2018-02-20
1100
4. Есеп. 3 есептегі оптикалық микрометрдегі сыналар төбесіндегі 
бұрыштарды, сыналар арасындағы ажыралу 
=30мм анықтаң.
2.Тапсырма. Шкалалы микроскопқа ие болған бұрыш өлшеуші аспаптың рен қатесі - 48»» 
тең, ал бір тарапты оптикалық микрометрде +12, екі тарапты оптикалық микрометрде +1!!,2. Қателер барлық шкалаға берілген.
өлшемдегі рендегі түзетуді анықтаң:
- шкалалы микроскоптың, шкала бөліктері 60 және шкала бөлігінің бағасы 60, (өлшеу дәлдігі 6»);
- бір тарапты оптикалық микрометрдің шкала бөліктері 120, лимба бөлігі бағасы -20», шкала бөлігі бағасы -10» (өлшеу дәлдігі 1»);
- екі тарапты оптикалық микрометрдің шкала бөліктері 600, лимба бөлігі 20», шкала бөлігі бағасы 1» (өлшеу дәлдігі 0»,1) үшін.
өлшеудегі градус саны мына формулаларда анықталады:
0=1000+ N0.
өлшеудегі минут саны анықталады:
1= 
өлшеудегі секунд саны анықталады:
= 
Секундтың оннан бір бөлігі:
|
|
|
11/10= 
1, 11, 11\10сандары бүтін санға дейін дөңгелектенеді, санақ табылады:
= 0+ 1+ 11+ 11\10.
Әрбір есептеудегі өлшеудің түзетуі, өлшеу құрылғысына берілген шамасына қарай дөңгелектенеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Тахеометр мен кипрегельдің түрлері.
2. Тахеометр мен кипрегельдің тексермелері мен зерттеулері.
3. Тахеометр және кипрегельдің жұмыстық мақсаты.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. П.Н.Кузнецов, И.Ю.Васютинский, Х.К.Ямбаев “ Геодезиялық аспаптану» (320-331)-бет.
2.Б.Д.Федоров «Маркшейдерско – геодезические приборы и инбетументы».
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары [1, 2]
1. Тахеометрдің негізгі тексермелері.
2. Кипрегельдің тексермелері.
№8 зертханалық жұмыс
Жұмысты орындау тәртібі:
1.Түсініктемесі мен құрамын зерттеу.
2. Құрылымын зерттеумен танысу.
3. Аспаптың тексермесі мен түзету еңгізуін тексеру.
4. Ұзындық өлшеудің әдістемесін және бағдарлауын түсіну.
Бір тарапты оптикалық микрометр
Дәл бұрыштарды өлшейтін аспаптарда қолданады. Оптикалық микрометр құрылым негізінен оптикалық сныа, жазық параллельді пластина және линзалы болып бөлінеді. Атап өтілген оптикалық бөлшектер лимба бөлікшесінің көріністегі орнын өзгертумен орындалады. Орнын өзгерту, лимба штрихының нүктесімен үйлескенге дейінгі жағдайда орындалады, яғни өзгерту өлшемнің бөлшек үлесі мөлшерінде болады. Лимбаның толық бөлік саны басқа бейімделген өлшемдік құрылымдарға ұқсас болып келеді (5 сурет). Оптикалық микрометр шкаласы микроскоп окулярында көрініс береді. Орын өзгерту арнайы оптикалық микрометрдің арнайы бөлекше көмегімен орындалып, орын өзгертуде сына немесе линза немесе жазық параллель пластина қатысады.
|
|
|
Лимба бөлігімен индексті үйлестіріп, орын өзгертуді орындағанымызда, біз көлденең және вертикаль дөңгелектерден өлшемдерді жеке алуға болады. Біздің мысалымызда вертикаль дөңгелектегі жинақтың өлшем 184020’ және оптикалық микрометрдегі өлшем 5’34”, ақырғы жинақталған өлшем болса 184025’34” тең.
Мысалымыздағы өлшемдегі дәлдік 1” құрайды.
Екі тарапты оптикалық микрометр
Екі тарапты оптикалық микрометрлер дәл және жоғары дәлдіктегі оптикалық теодолиттерде қолданады.
Өлшем құрылымындағы көріністер диаметриаль көріністе лимба штрихтарының қарама-қарсысында жайласады. Мұндай көрініс көмегінде алидада мен өлшем индексіндегі эксцентриттеткі қателерді болдырмауға әсерін береді. Бір тарапты, екі тарапты оптикалық микрометрлер сыналы оптикалық, линзалы және жазық параллельді болып бөлінеді. Көріністе бірде көлденең және бірде вертикаль дөңгелек көз алдымызда тұрады. Осы көріністерді бөліп тұру үшін арнайы түстегі беріліс тетігі болады. Бұдан басқа көлденең лимба штрихын үйлестіруде үлкен дәлдік болу үшін штрихтар еселеніп көрінеді. Оптикалық микрометрден өлшемдерді қабылдағанда лимба бөлігіндегі қарама-қарсы штрихтар үйлестіріледі (6 сурет). Өлшем алуда лимбадағы жоғарғы штрихтардан сандық мәнісі алынады, себебі, жоғарыдағы лимба шкаласы төменгі шкаламен сәйкес келеді, сондай-ақ олардың айырмасы 1800 құрайды. Өлшемнің мөлшері болып лимба шкаласының еселенген бөліктер бағасы немесе еселенген лимба бөлігінің жартысы алынады. Мысалы; лимбадағы жоғарғы өлшем 57050’, төменгі өлшем 57040’. Оптикалық микрометр шкаласы өлшемнің жетіспей қалған бөлігін береді. Толық өлшем 57057’34.5”, өлшем дәлдігі 0”.
Бақылау сұрақтары:
1.Құрамына не кіреді?
2.Аспаптың негізгі түсініктері.
3.Құрылымын зерттеу.
4.Тексерме тәртібі және түзету енгізу.
5.Ұзындық өлшемін алу әдісі немен түсіндіріледі.
Ұсынылатын әдебиет
1. Әдістемелік нұсқа.
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары [1, 2]
1. Өлшем алу журналын өңдеу және ұзындық өлшеу.
№9зертханалық жұмыс
Жұмысты орындау тәртібі:
1. Түсініктемесі мен құрамын зерттеу.
2. Құрылымын зерттеумен танысу.
3. Аспаптың тексермесі мен түзету еңгізуін тексеру.
4. Ұзындық өлшеудің әдістемесін және бағдарлауын түсіну.
Оптикалық қашықтық өлшеуіштерінің жіктелулері. Параллакт бұрыш пен базисті өлшеу прициптері. Қашықтық өлшеуіштерге тиісті мемлекеттік стандарт, жалпы техникалық жағдайлар. Жіпті қашықтық өлшеуіштер. Екі көріністі қашықтық өлшеуіштер. Тұрақты базисте және өзгермелі параллакт бұрышқа ие, тағы да тұрақты параллакт бұрышы жеке өзгермелі базиске ие қашықтық өлшеуіштер. Ішкі базисті қашықтық өлшеуіштер. Авторедукциялы қашықтық өлшеуіштер. Қазіргі таңдағы қашықтық өлщеуіштердегі маркалар (белгілер), олардың негізгі сипаттары.Оқулықтар: (1) 147-185б; (2) 189-231б.
|
|
|
Осы тақырыптағы теориялық материалды үйренуде, студент, оптикалық қашықтық өлшеуіштердің конструкциясында және оптикалық қашықтық өлшеуіштердің типтеріне арналған негізгі принциптерін үйрену қажет. Ол, жеке орында, өзбетінше қашықтық өлшеуіштердің әртүрлі типінде жұмыс жасай алуы керек.
Бақылау сұрақтары:
1.Құрамына не кіреді?
2.Аспаптың негізгі түсініктері.
3.Құрылымын зерттеу.
4.Тексерме тәртібі және түзету енгізу.
5.Ұзындық өлшемін алу әдісі немен түсіндіріледі.
Ұсынылатын әдебиет
1. Әдістемелік нұсқа.
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары [1, 2]
1. Өлшем алу журналын өңдеу және ұзындық өлшеу.
№10зертханалық жұмыс
Жұмысты орындау тәртібі:
1. Түсініктемесі мен құрамын зерттеу.
2. Құрылымын зерттеумен танысу.
3. Аспаптың тексермесі мен түзету еңгізуін тексеру.
4. Ұзындық өлшеудің әдістемесін және бағдарлауын түсіну.
Электронды тахеометр туралы жалпы мәліметтер.
Электронды тахеометр деп теодолит және жарық қашықтық өлшеуіштен құралған құрылғы. Қазіргі тахеометрлердің ажырамас бөлігі – микроЭЕМ, ол арқылы өлшеу процесін автоматтандырып, ұзақ есептеулерден арылуға болады. Электронды тахеометр арқылы автоматтандырылған геодезиялық комплекс құруға болады: Тахеометр – ақпарат тіркегіш - өзгерткіш – ЭЕМ – картасалғыш. Осылайша бақылаушы, оператор, есептегіш адамдардың қателігін азайтып, геодезиялық есептеулердің соңғы өнімі – карта және пландарды автоматты түрде салуға болады.
Электронды тахеометр 2 түрге бөлінеді: бұрыш өлшегіш дөңгелектің мәнің тікелей алатын және автоматты турде алатын электронды тахеометрлер. Бірінші жағдайда алынған бұрыштың мәндері есептегіш құрылғыға пернетақта арқылы енгізіледі, ал екінші жағдайда есептеу мәні экран бетіне шығып, микро-ЭЕМ-нің жадында сақталады. Арақашықтықтардың мәні автоматты түрде есептеледі.
|
|
|
Төменде екі түрлі электронды тахеометрлер қарастырылады. Жай тахеометр Та5 және автоматты тахеометр Та3.
2.Та5 электронды тахеометрінің сипаттамасы
| Бұрыш өлшеудің ОКҚ: | |
| Горизонталь | 1,8 мгон (6¢¢) |
| Вертикаль | 3,5 мгон (11¢¢) |
| Вертикаль бұрыштарды өлшеу диапазоны | - 40° - +40° |
| Қашықтық өлшеу диапазоны, м | 0,5 – 3000 |
| Өлшенген арақашықтықтардың ОКҚ, мм | 20 |
| Пайдаланатын қуаты, Вт | 10 |
| Ток көзінің кернеуі, В | 6,5 – 8,5 |
| Экрандағы кіші разрядтың бірлік құны: | |
| Бұрыштық өлшеулер үшін | 0,1 мгон |
| Сызықтық өлшеулер үшін, мм | 1 |
| Көру дүрбісі: | |
| Ұлғайтқыштығы | 25 |
| Көру алаңының бұрышы | 1°30¢ |
| Визирлеу шектері, м | 5 м-ден - ¥ |
| Бейнелеуі | Түзу |
| Есептеу тетігі: | |
| Лимбтің құн бөлігі, гон | 1 |
| Микроскоп шкаласының құн бөлігі, мгон | 10 |
| Бұрыш өлшеу дөңгелектерінің есептеу қателіктері, мгон | 2 |
| Өздігінен құрылатын вертикаль дөңгелек индексі: | |
| Компенсатордың жұмыс диапазоны | ±3¢ |
| Компенсация қателігі | 2¢¢ |
| Деңгейлер: | |
| Деңгейлердің бөлік құны | |
| Горизонталь дөңгелек алидадасы | 30¢¢ |
| Шағылыстырғыш | 30¢¢ |
| Вехалар | 10¢ |
| Оптикалық центрир: | |
| Ұлғайтқыштығы, крат | 2,5 |
| Көру алаңының бұрышы | 4°30¢ |
| Визирлеу шектері, м | 0,6 м - ¥ |
| Массасы, кг | |
| Тахеометр | 7,4 |
| Кішкентай шағылыстырғыш | 1,4 |
| Үлкен шағылыстырғыш | 3 |
| Тіреуіш | 0,7 |
| Тоқ көзі | 3,2 |
| Тоқ жинағыш құрылғы | 3,5 |
| Вехалар | 1,0 |
| Штатив | 5,5 |
| Қораптағы тахеометр | 4,9 |
| Габариттік өлшемдер, мм | |
| Тахеометр, мм | 295*166*348 |
| Тахеометр қорабы, мм | 345*215*449 |
| Тоқ көзі, мм | 300*80*150 |
| Горизонталь осьтің жер бетінен биіктігі, мм | 240 |
Та5 электронды тахеометрі бұрыштар мен қашықтықтарды өлшеуде, топографиялық түсірістегі жер беті нүктелерінің координаталарының өсімшелерін анықтауда, геодезиялық тораптарды жиілетуде, қолданбалы геодезиядағы өлшеу жұмыстарында пайдаланады. Тахеометрдің үлкен және кіші шағылғыштары, штативтары, вехалары, ток көзін тасымалдауға арналған амортизациялық жәшігі, тіреуіш, ток жинағыш құрылғысы бар. Тахеометрдің бұрыш өлшеу бөлігі - вертикаль дөңгелектің өздігінен орналасатын индексі бар, шкалалы оптикалық теодолит. Бұрыш өлшеу дөңгелегі көрсеткішінің микроскоп арқылы алынған мәні пернетақта көмегімен микроЭЕМ жадына енгізіледі. Тахеометрдің қашықтық өлшеуіш бөлігінде импульсті тәсілмен қашықтық өлшейтін құрал пайдаланады. Жарық көзі ретінде галий арсенидінен жасалған светодиод қашықтықтың да мәні экран бетіне жазылады.
МикроЭЕМ-ға келесі мәндер енгізіледі: бұрыштардың мәні, ауа-райына байланысты түзетпелер, зенит орны және т.б. Пернетақтада басылған арақашықтықтардың мәні де микроЭЕМ жадында автоматты түрде сақталады. Берілген бақғдарлама бойынша жүргізілген есептеулерде, экран бетіне мына мәліметтер шығады: горизонталь өсімшелер, дирекциондық бұрыштар, координата өсімшелері.
Тахеометрдің бұрыш өлшеу бөлігі - ТаН номограммды тахеометр бойынша, ал қашықтық өлшеу бөлігі СТ5 жарыққашықтық өлшеуіш бойынша жасалған.
Бақылау сұрақтары:
1.Құрамына не кіреді?
2.Аспаптың негізгі түсініктері.
3.Құрылымын зерттеу.
4.Тексерме тәртібі және түзету енгізу.
5.Ұзындық өлшемін алу әдісі немен түсіндіріледі.
Ұсынылатын әдебиет
1. Әдістемелік нұсқа.
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары [1, 2]
1. Өлшем алу журналын өңдеу және ұзындық өлшеу.
№11зертханалық жұмыс
Жұмысты орындау тәртібі:
1. Түсініктемесі мен құрамын зерттеу.
2. Құрылымын зерттеумен танысу.
3. Аспаптың тексермесі мен түзету еңгізуін тексеру.
4. Ұзындық өлшеудің әдістемесін және бағдарлауын түсіну.
Блеск» СТ5 жарыққашықтықөлшеуішінің құрылысы, оптикалық жүйесі және техникалық мінездемесімен танысу;
- СТ5 комплектісінің шағылдырғыштар құрылысы және құрал-жабдықтарымен танысу;
- жарыққашықтықөлшеуіштің пайдалану ерекшеліктері, тексерулері және түзетпелерімен танысу;
- жергілікті жердегі арақашықтықтарды өлшеумен танысу;
- кездесетін ақаулармен және оларды жоюмен танысу.
1. Жарыққашықтықөлшеуішті суреттеу
СТ5 аспабының техникалық мінездемесі
Арақашықтықты өлшеудегі орта квадраттық қателік, мм 10+5*10-6D
Өлшенетін арақашықтықтардың диапазоны, м
6 призмалы шағылдырғышпен 0.2 - 3000
18 призмалы шағылдырғышпен 5000-ға дейін
Өлшенетін сызық ылдилығының шекті бұрышы ±22˚
Көру дүрбісі:
Ұлғаюы, крат 12
Көру алаңының бұрышы 3˚
Фокустау шегі 15 м - ∞
Кескіні тура
Жарыққашықтықөлшеуіштің оптикалық центрирі:
Ұлғаюы, крат 2.5
Фокустау шегі 0.6 м - ∞
Жарыққашықтықөлшеуіш деңгейінің бөлу құны 30″
Орташа қолданылмалы қуаттылығы, Вт 5
Сандық табло кіші разрядының бағалау бірлігі, мм 1
Үлкен шағылдырғыш:
Трипель-призманың саны 6
Шағылдырғыштағы трипель-призманың және оның тіреулерінің саны 18
Оптикалық центрирдің ұлғаюы, крат 2.3
Көру алаңының бұрышы 5˚
Фокустау шегі 0.8 – 6м
Деңгейдің бөлік құны 2 және 10
Ток көзі:
Шығу кернеуі, В: бастапқы 8.5
соңғы 6
Токтың 1А разрядтағы және 20˚С температурадағы сыйымдылығы, А*ч
аз емес 11
Сыйымдылықтың мүмкіндік кішіреюі, %
+5 және +35˚С температурада 10
+50˚С 20
-30˚С 40
Массасы, кг
жарыққашықтықөлшеуіштің 4.5
негіздеуісіз жарыққашықтықөлшеуіштің 3.8
үлкен шағылдырғыштың (6 призмасымен) 1.8
кіші шағылдырғыштың 0.5
тұғырдың 0.7
ток көзінің 3.6
қорапшадағы жарыққашықтықөлшеуіштің 10
Габариттік өлшемдер, мм:
жарыққашықтықөлшеуіштің 230*255*290
үлкен шағылдырғыштың 60*170*320
кіші шағылдырғыштың 60*100*250
ток көзінің 300*310*340
жарыққашықтықөлшеуіш қорапшасының 335*310*340
Тұғырықтың тіреу жазықтығы мен тұғырықтың көтергіш винттерінің орташа жағдайындағы жарыққашықтықөлшеуіштің горизонталь айналу осі арасындағы арақашықтық 205 мм-ге тең.
Жарыққашықтықөлшеуішті теодолитке орнатқан кездегі теодолиттің горизонталь осі мен жарыққашықтықөлшеуіштің горизонталь осі арасындағы арақашықтық 142 мм-ге тең.
«Блеск» жарыққашықтықөлшеуішінің ирженерлік-геодезиялық жұмыс кезінде геодезиялық торларды бөлу және жақындастыру арқылы полигонометриялық жүрістерді анықтау үшін арналған.
Комплектте жарыққашықтықөлшеуіштен басқа қосымша тіреулері бар 2 үлкен шағылдырғыш, кіші шағылдырғыш, тіреуіштер, ток көзі, разрядты-зарядты құрылғы,
1-сурет. «Блеск» СТ5 жарыққашықтықөлшеуіші
1 – жоғарғы қақпақ, 2 – көру дүрбісі, 3 – объектив, 4 – корпус, 5,9 – разъем, 6 – тұғырлар, 7 – табаны, 8 – винт, 10 – төмеңгі қақпақ, 11 – бақылау аспабы, 12 – беттік панель, 13 – сандық табло, 14,17 – қосқыштар, 15,20 – бағыттау винттері, 16,19 – бекітпе, 18,26 – рукаяткалар, 21 – центрирдің окулярлы бөлігі, 22 – деңгей, 23 – деңгей винттері, 24 – микротелефон, 25 – жанындағы қақпақ
оптикалық центрирлер, белгілер, штативтер, барометр, термометр, қорапшалар, жинап алынатын қораптары, кабельдер және т.б. кіреді.
Жарыққашықтықөлшеуішті біруақытта бұрыштар мен арақашықтықтарды өлшеу үшін 2Т және 3Т теодолиттеріне орнатуға болады.
