Rynek jako mechanizm alokacji

Jak działa rynek?

Przez ustalanie cen dóbr i usług rynek wyznacza wielkość i strukturę produkcji, określa sposób wytwarzania (zapewniający producentowi przy­najmniej zwrot kosztów) oraz przeznaczenie, czyli podział produktów: trafią one do tych nabywców, którzy akceptują daną cenę.

Zalety

Zwolennicy wolnego rynku konkurencyjnego twierdzą, że jest on najlep­szym mechanizmem alokacyjnym, ponieważ umożliwia efektywną alokację zasobów, kierując je do dziedzin, w których są one najbardziej wydajne. Maksymalizuje produkcję i konsumpcję przy danych ograniczeniach podaży (koszty) i popytu (preferencje nabywców), zapewniając największe korzyści zarówno producentom, jak i konsumentom.

Główną zaletą systemu rynkowego, opartego na prywatnej własności, wolności gospodarczej i konkurencji, jest efektywność. Żaden inny system gospodarczy znany z historii świata nie zapewnił nigdy tak spektakularnego rozwoju gospodarczego oraz wzrostu dobrobytu, jaki w XIX i XX w. stał się udziałem społeczeństw opierających swe życie gospodarcze na solidnych podstawach systemu rynkowego.

Wady

Krytycy mechanizmu rynkowego, nie kwestionując jego głównych zalet, wskazują na możliwe negatywne skutki działania wolnego rynku, takie jak:

a) polaryzacja społeczeństwa na biednych i bogatych,

b) wysokie bezrobocie,

c) rabunkowa gospodarka zasobami naturalnymi,

d) niszczenie środowiska,

e) dysproporcje w rozwoju gospodarczym różnych gałęzi i obszarów, utrwalanie niekorzystnej struktury produkcji (np. monokultura),

f) skłonność gospodarki do fluktuacji i zastoju.

Skutki te potęgują się, jeżeli wolna konkurencja - jak to często bywa -przeradza się w monopol.

Aby zapobiec kumulacji negatywnych następstw wolnej gry sił rynko­wych, musi interweniować państwo. Zakres i formy ingerencji państwa w życie gospodarcze są jednak przedmiotem sporów (ekonomicznych i politycznych).

Nawet w najbardziej rozwiniętych krajach mechanizm rynkowy jest korygowany i wspierany interwencją państwa. W wielu dziedzinach o alo­kacji zasobów i o rozdziale dóbr i usług decyduje nie rynek, lecz państwo. Państwo modyfikuje alokację rynkową przez bezpośrednią regulację podaży i popytu, kontrolę cen, podatki i wydatki budżetowe.

Tym bardziej w Polsce - w okresie przebudowy systemu gospodarczego, pokonywania skutków poprzedniego systemu i otwierania gospodarki na świat - trzeba wystrzegać się jednostronnej gloryfikacji wolnego rynku i niczym nie krępowanej międzynarodowej konkurencji. Takie postawy, przełożone na język decyzji politycznych, mogą prowadzić do wyniszczenia polskiej gospodarki i opanowania kluczowych jej ogniw przez kapitał zagraniczny.

Podsumowanie

1. Istotą rynku są transakcje kupna-sprzedaży, dokonywane między dostawcami i nabywcami towaru. Towarem nazywamy dobro przeznaczone do wymiany.

2. Wolny rynek to taki rynek, na którym żaden dostawca ani nabywca nie ma istotnego wpływu na cenę towaru. Na wolnym rynku cena kształtuje się w zależności od popytu i podaży. Ceny kierują decyzjami nabywców i dostawców.

3. Popyt to ilość dobra, jaką nabywcy gotowi są zakupić. Podaż to ilość dobra oferowana do sprzedaży na rynku. Przy innych czynnikach niezmien­nych popyt jest malejącą funkcją ceny, a podaż rosnącą funkcją ceny.

4. Rynek jest w równowadze, gdy popyt równa się podaży. Cenę, która zapewnia zrównanie popytu z podażą, nazywamy ceną równowagi. Na wolnym rynku działa mechanizm samoczynnie przywracający równowagę.

5. Zmiany zachodzące na rynku ilustrują przesunięcia krzywych popytu i podaży. Przyczyną takich przesunięć są zmiany czynników określających wielkość popytu i podaży. Przesunięcie krzywej popytu w prawo prowadzi zazwyczaj do wzrostu ceny. Przesunięcie krzywej podaży w prawo prowadzi zazwyczaj do spadku ceny.

6. Rynek regulowany to rynek kontrolowany przez państwo. Rynek monopolistyczny to rynek kontrolowany przez monopolistę.

7. Kontrola cen przez państwo może polegać na wprowadzeniu cen urzędowych, cen minimalnych lub cen maksymalnych na niektóre towary. Ustanowienie takich cen powoduje zazwyczaj nadwyżkę popytu lub nad­wyżkę podaży.

8. W gospodarce rynkowej mechanizm rynkowy kształtuje alokację zasobów, towarów i dochodów. Odchylenia od doskonałej konkurencji sprawiają, że alokacja ta nie zawsze jest prawidłowa. Dlatego mechanizm rynkowy jest korygowany i wspierany przez interwencję państwa.

 

3. Badanie zmian zachodzących na rynku

3.1. Elastyczność cenowa popytu

Definicja

• Miara reakcji popytu na zmiany ceny danego dobra: stosunek względ­nej (procentowej) zmiany wielkości popytu na dane dobro do względnej (procentowej) zmiany jego ceny. Odpowiada na pytanie, o ile % wzrośnie lub zmaleje wielkość popytu w rezultacie zmiany ceny o 1%.

Miara geometryczna

Aby określić geometryczny obraz elastyczności i ułatwić jej anałizę na danej funkcji popytu lub przy porównywaniu różnych funkcji popytu, stosujemy przekształcenie:

Elastyczność a nachylenie krzywej popytu

Często interesuje nas ogólna ocena elastyczności na całej długości krzywej popytu, tzn. przy różnych poziomach ceny. Na przykład, popyt na dobra luksusowe jest zwykle bardziej elastyczny niż popyt na dobra podstawowe — i to przy każdym poziomie ceny.

Możemy kierować się następującą wskazówką: popyt o wysokiej elas­tyczności wyraża krzywa o małym nachyleniu (płaska); popyt nieelastyczny wyraża krzywa o dużym nachyleniu (stroma).

Rys. 3.2. Różne przypadki elastyczności popytu

Rys. 3.2 pokazuje różne przypadki elastyczności popytu. W części (a) pokazano przypadki krańcowe: ε = 0 i ε = µ. Część (b) pokazuje, jak rozpoznać popyt ogólnie elastyczny i nieelastyczny (przy dowolnej cenie). Zauważmy, że jest to łatwe tylko wtedy, gdy funkcje popytu mają postać linii prostych. Podobnie będzie w przypadku mało wypukłych krzywych (zbliżonych do linii prostych). Jednak w przypadku mocniej wypukłych krzywych samo porównanie nachylenia nie wystarcza do oceny, czy popyt na dane dobro jest, ogólnie biorąc, mniej czy bardziej elastyczny.

Narysujmy sami dwie równoległe proste lub krzywe przedstawiające popyt na określone dobro przed i po podwyżce płac (wzrosły dochody konsumentów). Sprawdźmy, że przy danym wyjściowym poziomie ceny elastyczność będzie różna na obu prostych bądź krzywych. Przekonaliśmy się, że nie jest bezpiecznie wnioskować o elastyczności tylko na podstawie nachylenia funkcji popytu: drugim czynnikiem jest bowiem relacja P/Q.

Determinanty elastyczności cenowej popytu

Wartość liczbowa elastyczności cenowej popytu zależy od takich czyn­ników jak:

a) poziom ceny

Przy niskiej cenie określona zmiana ceny, np. podwyżka ceny o 5%, powoduje na ogół słabszą reakcję nabywców niż analogiczna podwyżka przy wysokiej już cenie.

b) wysokość dochodu

Ludzie ubożsi na ogół silniej reagują na zmiany ceny, zwłaszcza dóbr droższych i zaspokajających potrzeby wyższego rzędu (mniej nieodzow­nych).

c) dostępność substytutów

Dostępność bliskich substytutów (o niewygórowanej cenie) zwiększa wrażliwość nabywców na podwyżkę ceny danego dobra.

d) gusty nabywców

Przywiązanie do konsumpcji określonych dóbr zmniejsza reakcję na podwyżkę ceny. Reakcja na określoną zmianę ceny jest po części kwestią indywidualnych gustów oraz takich czynników jak prestiż czy moda.

e) rodzaj dobra

Popyt na dobra podstawowe jest mniej elastyczny na zmiany cen aniżeli popyt na dobro luksusowe.

f) szerokość kategorii dobra

Popyt na owoce jest mniej elastyczny niż popyt na konkretny gatunek owoców, gdyż w obrębie szerszej grupy towarowej istnieją większe możliwości wyboru (substytucji),

g) długość okresu

W dłuższym okresie reakcja popytu na zaistniałą zmianę ceny jest pełniejsza niż w okresie krótkim (możliwość pełniejszego dostosowania się nabywców do zmienionej ceny — np. przez wykorzystanie substytutów).

3.3. Elastyczność dochodowa popytu

Definicja

• Reakcja wielkości popytu na zmianę poziomu realnego dochodu nabyw­cy (lub nabywców) dobra.

3.5. Elastyczność cenowa podaży

Analogicznie do cenowej elastyczności popytu, definiujemy cenową elastyczność podaży.