Teoria wyboru konsumenta

4.1. Wstęp

Teoria konsumpcji obejmuje trzy główne poziomy analizy:

a) decyzje indywidualnego konsumenta dotyczące nabywanych ilości: jednego dobra, dwóch dóbr, n dóbr (teoria wyboru konsumenta),

b) prawidłowości kształtowania się popytu rynkowego na określone dobro konsumpcyjne lub grupę dóbr (teoria popytu konsumpcyjnego),

c) prawa określające kształtowanie się globalnej konsumpcji społecznej (agregatowa funkcja konsumpcji).

koniec rozdziału przez uwzględnienie oszczędności.

4.2. Teoria użyteczności

Użyteczność całkowita i krańcowa

Użyteczność całkowita to suma pożytku, satysfakcji, zadowolenia z kon­sumpcji określonej ilości jednego lub wielu dóbr. Subiektywna, indywidualna ocena korzyści konsumenta, jego ocena wartości danego dobra lub danego zestawu dóbr.

Użyteczność krańcowa to przyrost użyteczności związany z konsumpcją ostatniej nabytej jednostki danego dobra.

Odpowiednio do tego, użyteczność krańcowa maleje ze wzrostem nabywanej i konsumowanej ilości dobra. Prawo malejącej użyteczności krańcowej — podstawowe założenie statycznej teorii wyboru konsumenta. Istotnie, w danym momencie czwarta czy piąta kanapka smakuje mniej niż poprzednie, a siódma bądź trzynasta może smakować „ujemnie" (tzn. przynosić przykrość, zmniejszającą sumę zado­wolenia z całego zjedzonego śniadania).

Ponieważ każdy konsument — zależnie od indywidualnych potrzeb i upodobań - inaczej wycenia użyteczność określonego dobra, a zwłaszcza użyteczność dodatkowej jego jednostki, indywidualne krzywe użyteczności danego dobra mogą się różnić. Gusty konsumenta w odniesieniu do danego dobra zmieniają się w czasie. Ponadto kształt krzywej użyteczności zależy od rodzaju dobra. Wszystko to nie zmienia jednak ogólnej zasady, którą wyraża charakterystyczny kształt indywidualnej funkcji użyteczności dobra i odpowiadające mu prawo malejącej użyteczności krańcowej.

4.3. Krzywe obojętności

Krzywa obojętności jest narzędziem służącym do analizy łącznej użytecz­ności dwóch dóbr i zachodzącej między nimi relacji wymiennej wedle subiektywnych, indywidualnych ocen użyteczności dokonywanych przez konsumenta. Krzywa obojętności wyraża różne ilościowe kombinacje dwóch dóbr (tzw. koszyki) charakteryzujące się jednakową łączną użytecznością.

Krańcowa stopa substytucji

Nachylenie krzywej obojętności w każdym punkcie wyraża relację wymienną dwu dóbr wedle ocen użyteczności krańcowej, dokonywanych przez konsumenta: tzw. krańcową stopę substytucji.

Zasady wyboru konsumenta

Równowaga (optimum) konsumenta

Konsument dąży do maksymalizacji swej użyteczności (satysfakcji, dobrobytu), tzn. chciałby mieć możliwie największą ilość różnych dóbr (przynajmniej dopóty, dopóki większym ilościom towarzyszy większa suma użyteczności). W przypadku dwóch lub większej liczby dóbr porównuje relacje krańcowej użyteczności z relacjami cen. W ten sposób ustala optymalną ilość każdego dobra i optymalne proporcje ilościowe różnych dóbr, maksymalizując swój dobrobyt w ramach posiadanego funduszu. Mówimy wówczas, że osiągnął stan równowagi (optimum), który nie skłania go do korekty podjętych decyzji tak długo, jak długo nie zmieniają się subiektywne (gusty) i obiektywne (dochód i ceny) uwarunkowania wyboru.

Podsumowanie

Teoria konsumpcji obejmuje trzy poziomy analizy: teorię wyboru konsumenta, teorię popytu na dobra konsumpcyjne oraz teorię globalnej konsumpcji społecznej. W tym rozdziale analizowaliśmy problemy wyboru i zachowania rynkowe konsumentów.

Teoria wyboru konsumenta zakłada, że racjonalnie postępujący konsument stara się wydać posiadane pieniądze w taki sposób, aby zmaksymalizować sumę użyteczności czerpanej z konsumpcji różnych dóbr. Realizowana użyteczność określa jego dobrobyt materialny.

Użyteczność całkowita to suma pożytku, satysfakcji, zadowole­nia z konsumpcji jednego lub wielu dóbr. Użyteczność krańcowa to przyrost użyteczności związany z konsumpcją dodatkowej jednostki dane­go dobra.

Prawo malejącej użyteczności krańcowej orzeka, że użyteczność krańcowa danego dobra maleje ze wzrostem nabywanej i konsumowanej ilości. Optymalna dla konsumenta jest taka ilość dobra, przy której na­stępuje zrównanie użyteczności krańcowej z płaconą ceną (przy założeniu, że potrafi on porównać te wielkości).

Gusty (preferencje) konsumenta można przedstawić za pomocą krzywych obojętności. Krzywa obojętności wyraża różne kombinacje iloś­ciowe dwóch dóbr, charakteryzujące się jednakową użytecznością.

Krańcowa stopa substytucji informuje, z ilu jednostek jednego dobra skłonny jest zrezygnować konsument w zamian za dodatkową jednostkę drugiego dobra. Odzwierciedla ona relację użyteczności krańcowej tych dóbr, która zależy od gustów konsumenta oraz od tego, jaka ilość obu dóbr znajduje się już w jego koszyku.

Zdolność nabywczą konsumenta opisuje linia budżetowa, która pokazuje dostępne ilości dwóch dóbr przy posiadanym budżecie i ist­niejących na rynku cenach.

Aby zmaksymalizować użyteczność, konsument wybiera taką kom­binację dóbr, którą wyznacza punkt styczności linii budżetowej z najwyższą osiągalną krzywą obojętności. Odpowiada temu zrównanie krańcowej stopy substytucji z relacją cen. Takie rozwiązanie nazywamy optimum konsu­menta.

9. Wzrost dochodu realnego przesuwa w górę linię budżetową, powo­dując zwiększenie popytu na dobra normalne, a zmniejszenie popytu na dobra niższego rzędu.

10. Zmiany cen wywołują efekty: substytucyjny i dochodowy. Efekt substytucyjny polega na tym, że konsument zmniejsza zakupy dobra, które relatywnie zdrożało, zastępując je różnymi substytutami. Efekt dochodowy polega na tym, że konsument zmniejsza zakupy nie tylko tego dobra, które podrożało, lecz wszystkich dóbr normalnych (zwiększa zaś nabywaną ilość dóbr niższego rzędu). W większości przypadków efekt substytucyjny prze­waża nad efektem dochodowym. Stąd regułą jest spadek popytu na dane dobro przy wzroście jego ceny.

11. Wspó/czesne teorie uwzględniają wiele innych czynników kształ­tujących zachowania rynkowe konsumentów i określających rozmiary popytu na dobra konsumpcyjne. Dynamiczne modele konsumpcji wyjaś­niają decyzje dotyczące wydatków i oszczędności oraz zależność poziomu konsumpcji nie tylko od bieżącego dochodu, lecz również od posiadanego majątku oraz od kredytu. Biorą pod uwagę również psychologiczne i społe­czne determinanty, takie jak naśladownictwo, moda i przyzwyczajenia. Jednocześnie próbują objaśnić, w jaki sposób ludzie planują swe dochody i wydatki w dłuższym okresie.

12. Współczesne teorie konsumpcji objaśniają również kształtowanie się popytu na trwałe dobra konsumpcyjne. Popyt na dobra trwałego użytku łączy cechy popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego. Składa się on z popytu pierwotnego, zgłaszanego przez nowych nabywców, oraz popytu wtórnego (restytucyjnego), związanego z zastępowaniem zużytych lub prze­starzałych dóbr nowszymi odpowiednikami. Zakupy trwałych dóbr konsum­pcyjnych są przeważnie finansowane ze zgromadzonych oszczędności lub z zaciągniętych kredytów.

13. Pod względem poziomu dochodu na 1 mieszkańca Polska należy do grupy krajów średnio rozwiniętych. Od 1990 r. nastąpiła widoczna poprawa warunków życia większości polskich rodzin. Rynek jest obecnie obficie zaopatrzony w szeroką gamę towarów i usług. Nadal jednak dzieli nas ogromny dystans od poziomu dobrobytu materialnego osiągniętego w wy­soko rozwiniętych krajach zachodnich. Niepokojące są przy tym ogromne różnice w poziomie życia różnych grup ludności. Niedostatek zagląda w oczy nie tylko emerytom i bezrobotnym, lecz także wielodzietnym rodzinom pracowniczym. Wpływa to negatywnie na rozwój rodzin i ograni­cza przyrost demograficzny.

5. Przedsiębiorstwo i rachunek ekonomiczny

5.1. Przedsiębiorstwo jako podmiot gospodarczy

Istota i cele przedsiębiorstwa

Przedsiębiorstwem nazywamy wyodrębnioną jednostkę gospodarczą wytwarzającą dobra lub świadczącą usługi.

Rozpatrujemy przedsiębiorstwo prywatne, działające w gospodarce rynkowej, którego głównym motywem działalności jest zysk. Za podstawę rachunku ekonomicznego przedsiębiorstwa przyjmujemy dążenie do maksymalizacji zysku. Dla uproszczenia zakładamy, że kryterium to obowiązuje w każdym horyzoncie czasowym — zarówno w krótkim, jak i w długim okresie. W przypadku występowania przejściowych strat postulat maksymalizacji zysku zamienia się w zadanie minimalizacji straty.

Nieco inne są zasady funkcjonowania przedsiębiorstw publicznych w gos­podarce rynkowej. Z reguły posiadają one duży zakres samodzielności i działają na rozrachunku gospodarczym, wedle podobnych zasad jak przed­siębiorstwa prywatne. Mają jednak określony z góry profil produkcyjny i często narzucone odgórnie konkretne zadania produkcyjne, a nawet ceny. Przedsiębiorstwa te niejednokrotnie korzystają z subwencji, ulg podatkowych i innych form pomocy rządowej. Osłabia to rolę rachunku ekonomicznego.

Spośród wielu kwestii wyboru ekonomicznego dotyczących przedsię­biorstwa w dalszych rozważaniach skupimy uwagę na trzech pytaniach:

a) czy produkować (dane dobro),

b) ile produkować (wielkość produkcji),

c) jak produkować (technika produkcji).

Rodzaje przedsiębiorstw

We współczesnej gospodarce spotykamy się z ogromną różnorodnością rozmiarów i form prawno-organizacyjnych przedsiębiorstw, a także z roz­maitymi formami ich wewnętrznej organizacji i zarządzania. Ma to wpływ na sposób funkcjonowania różnych przedsiębiorstw i ich reakcje na sygnały rynkowe.

Ze względu na formę własności rozróżniamy:

• przedsiębiorstwa prywatne,

• przedsiębiorstwa spółdzielcze,

• przedsiębiorstwa państwowe.

Ze względu na wielkość rozróżniamy przedsiębiorstwa:

• małe,

• średnie,

• duże.

W Polsce za przedsiębiorstwa małe uznaje się firmy zatrudniające poniżej 50 pracowników, średnie - od 50 do 500 pracowników, duże -ponad 500 pracowników.

Podstawowe formy organizacyjno-prawne przedsiębiorstw to:

• firma jednoosobowa (własność indywidualna),

• spółka jawna (współwłasność z pełną odpowiedzialnością),

• spółka akcyjna (z odpowiedzialnością ograniczoną do wysokości wkładu).

Małe i średnie przedsiębiorstwa występują zazwyczaj jako firmy jedno­osobowe lub spółki z ograniczoną odpowiedzialnością właścicieli.

Wielkie przedsiębiorstwa mają najczęściej formę spółek akcyjnych.

.

Przedsiębiorstwa prywatne

Występujące w Polsce formy organizacyjne przedsiębiorstw prywatnych można scharakteryzować następująco:

Przedsiębiorstwa jednoosobowe, będące własnością osób fizycznych. Liczba takich przedsiębiorstw (zwykle małych lub średnich) nie jest dokład­nie znana.

Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą (na tzw. zryczał­towaną kartę podatkową). Ta forma niezależnej aktywności zarobkowej jest w naszym kraju niezwykle popularna i obejmuje około 2 min osób: rzemieślników, przedstawicieli wolnych zawodów, właścicieli małych skle­pów, ludzi świadczących różne usługi itp. W przedsiębiorstwach nie posia­dających osobowości prawnej za zobowiązania firmy odpowiada właściciel, przy czym odpowiedzialność ta rozciąga się również na majątek osobisty.

Indywidualne gospodarstwa rolne. Małe i średnie gospodarstwa rodzin­ne łączą funkcje produkcyjne z funkcjami gospodarstw domowych. Niespeł­na 10% gospodarstw rolnych to gospodarstwa większe, o powierzchni powyżej 15 ha. Wielkie gospodarstwa rolne typu farmerskiego, o powierz­chni powyżej 50 ha oraz mniejsze obszarowo gospodarstwa o wyspe­cjalizowanym profilu produkcji działają podobnie jak firmy prywatne, tzn. zatrudniają pracowników najemnych i prowadzą działalność produkcyjną nastawioną na sprzedaż i zysk.

Spółdzielnie to dobrowolne zrzeszenia osób fizycznych, tworzone w ce­lu prowadzenia wspólnej działalności gospodarczej. Członkowie spółdzielni wnoszą do wspólnego majątku wkłady pieniężne lub rzeczowe (maszyny, budynki, ziemię). Zarządzanie spółdzielnią odbywa się na zasadach samo­rządowych, przy czym każdy członek ma jeden głos, niezależnie od wysokości wkładu. Podział nadwyżki między członków spółdzielni dokony­wany jest według dwóch kryteriów: bieżącego wkładu pracy (wynagrodzenie za pracę) oraz wniesionego wkładu (dywidenda).

Spółki to przedsiębiorstwa należące do więcej niż jednej osoby. Właś­ciciele spółki (wspólnicy) mają określone prawa do udziału w decyzjach i wynikach działalności firmy.

Ze względu na status prawny należy rozróżnić spółki cywilne (tworzone na podstawie kodeksu cywilnego) oraz handlowe (tworzone na gruncie kodeksu handlowego). Spółki cywilne nie mają osobowości prawnej i nie są wpisywane do rejestru handlowego. Wszystkie spółki handlowe są wpisane do rejestru handlowego, ale tylko spółki kapitałowe mają osobowość prawną.

Ze względu na sposób współdziałania wspólników można wyodrębnić spółki osobowe i kapitałowe. Spółki osobowe opierają swą działalność nie tylko na wkładzie majątkowym, lecz przede wszystkim na osobistej pracy wspólników. Spółki kapitałowe opierają swoją działalność na wkładzie kapitałowym, wniesionym przez udziałowców.

Do spółek osobowych zaliczamy spółki cywilne, jawne i komandytowe. Spółki kapitałowe to spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki akcyjne.

Spółka cywilna to umowa dwu lub więcej osób, dążących do osiąg­nięcia pewnego celu gospodarczego przez wspólną pracę oraz wniesienie wkładów majątkowych, które stają się własnością wspólną. Wspólnicy prowadzą działalność spółki oraz uczestniczą w jej zyskach i stratach. Wszyscy odpowiadają solidarnie całym swym majątkiem osobistym za zobowiązania spółki. Spółka działa na podstawie prawa cywilnego i nie ma osobowości prawnej. Spółka cywilna to najprostsza forma organizacyjna małych przedsiębiorstw działających w handlu, usługach i drobnej wy­twórczości.

Spółka jawna to zrzeszenie dwóch lub więcej osób działających na gruncie prawa handlowego, którego celem jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa na zasadzie pełnej i solidarnej odpowiedzialności wspól­ników. Każdy ze wspólników odpowiada za zobowiązania spółki całym swym majątkiem, a nie tylko wniesionym wkładem. Spółka jawna nie ma osobowości prawnej, lecz posiada wyodrębniony majątek.

Oprócz spółek jawnych istnieją również tzw. spółki komandytowe, w których odpowiedzialność głównych wspólników jest nieograniczona, a pozostali odpowiadają tylko do wysokości wniesionego wkładu.

W odróżnieniu od spółek osobowych, spółki kapitałowe mają osobo­wość prawną i występują jako samodzielne podmioty gospodarcze. Spółki kapitałowe to spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne. Są one tworzone na gruncie prawa handlowego.

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (z o. o.) może być utworzona przez jedną lub więcej osób. Majątek spółki jest jej wyodrębnioną własnoś­cią. Właściciele nie ponoszą wobec wierzycieli odpowiedzialności za zaciąg­nięte przez spółkę zobowiązania (z wyjątkiem zobowiązań podatkowych). Ryzykują co najwyżej utratę wniesionych wkładów. Nie muszą również osobiście uczestniczyć w działalności spółki. Z punktu widzenia właścicieli jest to bardzo wygodna forma organizacji przedsiębiorstwa, co tłumaczy jej popularność. Większość przedsiębiorstw prywatnych w Polsce ma status spółek z ograniczoną odpowiedzialnością.

Spółka akcyjna jest również osobą prawną, tzn. wyodrębnionym pod względem organizacyjnym, prawnym i majątkowym podmiotem. Jej właś­cicielami są akcjonariusze, tzn. osoby, które nabyły udziały w spółce w postaci akcji. Właściciel akcji nabywa prawo do współdecydowania w sprawach dotyczących spółki (w przypadku drobnych akcjonariuszy prawo to ma jedynie formalne znaczenie) oraz prawo do udziału w zyskach spółki w postaci dywidendy. Gracze giełdowi, czyli inwestorzy kupujący i sprzedający akcje na giełdzie, kierują się głównie dążeniem do osiągnięcia zysku kapitałowego z samego obrotu akcjami według zasady: tanio kupić, drogo sprzedać. Spółki akcyjne to najczęstsza forma organizacyjna wielkich przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej. Formę tę przyjmują wielkie firmy przemysłowe, handlowe, komunikacyjne, banki i towarzystwa ubezpiecze­niowe. Emisja akcji jest wygodnym sposobem tworzenia i powiększania kapitału przedsiębiorstwa.

Naczelnym organem władzy w spółce akcyjnej jest walne zgromadzenie akcjonariuszy. Właścicielami (udziałowcami) spółki mogą być inne firmy, banki lub osoby prywatne. Zdarza się, że jeden z akcjonariuszy posiada tzw. kontrolny pakiet akcji, tzn. znaczną ich część (niekoniecznie 51%), co pozwala na sprawowanie strategicznej kontroli nad interesami spółki oraz nad obsadą kierowniczych stanowisk.

Na bieżąco kieruje spółką zarząd, powoływany i odwoływany przez walne zgromadzenie akcjonariuszy bądź przez wyłonioną przez nie radę nadzorczą. Zarząd obsadza pozostałe stanowiska kierownicze w spółce i kieruje bieżącą działalnością firmy. W wielkich przedsiębiorstwach o rozproszonej własności faktyczna władza należy do menedżerów sprawujących funkcje kierownicze. Często posiadają oni również znaczne udziały w kiero­wanych przez siebie przedsiębiorstwach. Działając niejednokrotnie w niefor­malnej unii interesów z radą nadzorczą, osiągają pełną władzę decyzyjną nad przedsiębiorstwem, mimo że formalnie jest ono własnością wszystkich akcjonariuszy.

Rodzaje spółek występujących w Polsce ilustruje załączony schemat (rys. 5.1).

W procesie prywatyzacji w Polsce spotykamy się ponadto z dwoma specyficznymi określeniami dotyczącymi spółek. Spółką, pracowniczą nazy­wa się spółkę zawiązaną przez pracowników likwidowanego przedsiębiorst­wa państwowego (lub z ich udziałem), przejmującą jego majątek. Spółkami parterowymi w żargonie urzędowym nazywane są spółki uczestniczące w programie prywatyzacji w ramach Narodowych Funduszy Inwestycyj­nych.

W Polsce działa obecnie wiele firm zagranicznych oraz spółek z udzia­łem kapitału zagranicznego - tzw. joint ventures. Mniejsze firmy z udziałem kapitału zagranicznego przybierają przeważnie formę spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, większe występują często jako spółki akcyjne.

Przedsiębiorstwa publiczne

Przedsiębiorstwa publiczne to przedsiębiorstwa państwowe i komunalne oraz jednoosobowe spółki Skarbu Państwa. Te ostatnie tworzone są prze­ważnie w celu dalszej restrukturyzacji i prywatyzacji.

Przedsiębiorstwo państwowe to samodzielny, samorządny i samofinan­sujący się podmiot gospodarczy, mający osobowość prawną, którego założycielami mogą być centralne i wojewódzkie organy administracji państwowej, banki państwowe i inne instytucje.

Przedsiębiorstwa komunalne to przedsiębiorstwa publiczne zakładane przez samorządy terytorialne (gminy). Ich celem jest świadczenie usług w sferze użyteczności publicznej (utrzymanie dróg, wodociągi i kanalizacja, zaopatrzenie w energię elektryczną i cieplną, komunikacja miejska itp.). Mogą również świadczyć usługi komercjalne dla zasilenia budżetu gminy.