Марат автобуста барган чакта йоклап китте

3) Хәбир, авырган чакта, күп китаплар укып чыкты.

4) Әлфия сөйләгән чакта елмаеп куйды.

5) Дәрес башланган чакта, студентлар, гадәттә, басалар.

б) Үрнәк: Миңа Казанга кадәр билет бирегез әле.

 Миңа Казанга кадәр билет бирегезче.

6) Алексейга парацематол бирегез әле.

7) Мин әйткәнне Хәбиргә әйт әле.

8) Әлфия сөйләгәнне Рәмзиягә әйтмәгез әле.

9) Аңа укол кадагыз әле.

10) Сез аны, табиб әфәнде, әйбәтләп дәвалагыз инде.

3. Сорауларга җавап бирегез:

1) Сезнең туганнарыгызның сәламәтлеге ничек?

2) Хәбиргә кайда һәм ничек салкын тигән?

3) Рәис абыйның кәефе кайчан начарлана?

4) Марат фикере буенча, бу дөньяда иң яхшы дару нәрсә?

5) Марат нәфесле кеше турында нинди мәзәк сөйләде?

6) Рәмзия авылда яшәгәндә нигә авырмый?

7) Стоматолог нәрсә дәвалый? Ә отоларинголог?

8) Терапевт, гадәттә, эшендә муенына нәрсә элеп йөри?

9) Сез соңгы вакытта хастаханәдә кайчан булдыгыз?

10) Сез иң яхшы дару дип нәрсәне саныйсыз?

4. җөмләләрне дәвам итегез:

1) Хәбиргә салкын тигән, чөнки ул (салкын су эчкән,; җылы киенмәгән; бакчага барган; үзен сакламаган).

2) Стоматолог кешеләрнең тешләрен дәвалый, һәм аның (махсус бормашинасы бар; фонендоскопы бар; нәфескә каршы махсус таблеткасы бар).

3) Марат физкультура белән шөгыльләнми, чөнки (аның вакыты юк; аның күп физки эшләре бар; спортны яратмый).

4) Марат көз көне өйдән чыгарга да курка, чөнки (урамда машиналар күп; көзен салкын җилләр һәм салкын яңгырлар ява; көзен көчле бозлавык була).

5) Фәриткә табиб пенициллин эчәргә кушкан, чөнки (аның эче авырткан; аның тамагы авырткан; аны кулы сынган; аның башы әйләнгән).

6) Отоларинголог … дәвалый.

7) Фонендоскоп терапевтның … ….

8) «Вәлиев!» – дип кычкыра шәфкать туташы, – әйдәгез уяныгыз тизрәк, … …!

5. Табика баруыгыз турында инша языгыз. Языгыз, табиб булыр өчен, нинди сыйфатлар кирәк? Сез нинди табиб янына соңгы мәртәбә барган идегез? Бу дөньяда иң яхшы дару нинди?

Инша язганда, түбәндәге сүзләрне кулланыгыз:

Сәламәтлек, хәлсезләнергә, кәеф, хастаханә, дәвалану, борчылырга, кушарга, куркырга, авырганда.

Тридцать второй урок

1) Урманнан чыккан фәкыйрь кеше үзен бәхетле дип санаган.

2) Марат чыннан да булган хәл турында сөйләгән.

3) Авылда эткә калган аш, сөякләр бар.

4) Мин язган хатны үземнән башка беркем дә укый алмый.

5) Гөмбә җыйганда белгән гөмбәләрне генә алырга кирәк.

Бу җөмләләрдә курсив белән язылган сүзләр – сыйфат фигыльләр. Алар фигыль булсалар да, сыйфатлар кебек «нинди?» дигән сорауга җавап бирәләр. Алар рус теленә причастие белән тәрҗемә ителә.

* * *

Минем кичтән тешем авыртты. Мин озак йокыга китә алмадым. «Иртәгә теш табибы янына барырга кирәк», – дип уйлап яттым. Ләкин икенче көнне иртә белән мин институтка йөгердем һәм авырткан тешем турында оныттым. Укытучылар безгә лекцияләр укыдылар, дәресләр һәм семинарлар үткәрделәр, ә минем авырткан тешем борчымады. Ләкин автобуста ә кайтканда, минем тешем яңадан авырта башлады. Мин, Кайткач, кайнар аш та ашый алмадым. «Юк, моңа түзеп булмый, бүген үк табиб янына барам», – дип уйлау белән, тешем авыртудан туктады. Мин китап укырга утырдым да, авырткан тешем турында оныттым.

Өченче көнне мин иртә бюелән теш авыртканнан уянып киттем. «Юк, болай булмый, – дидем үземә, – бүген институтка бармыйм, хәзер үк теш табибы янына китәм». Мин бернәрсә ашамадым, тиз генә киендем дә өйдән чыгып киттем. Ләкин хастаханәга килгәч, минме табиб кабинетына түгел, кабул итү бүлмәсенә керергә дә батырлыгым җитмәде. Мин борылдым да кире өйгә кайтып киттем. Шул чакта ук тешем авыртуы туктады. Ләкин мин белеп тордым: кич белән теш яңача авырта башлый. Шулай булды да…

Дүртенче көнне мин кабул итү бүлмәсенә кердем. Анда чират иде. Мин бераз көттем, никтер тьеш авыртмый башлады. «Әй, бүген монда чират бигрәк озын», – дип уйладым һәм тизрәк чыгып киттем. Ул көнне мин соңгы лекциядә генә утырдым һәм, анда утырганда ук, тешем яңадан авырта башлады.

Бишенче көнне мин кабул итү бүлмәсенә авырып кердем, ләкин анда чиратта бер бик күңелле кешене очраттым. Без аның белән бер-беребезгә мәзәкләр, анекдотлар сөйли башладык. Шулай икебез дә тешләребез турында оныттык. Нәтиҗәдә, без икебез дә чиратыбызны көтеп тормаска булдык…

Шулай итеп, мин атна буе хастаханә юлында йөрдем. Мин тагын бер атна йөргән булыр идем, ләкин беркөнне минем яныма Марат килеп керде. Мин аңа үземнең хәлем турында сөйләдем, ә ул бик озак итеп көлде. Марат шул чакта ук мине ияртеп хастаханәгә алып китте.

Теш табибы мине үзенең кәнәфисенә утыртты да минем аңкауга укол кадады. Авызым бернәрсә тоймый башлады. Шуннан соң табиб – олы гына абый – куркыныч кләәсен алып, кулы белән минем авызыма кереп китте. Биш минут үтмәгәндер, бөтен эш бетте. Беткәч, мин: «Атна буе авырып йөргәнче, биш минут кына түзеп була икән», – дип уйлап куйдым. «Гафу итегез, шушы тешемне үзем белән алырга мөмкинме?» – дип сорадым мин табибтан. Ул миңа аптырап карады да: «Ә нәрсәгә соң ул сезгә?» – диде. «Беләсезме, доктор, шушы кечкенә генә нәрсә мине атна буе борчыды, һәм мин аны үземнең язу өстәлемә алып китеп куймакчы булам. Менә шул тешем миңа сезнең һәм бөтен табибларның гуманлыгы турында, сезнең авыруларны җиңүегез турында хәтерләтеп торыр», – дидем.

Сез минем янга кунакка килсәгез, мин сезгә шул тешемне күрсәтермен.

Фигыль юнәлешләре

1) Мин авырыйм, чөнки минембашым авырта.

Марат йөри, ә Таһир абый машина йөртә.

Бу форма фигыльнең йөкләтү юнәлеше була (понудительная форма глагола).

Хәбир гармунда уйный. = Хәбир гармунны уйната.

Диалоглар

* * *

– Исәнме, Хәбир!

– Исәнмесез, бу кем?

– Бу мин – Марат. Танымадың, баермын алайса… Хәлләрең ничек?

– Хәзер ярыйсы инде. Барыбер хәлсезләнеп торам, әлегә томау да бетмәде.

– Син күбрәк чәй эч, бал белән, кайнар итеп эч. Аннары тагын кайнар сөт тә ярый.

– Мин үләнле чәйләр эчтем инде. Тагын таблеткалар йоттым…

– Ә табиб кидеме соң?

– Юк, табиб чакырып тормадык. Температурам югары булса да, куркыныч түгел иде бит.

– Син берәр көн ятасыңдар әле?

– Белмим. Бүген кичкә кәефем әйбәтләнсә, иртәгә институтка бармакчы булам.

– Син ашыкма, Хәбир. Без сиңа институтта нәрсә булганын сөйләрбез, лекцияләрне бирербез. Син дәваланып беткәч кенә, институтка кил.

– Ярар.

– Ярый, Хәбир. Сау бул.

– Исән бул, Марат. Шалтыратуыңа бик зур рәхмәт…

* * *

– Исәнме, Искәндәр.

– Сәлам.

– Син кая шулай ашыгасың?

– Мине кызлар көтеп торалар…

– Ә кызлар белән кая барасыз соң?

– Хәбир авырый. Аның янына барасы бар иде. Мин менә авылдан алып килгән үләннәрне Хәбиргә алып бармакчы булам. Бәлки, файдасы булыр?

– Ә нинди үләннәр?

– Мәтрүшкә, сары мәтрүшкә, ак чәчәк… Дөресен әйткәндә, мин аларны яхшы белеп бетермими, миңа аларны әни җибәргән иде.

– Олы кешедәр белә инде. Ярар, хәерле булсын…

– Ярый, сау бул.

– Әлфиягә дә, Рәмзиягә дә, Хәбиргә дә сәламнәр әйт, исән бул!

* * *

– Исәнмесез.

– Исәнмесез.

– Сезнең баш авыртудан нәрсәләрегез бар?

– Сезгә үзегезгәме, әллә балагамы?

– Үземә булмаса да, олы кешегә кирәк иде.

– Алайса, мин сезгә «Анальгин», «Цитрамон» яки «Парацетамол» тәкъдим итә алам. Тагын безнең чит ил дарулары бар…

– Миңа «Анальгин» белән «Парацетамол» бирегезче. Ә аларны ничек һәм кайчан эчәргә кирәк?

– Икесен дә аш алдыннан берәр таблетка, көнгә өч тапкыр эчәләр…

– Рәхмәт сезгә, сау булыгыз.

– Исән булыгыз.

КҮНЕГҮЛӘР

1. Кулланылган фигыльләрдән сыйфат фигыль ясап, җөмләләр төзегез:

Үрнәк: Ул кызларны күрә.

 Ул күргән кызлар көлеп торалар иде.

1) Марат институтка килгән.

2) Илһам инша яза.

3) Әлфия китап укый.

4) Алексей музыка тыңлый.

5) Рәмзия гөбәдия пешерә.