітрапаліта Клімента. Ніфант ад свайго імя і ад імя іншых епіскапаў зая-віў: «Мы не станем табе кланяідца, не бу-дзем служыць з табой, таму, што ты не ўзяў благаславення ў святой Сафіі i ад пат­рыярха».

Узнікла рэальная пагроза ўнутрыцаркоў-нага расколу. Разумеючы, да якіх вынікаў можа прывесці гэты канфлікт ва ўмовах раздробленасці Русі, князь Расціслаў заклі-каў абедзве партыі да стрыманасці i раз-важлівасці. Нельга, казаў ён, каб безупын-нае крывавае саперніцтва ўдзельных князёў за валоданне Кіевам узмацніла бараньбу за права той ці іншай княжацкай кааліцыі ўзводзіць у мітрапаліты свайго чалавека, абцяжарыла разладамі на рэлігійнай глебе жыццё рускага грамадства, якое i без таго вельмі пакутуе ад палітычных усобіц. Ад­нак угаворы i заклікі Расціслава не былі пачуты.

У сак. 1155 кіеўскі трон заняў правізан-тыйскі настроены суздальскі князь Юрый Даўгарукі, які саслаў мітрапаліта Клімента ва Уладзімір Валынскі, a мітрапаліцкую ка­федру аддаў назначэнцу патрыярха Кан-станціну. Аднак праз 3 гады новы кіеўскі князь Мсціслаў Ізяславіч аднавіў К.С. на гэтай пасадзе. Барацьба за мітрапаліцкае месца выклікала царкоўную смуту. Грэчас-кі стаўленік імкнуўся аддаліць ад царкоў-ных спраў прыхільнікаў Клімента, у сваю чаргу Клімент не мілаваў тых, хто быў на баку яго праціўніка. Каб спыніць разлад, князі Расціслаў i Мсціслаў адхілілі ад спраў абодвух мітрапалітаў i прызначылі ў жн. 1161 на мітрапааіцкае месца Феадора, які праз некалькі месяцаў памёр. Расціслаў зноў прапанаваў кандыдатуру К.С. Каб на-даць справе законны выгляд, ён паслаў прасіць благаславення для Клімента ў пат

рыярха. Але канстанцінопальскі патрыярх накіраваў у Кіеў мітрапалітам Іаана IV. Расціслаў, кіруючыся меркаваннямі цар-коўнага міру, не хацеў ускладняць i без та-го цяжкія палітычныя абставіны на Русі, неахвотна прыняў новага назначэнца, але наказаў перадаць у Канстанцінопаль: «На гэты раз, дзеля павагі i любові царскай, прыму, але калі надалей без нашага ведама i жадання патрыярх назначыць на Русь мітрапаліта, то не толькі не прымем яго, а пастановім за нязменнае правіла выбіраць i ставіць мітрапаліта епіскапам рускім па за-гаду вялікага князя». У выніку дзяржаўнай мудрасці i дыпламатычнай гібкасці Расціс-лава барацьба вакол самага прынцыповага для царкоўнага жыцця пытання сціхла. Так скончылася гісторыя з узвядзеннем на міт-рапаліцкі прастол К.С., які звязаў сваё жыццё i дзейнасць з барацьбой за царкоў-ную незалежнасць ад Візантыі. Права пры-сылаиь у Кіеў першасвяшчэнніка захавала-ся за патрыярхам. I ўсё ж ідэя рускай пра-васлаўнай аўтаноміі, якую так энергічна адстойваў вучоны манах са Смаленска, не памерла, але здзейснілася на практыцы толькі ў канцы 16 ст.

Да нас дайшоў толькі адзін твор К.С. (у тлумачэнні манаха Афанасія) — «Пасланне смаленскаму прэсвітэру Фаме». У гэтым «Пасланні...», разглядаючы тэарэтычныя пытанні, К.С. абвяргае высунутыя супраць яго абвінавачванні, прыводзіць аргументы ў абарону свайго права кіраваць царквой. Асноўныя разыходжанні, што служылі пад-ставай для дыскусій паміж Кліментам i Фа-мой, — рознае разумение таго, як i да якіх межаў можна інтэрпрэтаваць тэксты Свя-шчэннага пісання, ці правамерна наогул яго пашыранае, сімвалічнае тлумачэнне. Паводле меркаванняў К.С., важнае не толькі літаральнае, але i сімвалічнае разу­мение біблейскіх тэкстаў, ix творчая інтэр-прэтацыя. Ён вымушаны быў абгрунтоў-ваць свае права «даследаваць іншасказаль-на... усе гэтыя боскія адзнакі i цуды Госпа-да нашага Ісуса Хрыста», свае доказы пад-мацоўваць аўтарытэтам айцоў царквы: «Ка-лі святыя i боскія айцы нашы дабавілі нешта падобнае да Гасподніх слоў, каб рас-тлумачыць i выкласці ix, то гэта вельмі ка-рысна, добра i пахвальна».

У развіцці чалавечай гісторыі К.С. вылу-чае тры паслядоўныя перыяды — «Запа-вет», «Закон» i «Дар Божы». Значэнне пер-шых двух у тым, што яны рыхтуюць перамогу абсалютнай ісціне, якая адкрываецца ў хрысціянстве. Паводле яго слоў, «Хрыс-тос Бог наш, сонца праведнае, асвяціў нас боскімі зорамі i прасвяціў сваім хрышчэн-нем, i вось усе старое прайшло, i стала ўсё новае, i ўжо не месціцца ў законе чалавец-тва, але пад боскай ласкаю свабодна хо-дзіць...» У гэтай сувязі К.С. падкрэслівае, што некаторыя язычнікі, якія жылі па-за законам i да закону, «вылучаліся набож-насцю, жывучы не па законе, але па веры», таму ім лягчэй атрымаць дабрадзейства боскае, чым іудзеям, якія не могуць «пай-сці» далей закону Майсеевага, што засту-пае шлях да дабрадзейства. Для распрацоў-кі і выкладання ўласных поглядаў К.С. шырока выкарыстоўвае працы Феадарыта Кірскага, Нікіты Гераклійскага, рацыяна-лістычныя метады для тлумачэння рэлігій-ных тэм. Апісваючы сваё ўяўленне пра сус-вет, ён спасылаецца не толькі на хрысціян-скіх, але i антычных аўтараў — Гамера, Платона, Арыстоцеля. Яго асноватворнае ўяўленне пра сусвет — гэта перакананне ў тым, што ўсё існае мае мэтазгодную будо-ву, «усё ўладжваецца, падтрымліваецца і мае поспех сілай боскай, бо няма другой дапамогі, акрамя дапамогі боскай, i іншай сілы, акрамя сілы боскай». Мысліцель ха-рактарызуе Бога як непазнавальную абса-лютную істоту, якая, аднак, пазнаецца ў сваіх тварэннях. Чалавек, які адкрывае для сябе разумную пабудову свету, становіцца, такім чынам, на шлях пазнання Бога-твор-цы, знаходзіць вышэйшы сэнс свайго існа-вання. Боская арганізацыя быцця дае чала-веку магчымасць сваімі ўчынкамі далучац-ца да Бога ці, наадварот, аддаляцца ад яго. Бог, са свайго боку, гатовы садзейнічаць збліжэнню з чалавекам, ратаванню яго, ка-лі той праяўляе імкненне да гэтага. У раз-важаннях пра Грыгора Багаслова, прарока Іона, траіх отракаў, расказах пра фантас-тычных жывёл К.С. настойліва праводзіць думку пра тое, што «нішто не пагарджанае ў Госпада: усё бачыць яго бяссоннае вока, усё назіраецца, пры ўсім стаіць, даючы кожнаму выратаванне». Валодаючы найвы-шэйшым дарам — свабоднай воляй — ча­лавек можа дзейнічаць, як яму хочагша.

Але дараваная яму свабода ўчынкаў — адначасова i напамін пра тое, што чалаве-ку, як вяниу тварэння, як асноўнаму цэн-тру сусвету, створанаму па ўзоры і пада-бенстве боскаму, належыць імкнуцца да маральнага ўдасканалення, безагаворачна

давяраць боскаму промыслу, «праслаўляць i дзякаваць» Творцу. Такім чынам, як i Іла-рыён Кіеўскі, Кірыла Тураўскі i інш. мыслі-целі эпохі Кіеўскай Русі, К.С. развіваў ан-трапацэнтрычныя ідэі, падкрэсліваў духоў-на-маральную прыроду чалавека. Але гэтыя аспекты сярэдневяковага светапогляду ён фармуляваў болып выразна i тэарэтычна абгрунтавана, чым яго папярэднікі. Важмае месца ў светапоглядзе К.С. займае ідэя няхцівасці. Яго адмова ад усяго, уключаю-чы царкоўную маёмасць, у той час як мно-гія манастыры, цэрквы, асобныя свяшчэн-наслужыцелі з'яўляліся буйнымі ўласніка-мі, была не зусім тыповая. Акцэнт на ду-хоўным, вечным, асуджэнні скнарнасці ха-рактарызуе ўсё сярэдневяковае светасузі-ранне ўсходніх славян. Але ў 12 ст., бадай, толькі К.С. ясна i дакладна выказаў гэту думку. Яго заклік захаваць маральную чыс-ціню думак i ўчынкаў, духоўнае памкненне да найвышэйшых каштоўнасцей быцця гу-чьщь вельмі сучасна i надзённа: «I як мы атрымалі закон i благадаць Свяшчэннага пі-сання ад агульнага Уладыкі, Госпада наша-га Ісуса Хрыста Збавіцеля i Кіраўніка на-шых душ, i святых i боскіх яго апосталаў, па дары i благадаці і сіле Духа, будзем тры-мацца, любыя, за гэту будучую надзею, не адхіляючыся ні ўлева, ні ўправа, каб не звалінца нам на самае дно пагібелі.

Але пайшоўшы следам за ісцінным і сумленным царкоўным свяціцелем, такім чынам дасягнем найвышэйшай светласці ў будучым царстве Госпада нашага Ісуса Хрыста...».

Літ.: Никольский Н.К. О литератур­ных трудах митрополита Климента Смолятича,
писателя XII в. СПб., 1892; Я г о ж. Материалы для истории древнерусской духовной письмен­
ности. СПб., 1907; Лавровский Л.Я. Пос­лание митрополита Климента Смолятича к Фоме,
пресвитеру Смоленскому, как историко-литера­турный памятник XII в. Смоленск, 1893; Памят­ники литературы Древней Руси, XII в. М., 1980;Становление философской мысли в Киевской Руси. М., 1984. В.П.Оргіш.

КМІТА

Пётр Бластус (Бластусовіч Пётр) (?—1629 або 1632)

Друкар i кнігавыдавец на Беларусі і ў Літве, літаратар. Быў звязаны з арыянскім асяроддзем. Працаваць пачаў у Вільні ў друкарні свайго цесця Яна Карцана. У 1611—12 у Вільні дзейнічала ўласная дру-карня К., у якой ён выдаў 5 кніг, у асноў-ным панегірыкі. Усе віленскія выданні падпісаны яго імем па бацьку Бластусовіч ці Бластус, да якога пазней (у 1614) ён да-даў прозвішча Кміта. У 1612 К. перавёз друкарню ў мяст. Любча (Навагрудскі пав.). Пакінуць Вільню i асталявацца пад апекай пратэктара кальвінізму гетмана польнага Крыштофа Радзівіла яго вымусі-ла, верагодна, нарастание контррэфарма-цыйных тэндэнцый у грамацска-палітыч-ным i рэлігійным жыцці Вялікага княства Літоўскага. У 1-й палове 17 ст. Любча стала галоўным выдавецкім цэнтрам рэфарма-цыйнага руху ў Вялікім княстве Літоўскім. Любчанская друкарня дзейнічала амаль паўстагоддзя. Але яе асветніцкія i гуманіс-тычныя тэндэнцыі найбольш яскрава пра-явіліся ў перыяд, калі яе ўзначальваў К. Да канца 1620-х гадоў К. выдаў у Любчы больш за 50 кніг на польскай i лацінскай мовах, некаторыя — за ўласны кошт. Гэта былі пераважна рэлігійныя творы рэфарма-цыйнага кірунку i разнастайная свецкая лі-таратура: антычныя i гістарычныя творы, «Гісторыя іудзейскай вайны» Іосіфа Флавія (1617), першае на Беларусі выданне М.Стрыйкоўскага («Генеалогія, альбо Ка-роткае апісанне вялікіх князёў літоўскіх», 1626), творы па геаграфіі, медыцыне i ветэ-рынарыі, паэтычныя зборнікі (»Жыццё сельскае i гарадское», 1620, «Прытчы Сала-мона» ў паэтычным выоаданні Язэпа Да-манеўскага, 1623). У 1628 тут надрукаваны Статут кальвінісцкай гімназіі ў Слуцку. Выдаваліся тут i творы дзеячаў рэфарма-цыйнага руху: сеньёра навагрудскага дыс-трыкту Яна Зыгровіуса, рэктара віленскай школы Пятра Сестранцэвіча, беларускага парэміёлага i паэта Саламона Рысінскага («Прыказкі польскія», 1618). Супрацоўні-чаў К. з Адамам Уладзіславіушам з Крака-ва, прадстаўніком т. зв. мяшчанскай літа-ратуры. Ажыццявіў ён выданне з уласнымі дапаўненнямі адной з самых папулярных у Вялікім княстве Літоўскім кніг 17 ст. «Апа-фегматы» Ь.Буднага (1614). Уласныя вершы i прысвячэнні К. змяшчаў у выданнях: па-лемічным творы Я на Ліцынія Намыслоўска-га «Katalysis» (»Каталісіс», Вільня, 1598), «Прыказках польскіх» С.Рысінскага, у тво­ры М. Рэя «Люстэрка» (Вільня, 1606) i інш. Друкарская i кнігавыдавецкая дзейнасць К. мела выразна рэнесансавы характар, са

дзейнічала пашырэнню i папулярызацыі свецкай літаратуры. Пасля яго смерці друкарня перайшла да яго сына Яна Даніэля Кміты. Л.С.Іванова.