Rynek i konkurencja Rynek

Pojęcie rynek występuje w różnych znaczeniach:

a) miejsce i przedmiot wymiany (np. rynek pszenicy w USA, rynek trus­kawek w Grójcu),

b) suma transakcji (rynek mały, rynek duży),

c) warunki i mechanizm wymiany (stosunek popytu i podaży, cena, sposób realizacji wymiany, warunki płatności itp.).

Towar

Istotą funkcjonowania rynku są transakcje kupna-sprzedaży, dokonywa­ne między dostawcami i nabywcami towaru. Przedmiotem obrotu na rynku są towary: dobra i usługi, a także czynniki produkcji. Towarem nazywamy dobro (lub usługę) przeznaczone do wymiany.

Cena

Kluczowe znaczenie w mechanizmie rynku ma sposób kształtowania się ceny. Na rynku wolnokonkurencyjnym cena jest niezależna od indywidual­nych nabywców i sprzedawców - kształtuje się w wolnej grze łącznego popytu i podaży. Na rynku monopolistycznym cenę dyktuje producent, będący wyłącznym dostawcą danego towaru. Na rynku regulowanym przez państwo cena może być także ustalana dość arbitralnie, niekoniecznie na poziomie zrównującym popyt z podażą.

Ceny kierują decyzjami producentów o tym, co, ile i dla kogo należy wytworzyć. Ceny kierują także decyzjami nabywców dotyczącymi tego, kto, co i;7e kupuje. W gospodarce rynkowej ceny są podstawowym narzędziem alokacji zasobów i produktów.

Konkurencja

Mechanizm wolnego rynku działa najpełniej w warunkach nieskrępowa­nej konkurencji, której teoretycznym wzorcem jest model konkurencji doskonałej.

Doskonała konkurencja charakteryzuje się czterema cechami:

a) przedmiotem wymiany jest produkt standardowy, całkowicie jednorod­ny (nie zróżnicowany);

b) liczba sprzedawców (dostawców) oraz liczba nabywców towaru jest bardzo duża, a w związku z tym każdy z nich ma znikomy udział w łącznej podaży lub popycie i w konsekwencji — nie ma praktycznie żadnego wpływu na cenę;

c) wszyscy uczestnicy rynku mają jednakowy, nieograniczony dostęp do informacji rynkowej i są doskonale zorientowani w sytuacji;

d) na rynku istnieje pełna swoboda wejść i wyjść — w szczególności nikt i nic nie ogranicza przedsiębiorcom możliwości podjęcia produkcji danego towaru, podobnie jak nic nie przeszkadza im w dowolnej chwili zaniechać dalszej produkcji.

W tych warunkach żaden sprzedawca ani nabywca nie ma wpływu na cenę. Towar jest sprzedawany po jednolitej cenie, której poziom zależy od aktualnego bilansu popytu i podaży. Konkurencja między dostawcami sprawia, że żaden z nich nie może sprzedać towaru po cenie wyższej niż inni, a konkurencja między nabywcami wyklucza możliwość kupna towaru po cenie niższej od obowiązującej na rynku.

W rzeczywistości tylko na niektórych rynkach występują warunki zbliżo­ne do doskonałej konkurencji (np. rynki niektórych produktów rolnych i surowców). Przybliżeniem do doskonałej konkurencji jest wolny rynek, tzn. taki rynek, na którym żaden dostawca ani nabywca nie ma istotnego wpływu na cenę towaru. Pojęcie wolnego rynku wyklucza istnienie mono­polu oraz ingerencji państwa.

Popyt

Popyt a potrzeby

Pojęcie potrzeb jest szersze niż pojęcie popytu. Tylko część naszych potrzeb w zakresie dóbr i usług zaspokajamy poprzez zakupy na rynku. Poza tym nawet w najbogatszych krajach nie wszystkie potrzeby indywidualne i społeczne są w pełni zaspokajane (ograniczona jest pula dostępnych dóbr, ograniczona jest również siła nabywcza ludności, przedsiębiorstw i budżetu państwa). Mówiąc o popycie, mamy na myśli popyt efektywny, tzn. zapo­trzebowanie zgłaszane na rynku i poparte zdolnością nabywczą.

Pojęcie popytu • Popyt to ilość dobra, jaką nabywcy gotowi są zakupić.

Trzy znaczenia pojęcia popytu:

a) ilość dobra, jaką nabywcy gotowi są zakupić po danej cenie (wielkość zapotrzebowania przy danej cenie) - odpowiada temu punkt na krzywej popytu względem ceny;

b) ilości dobra, jakie nabywcy gotowi są zakupić przy różnych poziomach ceny (krzywa popytu względem ceny, opisująca postępowanie nabyw­ców przy zmianach ceny);

c) ilości dobra, jakie nabywcy gotowi są zakupić przy różnych poziomach ceny i różnych wartościach innych czynników określających wielkość popytu (wieloczynnikowa funkcja popytu lub zbiór jednoczynnikowych funkcji popytu względem różnych determinant, wyrażający prawa po­stępowania nabywców).

W niektórych podręcznikach pojęcie popytu stosowane jest w znacze­niu (b), natomiast w znaczeniu (a) używane jest określenie „rozmiary zapotrzebowania". Takie terminologiczne rozgraniczenie (nie zawsze zresztą konsekwentnie przestrzegane) mylnie sugeruje, że o popycie można mówić jedynie jako o funkcji ceny. Lepiej uznać wieloznaczność pojęcia popytu, a w wypowiedziach na ten temat każdorazowo sprecyzować, w jakim znaczeniu używamy tego słowa (o ile nie wynika to jasno z kontekstu). Dla podkreślenia znaczenia (a) można użyć określeń: „wielkość popytu", „ilość żądana przez nabywców" lub „rozmiary zapotrzebowania".

Determinanty popytu

Główne czynniki określające rozmiary popytu na określone dobro to:

a) cena danego dobra,

b) ceny innych dóbr (komplementarnych i substytucyjnych),

c) dochody realne nabywców (ściślej: ich budżet, określony przez bieżące dochody, posiadane oszczędności oraz zaciągane pożyczki),

d) liczba potencjalnych nabywców,

e) gusty i preferencje,

f) oczekiwania (dotyczące przyszłego poziomu cen i dochodów, dostępno­ści dóbr itp.).

Podstawowe prawo popytu orzeka, iż przy innych czynnikach nie zmienionych wielkość zapotrzebowania na określone dobro maleje w miarę wzrostu ceny. Mówimy, że popyt jest ujemną funkcją ceny. Wzrost cen dóbr substytucyjnych względem danego dobra (np. ananasy i banany, kino i teatr, rower lub motocykl) zwiększa popyt na to dobro. Wzrost cen dóbr komplementarnych (np. samochód i benzyna, buty i sznurowadła, herbata i cukier) zmniejsza popyt na dane dobro.

Wzrost realnych dochodów nabywców, a ściślej — realnych zasobów pieniężnych - zwiększa popyt na tzw. dobra normalne, czyli zwykłe, a zmniejsza popyt na dobra niższego rzędu (np. gorsze gatunki wędlin lub tanie i liche zegarki).

Liczba potencjalnych nabywców ma zasadnicze znaczenie w kształ­towaniu łącznego popytu rynkowego na poszczególne dobra. Na przykład, wielkość rocznych zakupów nowych samochodów w określonym kraju zależy w oczywisty sposób od liczby mieszkańców, a ściślej od liczby rodzin nie posiadających jeszcze samochodu lub pragnących wymienić stary samochód na nowy.

Ważnym czynnikiem kształtującym zachowania rynkowe nabywców są gusty, zwyczaje i preferencje. Moda lub sugestywna reklama wzmacnia zainteresowanie nabywców towarem, zwiększając rozmiary zapotrzebowa­nia przy danych dochodach i cenach.

Jeszcze innym czynnikiem są oczekiwania nabywców. Na przykład, spodziewając się znacznej podwyżki cen, ludzie zwiększają zakupy danego towaru, zaś w sytuacji odwrotnej — oczekując obniżki ceny — ograniczają bieżące zakupy.

Krzywa popytu

Cena dobra jest podstawowym czynnikiem określającym rozmiary zapo­trzebowania. Zależność popytu na dane dobro od jego ceny wyraża krzywa popytu względem ceny. Chociaż można również próbować wykreślić krzy­we ilustrujące zależność popytu od innych jego determinant, np. dochodów nabywców lub cen dóbr komplementarnych i substytucyjnych, mówiąc o krzywej popytu mamy zwykle na myśli zależność między wielkością zapotrzebowania a ceną danego dobra.

Podstawowe prawo popytu orzeka, że przy innych czynnikach nie zmienionych wielkość zapotrzebowania na określone dobro rośnie wraz ze spadkiem ceny, a maleje w miarę wzrostu ceny. Krzywa popytu względem ceny (rys. 2.1) ma więc nachylenie ujemne. W teorii zacho­wań konsumenta (rozdział 4) dowiemy się, że prawo to można uzasadnić tym, iż w miarę zwiększania nabywanej ilości dobra maleje jego użytecz­ność krańcowa, tzn. dodatkowe jednostki dobra przedstawiają coraz mniejszą wartość dla nabywcy. Stąd cena, jaką skłonny on jest za nie zapłacić, także maleje. Niższa cena przyciąga ponadto tych nabyw­ców, których dochody nie pozwalały na zakup dobra po wyższej cenie. Z kolei wysoka cena skłania do zastępowania danego dobra tańszymi substytutami.