2020-07-12
224
1. Кунеш артыкъ озюнинъ сачакълы, беяз зиясыны денъиштирген, къоюджа къызарып узакътан мунарлангъан тюзликке келип къошулгъан. Онынъ четинден ярым къалакъай шекилинде пейда олгъан къою аллыкънынъ кенарлары акъшам къаранлыгъы къаплана башлангъан эди.
(Дж. Гъафар. «Гъорт-гъорт тутулды).
2. Амет энди он яшында эди. Эр вакъыттаки киби, саба анасы оны, азбар къапудан тышары чыкъарып, мектепке озгъарды. Чантасы элинде ёл бою ашыкъмай кете. Ёлда оны, адети узре, эр шей меракъландыра, беяз морлу глициниялар оны, гуя озьлерине чагъыралар. Къанатчыкълары сырлы-сырлы кобелеклернинъ пешинден чапа. Ёл кенарындаки тереклер арасында къушчыкълар «чивиль-чивиль» этип, бир пытакътан дигерине учып къоналар. Тосат-тосат токъталып, къушчыкъларнынъ чивильдисини динълей. Иште, о бойле этрафтаки табиат адиселеринен меракъланып, сейир этип, мектеп азбарына келе.
(Р. Фазыл «Аметханнынъ йылдызы»).
3. Бабам сагълам, джыйнакълы, чалышкъыр ве гонъюльчен бир адам эди. О бизим арман колеми олур-олмаз азбарымызны сарай азбарларындай къулланырды. Азбар исарынынъ бир ташчыгъы еринден ойнамаз, онынъ азбар къапусыдай ярашыкълы орюльген къапу, бир эвде булунмаз эди. Къалув белядан къалма бир эвчигимиз бар эди. Онынъ сачагъында, киришинде, къапу, къапу-баджасында бир
перишанлыкъ козе чарпмаз эди. Балтасыны, чотуны, лескер-чапасыны бир уста алетлери киби, кескин, низамлы къулланыр эди. Азбарымызда юзюм асмасындан, дут, кираз, вишне, эрик, шефтали,
алма, армут-эр шей тапылыр эди. Кельген киши бизим азбарымызгъа сукъланып кетер эди.
(А. Ильмий. «Ачлыкъ хатирелери»).
- Мундериджесине коре агъзавий ве язма нуткъумыз учь шекильге болюне:
тасвир, икяе, фикир юрютюв.
Таблицанен чалышув.
НУТУКЪ ШЕКИЛЛЕРИ
| Нутукъ шекиллери | Насыл суальге джевап бериле | Не акъкъында айтыла | Нутукъ эсаслары |
| Тасвир | Предмет, инсан, айван… насыл? | Предметнинъ, инсаннынъ, айваннынъ аляметлери | Предметнинъ айры аляметлери ве оларнен багълы олгъан теэссуратлар |
| Икяе | Предмет, инсан, айван…не япа? | Предметнинъ, инсаннынъ, айваннынъ… иш арекетлери | Иш-арекетнинъ башы, инкишафы ве сонъу. |
| Фикир юрютюв | Предмет, инсан, айван… не себептен я да не ичюн бойле? | Предметнинъ, инсаннынъ, айваннынъ иш-арекетининъ себеби. | Гъае, гъаени тасдикълагъан делиллер, нетидже. |
Пекитюв.
Джедвельни дикъкъатнен бакъып чыкъынъыз. Юкъарыдаки эсер парчалары къайсы нутукъ шекилине келише?
Учь парчаны окъунъыз. Парчаларнынъ нутугъы насыл шекильге аит? Джевабынъызны тасдикъланъыз.
1. Аджджы, якъыджы къыш ели шеэрнинъ базар еринде кузьде къарпыз сатылгъан бош палатканынъ салланып тургъан бир тахтасыны ачувнен къопарып аларакъ ерге чарпты ве бир къач
парча кирли кягъытны базар мейданынынъ чыплакъ ташлары устюнде чевирип-чевирип, къавесининъ кошесинде сатып отургъан ялпакъ бурунлы къадынынынъ янына кетирди. Къадын сувукъ рузгярнынъ сюйреп кетирген бу кягъытларгъа серт-серт бакъты, пальтосынынъ енъи иле бурныны сильди, ушип къызаргъан къолларыны джебине бираз даа терендже сокъаракъ, сыджакъ къаведе татлы-татлы къонушкъанларнынъ лафларына къулакъ салды.
(Дж. Сейдамет «Уфукъкъа догъру»).
2. Сафие дудум, керчектен де бир ана эди. Чебер эди. Бурьмели, къатмерли антерлеринден эр чешитини тикмеге къолу ярашыр эди. Кой къызларынынъ байрамлыкъ антерлерини о бичер, о тикерди. О, чебер олгъаныдай джыйнакълы да эди. Эвине не вакъыт барсанъ, тер-темиз, тильнен ялагъандай олур эди.
Онынъ балалары кой балалары ичинде бам-башкъа юрер эдилер. Эр кунь усть-башларыны ювар, урбачыкъларыны ямар, башчыкъларыны тарар, къокълачыкълардай юрсетир эди. Яз кельсе, о къышкъа къарынджалардай азырланырды. Зенгинлерге невбетнен къой сагъып, къышлыкъ майны, къатыгъыны джыяр, бекмез къайнатып, бекмезни тедариклер эди. Бундан да башкъа, балаларыны артына такъып, дагъгъа чыкъар къызылчыкъ, ахлап джыйып къурутыр, къышлыкъ фындыгъыны азырлар эди.
(А. Ильмий «Ачлыкъ хатирелери»).
3. Гурьдели омюр ичинде Сеит Джемильчик осе, яшы арта, эркелиги экинджи шекиллерге кире. О, артыкъ, Кемал акъайнынъ ат этип ойнамакъ, балаларнынъ козюне таякънен тюртмекнен къанаатленмей. Кой ичинде пенджере, къапу парламакъ, ыргъатларнынъ ве акъраны олгъан яшларнынъ къалпакъларыны таякълап тыгъыртмакъ, фукъарелернинъ къуюсына тавукъ олюси ташламакъ киби марифетлер Сеит Джемильчикнинъ янъы адети. Мына бир кере Сумбуль апайнынъ тавугъы йымыртадан янъы чыкъкъан чипчелеринен, кунешнинъ сыджагъында къызына-къызына кубре къарыштырып, балаларына азыкъ къыдыргъан вакъыт,
тёгерегинде чивильдешкен он чипчеси Сеит Джемильчикнинъ козюне илишти. Сеит Джемильчик, шубесиз, оларнынъ чивильдисилерини яхут да, севимли корюнишлеринден зевкъ алмады. О, бу уфукъ айванчыкъларны бир къачырмай къамчилеп ольдюреджегини козю алдына кетирди. Эм де буны япты.
9. Суаль-джевап:
1. Метинлерни нутукъ шекиллерине насыл айырмакъ мумкюн? (мундериджесине коре)
2. Нутукъ шекиллери чешитлеринде не акъкъында айтыла?
10. Эвге вазифе: Иншаны (агъзавий) девам этинъиз.
Иншанъызгъа терекнинъ тасвирини кирсетинъиз.
Кузь.
Сыджакъ кузь куньлери. Мен паркта юрем, табиатнен зевкъланам, япракълар джыям. Тереклер сарылы, къырмызлы, морлу, енгиль япракъларнен ортюли, енгиль ельчик оларны къыбырдата, ерге тюшюре. Энъ дюльбер терекнинъ янына барып башымны котерем ве….
НИ №9
Дерс мевзусы: Къырымтатар тили дерслеринде агъзавий джевап
(ильмий услюп)
Дерснинъ макъсады: 1.Талебелернинъ нутукъларыны зенгинлештирмек, инкишаф этмек. 2. Мустакъиль чалышмагъа огретмек. 3. Джевабына план тизмеге огретмек. 4. Ана тилине севги ашламакъ.
Дерс теминаты: дерслик, таблица
Дерснинъ кетишаты
Дерснинъ мевзу ве макъсадыны илян этюв.
