Емдеу шараларын жоспарлау 15 страница

Магнитті - резонанстық томография - көп ақпарат беретін және жетілдірілген, дамыған тәсіл. Ол арқылы бүйрек суретін, оның тамырларын, астауша айналасындағы ұлпалардың өзгерістерін дәл анықтайтын жаңа әдіс. Әсіресе, бұл әдіс арқылы ірі тамырдағы тромбтарды, олардың шекарасын анықтауға мүмкіншілік туады.

Ангиография бұрын ең керекті диагностикалық әдіс еді, қазір сирек қолданатын болды.

Ол мына жағдайларда міндетті түрде пайдалануы керек:

· бүйрекке резекция жасау қажет болса,

· бүйректегі ісіктің көлемі үлкен болса,

· төменгі қуыс көк қантамырдың  қысылғанына күдік туса,

· бүйрек артериясына эмболизация тәсілі жоспарланса.

Лабораториялық зерттеулердің ішінде қандағы гемоглобиннің мөлшері мен ЭТЖ-ны және  ферменттердің (креатинин, сілтілі фосфатаза), оған қоса кальций тұздарының  мөлшерін анықтау жатады. Бұлардың бәрі ісік асқынды ма? жоқ асқынған жоқ па? деген сұрақтарға жауап беру үшін қажет және  болжам мүмкіншіліктерін анықтауға тиімді болады.

Бүйрек рагын мына аурулардан ажырату керек:

1. Гидронефроздан,

2. Бүйрек іріңдігінен,

3. Жеке жылауықтан,

4. Жылауықты (поликистозды) бүйрек ауруынан,

5. Туберкулезден,

6. Бүйректегі тас ауруынан.

Бүйрек рагындағы үш клиникалық белгілер болады.

Олар:

· белдегі ауырсыну сезімі,

· зәрдегі қан (гематурия),

· анықталған ісік түйіні. 

Осы белгілер бар болса, онда міндетті түрде кешенді диагностикалық тәсілдерді қолдану керек.

Оларға жататындар:

1. УДЗ,

2. Компьютерлік томография,

3. Магнитті-резонансты томография,

4. Ангиография,

5. Сцинтиграфия.

Осы аталған әдістердің қортындысы тексеру кезінде-ақ, бүйрек рагына  дәл диагноз қоюға тікелей көмектеседі.

Гидронефрозда бүйрек көлемі -  зәр жиналғанда үлкейіп, ал  зәр шыққаннан кейін кішірейіп, өзгеріп тұрады, бірақ зәрде қан сирек кездеседі. Урограммада  бүйрек қызметінің төмендегені анықталады. Ультрадыбыстық зерттеу мен  компьютерлік томография және  кері пиелограммада бүйрек астаушасының кеңейгенін, бірақ оның шекарасының тегіс екенін көрсетеді. Егер бүйрек жұмыс істемесе, онда- зәр ағарға енгізілген катетер бүйрек астаушасына дейін барып, одан әрі бармайды. Ангиограммада бүйрек ұлпасындағы қантамырлары мен  бүйрек ұлпасы сәл бұлыңғыр боп  көрінеді.

Бүйрек іріңдігі - бүйрек рагына көп ұқсас келеді, дегенмен аурудың  жедел басталуы, қандағы лейкоцитоз, Пастрнацкий белгісінің оң болуы, дене қызуының 40-қа жетуі, диагнозды жеңілдетеді.

Жеке жылауық (киста) - ұзақ уақыт белгісіз жүреді. Тек оның көлемі ұлғайғанда ғана белде ауырсыну сезімі мен гематурия болуы мүмкін. Көлеміне сәйкес бүйректегі жылауық  қолға сезіледі. Пиелография және экскреторлы урограмма жалған диагнозға себеп болады, тек ультрадыбыстық тексеру, компьютерлік және магнитті-резонансты томография, ангиография жасағанда ғана диагноз нақты қойылады.

Көп жылауықты ( поликистозды) ауруы бар науқаста, созылмалы бүйрек жетіспеушілігі басым болып, пиелограммада екі жақтағы бүйректің зақымдануы (гиперрамификация), бүйрек астаушасының қысылып, оның ұзаруы байқалады, бұлардың бәрі нақты диагноз қойуға мүмкіншілік туғызады.

Бүйрек туберкулезін ісік ауруынан ажырату алғашқы кезеңдерде өте қиын, әсіресе, тек қана гематуриядан басқа белгі болмаса. Мұндайда, кейде туберкулезге қарсы емді қолданғанда барып, диагноз дәлелденеді.

Гематурия  - бүйректегі көптеген аурулардың ең алғашқы және асқынған кездегі белгісі болып саналады. Бүйрек-тас ауруы, 3-5% жағдайда ісік ауруымен қабаттасып, диагнозды дәл анықтауды едәуір қиындатады.

Бүйрек маңайында өніп-өсетін қатерлі, қатерсіз ісіктер ұлғая келіп, бүйрек тіндеріне тікелей, немесе жанама әсерлерін тигізеді. Мұндайда бүйрек ауруларының клиникалық белгілері - ісік, гематурия, ауырсыну сезімі пайда болады.

Дегенмен кешенді диагностикалық тәсілдердің қортынды нәтижелері және оларды аурудың хал-ахуалымен салыстыра сараптау, әр уақытта пайдалы жемістерін береді, диагноз жөнінде қателіктер аз кетеді.

Бүйрек рагын емдеу әдістері

Бүйрек рагының радикалды емі болып, тек нефроэктомия саналады. Операция кезінде бүйрек, Герот қабаты, бүйрек үсті безі мен  лимфа бездері қоса сылынады. Алдымен бүйрек артериясы, көк қан  тамырлары байланып, кесіледі. Герот қабаты бөгелме ісікпен 25% жағдайда зақымданады.

Операция жасау үшін мына нәрселерді білу қажет:

· бүйрек рагының алғашқы өсу сатысында болуын,

· ісік, бүйрек тамырларын және төменгі қуысты көк қан тамырын  зақымдауын,

· ісік, аймақтық лимфа бездерін қоса зақымдауын.

Кейде, нефроэктомия паллиативті мақсатпен орындалады. Ол ісігі асқынған адамдарға, ағзаның уыттану үрдісін, ауырсыну сезімін және зәрмен қан кетуді  азайту үшін қолданады.

Бүйрек рагы лимфа жүйесімен бөгелме ісіктерді береді. Оң жақ бүйректен 11-15 лимфа тамырлары шығады да, ол 3 деңгейде алдыңғы, ортаңғы және артқы лимфа сұйығын жинайды. Бірінші қатардағы лимфа бездері 1-3 бел омыртқа аралығында орналасады. Кейде лимфа тамырлары бірден бүйрек қақпасында жиналуы мүмкін. Сол жақ бүйректен лимфа тамырлары көк қан тамыр мен артерия жанымен жүріп отырады да, Х1- кеуде омыртқа мен сол жақ бүйректің төменгі деңгей аралығында жиналады. Кейде лимфа сұйығы бүйрек қақпасына, немесе төменгі шажырқай артерия мен диафрагма аяқтары деңгейлерінде топтасады.

Лимфа бездеріндегі бөгелме ісік жиілігі мен орналасуы, лимфа айналымының ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Оң жақ бүйректен рак клеткасы бел омыртқаның маңайындағы лимфа бездерінде орналасады және кейде қарама-қарсы жақтағы лимфа бездерін зақымдайды. Ал сол жақтағы бүйрек рагы, қолқа маңайындағы лимфа бездерінде ұяланады. Қарама-қарсы лимфа бездерінде бөгелме ісік сирек кездеседі. Жалпы лимфа жүйесі арқылы бөгелме ісіктер, екі жақтан да бүйрек қақпасында -19-41% жағдайда орналасады. Сонымен орташа есеппен 50% жағдайда бөгелме ісіктер  бүйрек қақпасында анықталынады, сондықтан  осы бездер операция кезінде сылынуы тиіс, сонда ғана ісіктің өсу сатысын нақты белгілеуге болады.

Лимфа бездерін сылу кезінде, олардың шекаралық аумағын білу керек. Бүйрек рагында міндетті түрде диафрагмадан бастап омыртқаның екі жағындағы лимфа бездері, май қабаттарымен бірге сылынады. Бұған қоса қолқа және төменгі қуысты көк қан тамыр  маңайындағы  лимфа бездері үлкейіп тұрса, алынады. Клиникалық тұрғыдан лимфа бездерінің сылынып, гистологиялық зерттелуі,  ісіктің өніп-өсу сатысын дәл анықтауға көп мүмкіншіліктер туғызады.

Осындай операцияларды лапароскоп арқылы орындауға болатынын   Clayman дәлелдеді. Ол бүйрек онкоцитомасы бойынша операция жасады. Қазір бұл операция тек, ісіктің Т₁ - Т₂ өсу сатысында  ғана, арнайы медициналық орталықтарда орындалады. Қан кетудің мөлшерін төмендету мақсатында, алдын ала бүйрек тамырларын байлау, көрсетілген операциянын құндылығын көтереді, бірақ өкінішке орай емдік әдіс медициналық кадрдың шеберлігін қажет етеді.

Мүше сақтайтын операцияларда, мына нәрселерді ескеру  керек:

· қарсы жақтағы бүйректің жоқтығын,

· екі бүйректің рагын,

· екінші бүйректің жеткіліксіздігін,

· ісік көлемі 4 см-ден аспауы мен лимфа бездерінде бөгелме ісік болмауын,

· диагностикалық тексеру кезінде екінші бүйректе ешқандай қосарланған аурулардың болмауын (диабет, тас ауруы, бүйректің созылмалы қабынуы).

Мүше сақтайтын операциядан (бүйрек резекциясы) кейін асқынулар жиі болып отырады. Оның ішінде - қан кету (2%), несеп жолдарының ойық жарасы (17%), бүйректің жедел жеткіліксіздігі (13%), жұқпалы аурулар (3%) т.б.. Мүше сақтайтын операцияның, ісіктің алғашқы өсу сатысында, емдік нәтижесі нефроэктомиядан кем емес, тіпті анағұрлым жақсы. Орташа есеппен ісіктің  Т₁-Т₂ өсу сатысында операциядан кейін 95-100% аурулар бес жылдан артық өмір сүреді. Жалпы 77,8-96% шейін хирургиялық ем шипалы келеді.

Асқынған бүйрек рагы. Жалпы бүйрек рагы өте жиі асқынады, өршиді. Диагноз қойған кезде 25% жағдайда бөгелме ісіктер  байқалады. Бұл кезде емдік нәтиже 6-12 айға созылады, осы адамдардың 10% екі жылдан артық өмір сүреді. Нефроэктомиядан кейін, 30-50% ауруларда, екінші бөгелме ісіктер анықталынады.

Бөгелме ісігі бар, бүйрек рагының клиникалық белгілерінің ерекшеліктері

Бөгелме ісігі бар бүйрек рагында, аурулар орташа есеппен 6-12 ай, тек 9%-ы ғана бес жылға дейін өмір сүреді.

Мына жағдайлар болжамды қиындатады:

· науқастың жалпы хал-ахуалы нашар болғанда,

· арықтап, азғанда,

· ЭТЖ жоғарлағанда,

· қанда кальций иондары, ИЛ-б антигені, ферригин мөлшері ұлғайғанда,

· екі жақта бөгелме ісік  дамыса,

· нефроэктомидан кейін тез арада бөгелме ісік  болса,

· көп мүшелер бірден бөгелме ісікпен зақымданса,

· бауырда, өкпеде және операция жасаған жерде ісік көздері ұяласа,

Осы бөгелме ісіктер  ішінде, ең қолайлысы  өкпедегі бөгелме ісік, себебі ол тез арада рентгенмен анықталады және ол ағзаның негізгі физиологиялық қызметтеріне айтарлықтай  зиян келтірмейді. Осыларға қоса өкпе ұлпасының өзі, ісік фенотиптеріне жағымды әсерін тигізіп, өкпедегі ісік клеткасы, аналық клеткаға қарағанда озбырлы келмейді. Кейде бүйрек рагының бөгелме ісіктері өз бетінше емсіз, 0,4-0,8% жағдайда кері кетіп қалады. Бірақ, жалпы паллиативті емде, 40% аурулар бір жылға жетіп барып, өмірден өтеді.

Бүйрек рагы химияға, сәулеге өте төзімтал келеді. Иммунды әдіс әлі кең дамымаған. Сондықтан ең негізгі ем болып операция саналады.

Жеке бөгелме ісік болғанда да, хирургиялық әдіс шешуші рөл атқарады. Бұл жағдай жалпы тәжірибеде 3%-дан аспайды. Кейде осындай аурулардың ішінде, 30-50%-ы бес жылға шейін өмір сүруі мүмкін.

Химиотерапия бөгелме ісіктібүйрек рагында аурудың өмірін шамалы ұзартады.  Бірақ 30-50% ауруларда ісік қайтадан қозады, сондықтан олардың болжам көрсеткіші өте төмен, аурулардың өмірі бір жылға жетпейді, ал  5 жылға 1-2% аурулар ғана жетуі мүмкін.

Химиотерапия, иммунды әдіспен қосарланып қолданылады. Жеке иммунды тәсіл интерлейкинмен, немесе  интерферонмен жүргізіледі. Иммунды әдістің түрлері көп:

· интерферон – альфа 2в, 5 – 10 мл МЕ/м² тері асты, немесе бұлшық етке енгізіледі. Ем ісіктің  өршуіне дейін созылады. Әр 3 айда нәтижесі сарапталынады,

· интерлейкин-2, әр күні тамыр арқылы, 0,5 мл, 8 сағат бойы енгізіледі. Әр курстың қайталануы 7-10 күн, созылуы – дерт асқынғанға шейін,

· ронколейкин, 0,5-1,0 мл тамыр арқылы әр күнде 5 рет беріледі,

· винбластин, 4-10 мг 1-8- күні беріледі (иммунды әдіспен қосарланып),

· 5-фторурацил, 20-30 мг/кг (иммунды әдіспен қосарланып).

Егер нефроэктомия жүргізілмесе, онда бүйрек артериясына эмболизация жасайды. Ал сүйек бөгелме ісіктерінде ауырсыну сезімін басу мақсатында, ісік көзіне 35 Гр сәуле шоқтарын береді. Бұған қоса бифосфанат тұздарын енгізеді.

Бүйрек рагын  емдеу нәтижелері, диспансерлік бақылау

Бүйрек рагына  операция жасалынбаған аурулардың өмір сүру мерзімдері, ісіктің  бірінші белгілерінен бастап санағанда, 1-3 жылдай болады. Тек 1-2% аурулар ем қабылдаса, бес жылға дейін өмір сүреді. Операция жасамаған ауруларға болжау жасау өте қиын, олардың барлығында асқынулар жиі кездесіп, бөгелме ісіктен қайтыс болады. Тіпті операцияның өзі де болжамды жақсартпайды, тек олардың 25-35% радикальды емнен кейін бес жыл өмір сүреді.

Емнің  нәтижесінің нашар  болуы, біріншіден, ісіктің кеш анықталынуына тығыз байланысты, екіншіден – ісіктің биологиялық ерекшелігіне, оның тез арада бөгелме ісік  беріп, қан-лимфа айналымына бай болуына байланысты. Осыған қоса бұл аурудың химиотерпия мен  сәуле және иммунды әдістерге төзімді болуы.

Еңбекке жарамдылық әр ауру адамда әртүрлі. Ол ісіктің өсу сатысына, емнің радикальды болуына, ағзаның ерекшелігіне т.б. тікелей байланысты.

Көбінде,  бүйрек рагымен ауырғандарға ІІ- топтық, ал басқа адамның көмегіне мұқтаж болғанда, І- топтық мүгедектік беріледі,.

Диспансерлік бақылау, жалпы ереже бойынша орындалады. Бірінші жылда, әр 3 айда бір рет, екінші жылда, әр 6 айда, осыдан кейін әр жыл сайын тексеруден өтіп тұру қажет. Тексеру кезінде қан мен зәр сарапталынады, ультрадыбыс, рентген әдістері міндетті түрде қолданылуы тиіс.

Дәріс қорытындысы:

1. Қазақстандағы бүйрек рагымен ауратын адамдардың жалпы меншікті үлесі - 2,9% құрап, 13 орында, ал еркектердікі -3,5% – ке, әйелдердікі – 2,4% –ке тең де, салыстырмалы 12- мен 13- орынды алады.

2. Республика бойынша орта есеппен бүйрек рагының аурушаңдық көрсеткіші – 5,4 %ooo тең болса, бұл деңгейден асып түсетін облыстарға Павлодар (9,1%ooo), Солтүстік Қазақстан (7,2%ooo), Қостанай (8,7%ooo), Шығыс Қазақстан (7,0%ooo), Ақмола (7,8%ooo) жатты.

3. Төменгі деңгейді Алматы (4,0%ooo), Жамбыл (3,6%ooo), Қызылорда (3,1%ooo), Маңғыстау (2,8%ooo) және Оңтүстік Қазақстан (1,9%ooo) облыстары қалыптастырды. Сонымен қатар Астана мен Алматы қалаларындағы бүйрек  рагының орташа аурушаңдық көрсеткіштері 7,0%ooo – 7,0%ooo, салыстырмалы, өзара тең болған.

4. Ең жиі тіркелетін жерлер; Швеция (22,4%ooo), Исландия (21,8%ooo), Уругвай (18,9%ooo), АҚШ (17,1%ooo),және Канада (16,8%ooo), ал  өте сирек тараған елдерге жататындар: Вьетнам (1,4%ooo) Индия (1,7%ooo),  Танзания (2,2%ooo), Афганистан (2,5%ooo) және  Қытай (3,0%ooo) жатады.

5. Бүйрек рагының  негізгі себептері әлі белгісіз болғанымен оны қоздыратын, соған апаратын себептер өте көп, оларға жататындар:

· жыныстық және жастық ерекшелік,

· темекі тарту,

· семіздік,

· қан қысымының көтерілуі,

· кейбір дәрі-дәрмектер,

· бүйрек аурулары,

· қант ауруы,

· тағамданудың әсері,

· кәсіптік айырмашылық.

6. Бүйректегі қатерсіз ісіктер, қатерлі ісіктерге қарағанда жиі.

7. Бүйректі қатерлі ісіктердің 80-89% гипернефроидты рак.

8. Бүйрек рагының алғашқы белгілеріне: ауырсыну сезімі, қанның зәрде болуы мен қолға ісік түйінінінің білінуі жатады.  

9. Бұл белгі неше түрлі себептерге байланысты болады:

· артерия қантамырының ісікпен қысылуына,

· зәр ағардың қысылуына,

· миға бөгелме ісіктің орналасуына,

· ісік клеткаларының  ренинді артық өндіруіне,

· артерия мен көк қан тамырларының көп дамып, артық болуына.

10. Бүйрек рагының клиникалық белгілерін  айқындап беретін мына тәсілдер:

· УДЗ,

· компьютерлік томография,

· магнитты-резонансты томография,

· радионуклидты ренография,

· ангиография және урография,

· рентгенография.

11. Бұлардың әрқайсысының өзіндік көрсеткіштері бар, осылардың арқасында ісіктің алғашқы өсу сатысы анықталып, тиімді емдік жоспар жасалынады

12. Бүйрек рагын мына аурулардан ажырату керек:

· гидронефроздан,

· бүйрек іріңдігінен,

· жылауықтан,

· көп жылауықты бүректен (поликистоз),

· туберкулезден,

· бүйрек айналасындағы липомадан.

13. Бүйрек рагының радикальды емі – нефроэктомия, ол аймақтық лимфа бездері мен бүйрек үсті безін қоса сылу..

14. Нефроэктомия тікелей мына жағдайларда қолданады:

· рак түйінді түрде кездессе,

· рак бүйрек артериясын немесе төменгі көк қан тамыр  қуысын зақымдаса,

· рактың бір ғана алыста бөгелме ісігі  болса,

· асқынған бүйрек рагы болса, онда уыттануды төмендету мақсатында және ауырсыну сезімді басу және  макрогематурияны азайту үшін паллиативты мақсатпен, операция қолдануы мүмкін,

15. Әр бүйректің өзінше лимфа айналымы бар.

16. Оң бүйректен 11-15 лимфа тамырлары шығып, үш үлкен лимфа арнасын құрастырады: алдыңғы, ортаңғы және артқы

17. Сол жақ бүйректен екі үлкен лимфа арнасы шығады, бұлардың көбісі қолқа маңайындағы лимфа бездеріне лимфа сұйығын жинайды.

18. Бүйрек рагына  операция жасалынбаған аурулардың өмір сүру мерзімдері, ісіктің  бірінші белгілерінен бастап санағанда, 1-3 жылдай болады. Тек 1-2% аурулар ем қабылдаса, бес жылға дейін өмір сүреді.

19. Науқастың 25-35% радикальды емнен кейін бес жыл өмір сүреді.

Қуық рагы

Кіріспе. Қуықтың табиғи екі функциясы бар: ол зәр жинау және оны шығару. Бүйректің бұл қызметі ағзаға өте қажет, сондықтан осы қызметттері бұзылса, онда ағзада қосымша зәрмен уыттану пайда болады.

Қуықтағы ісік ауруының ерекшелігі оның морфологиялық тұрғыдан әр түрлі болып, қуықтың шырышты қабатының ісікпен зақымдануына байланысты, ол бір морфологиялық түрден екінші бір түрге жиі ауысып және де клиникалық ағымында қуық ісігі, әртүрлі емнен кейін, өте жиі 60%-ға шейін қайтадан қозып жатады. Бұл құбылыстың негізгі себептері ісіктің радикальды емделінбеуіне байланысты.

Қуықьың  клиникалық анатомиясы және физиологиясы

Қуық сопақтау келген мүше, кіші жамбас қуысының алдында орналасқан, еркектеде - алдыңғы жағында жамбастың қасаба сүйектерінің қосындысы (симфиз), олардан мүше сіңір ұлпасымен ажырасып тұрады. Артқы жағында тік ішектің ампуласы, ұрық жүретін түтік, ұрық көпіршіктері мен зәр ағар орналасқан. Үстіңгі және аналасы жағынан оған ащы ішек, тоқ ішектің сигма бөлігі, кейде соқыр ішек, немесе тоқ ішектің көлденең бөлігі болыуы мүмкін. Төменгі жағында қуыс асты безі мен зәр шығатын түтік орналасқан. Қуықтың маңайында ұрық шығатын өзек бар.

Қуықтың төбесі, денесі, түбі және мойны бар. Мойны біртіндеп зәр шығаратын түтікке ауысады. Қуық, жыныстық көк етпен, тік ішекті көтеретін бұлшық етпен, қуық асты безі мен жамбас сүйектері, кіндік сияқты, сіңір байланыстарымен бекітілген. Қуықта бұлшық ет қабаты жақсы дамыған. Қуықтың іші шырышты қабатпен және шырыш асты қабатпен қоршалған, бірақ оның түбі шырышты және шырыш асты қабатпен қоршалмаған. Бұл жер ұшбұрышты болып келіп, оның ұшында зәр шығатын түтік орналасқан, ал оның негізіндегі екі бұрышына, зәр ағар келіп қосылады.. Зәрағарыдың қуыққа кірген жерінде оның қыспағы бар, ол адам еркіне бағынбайды. Қуықтан шығатын жердегі несеп қаналының қыспағы адамның зәрді реттегіш қасиетіне байланысты болады. 

Әйелдерде қуық кіші жамбас қуысының тереңірек жерінде орналасқан, алдыңғы жағымен жамбастың қасаба сүйектерінің қосындысы қоршалған, ал артқы жағында жатыр мен қынап бар.

Артерия қантамырлары ішкі жамбас артериясынан шығады, бұл ең негізгі қорек жолы; бұған қосымша ішкі, төменгі жамбас артериялары қосылады және олармен куық (әйелдерде-қынап артериясы) тығыз байланыста болғандықтан, ол-қан тамырларына бай мүше, әсіресе, көк қан тамырлары бір-бірімен тоғысады, сөйтіп олар ішкі Санторини шиеленіс торы, жамбас көк қан тамыр  байланыстарын қалыптастырады.

Лимфа сұйығы ішкі және сыртқы жамбас лимфа бездерінде жиналады, олардың барлығы жамбас қуысында орналасқан мүшелермен, ал әйелдерде- бұл жүйе жатыр мен қынап мүшелерімен байланыста болады..

Жүйке талшықтары симпатикалық, парасимпатикалық жүйелермен жалғасып, олар зәр ағардың қуыққа кірер жерінде, жүйке байланыстарын қалыптастырады. Симпатикалық жүйке қыспақтарды белсендірсе, парасимпатикалық жүйке оларды босатады, сөйтіп зәрдің шығуын реттеп отырады.

Тәулігіне адам ағзасынан 1,5 литрдей зәр шығады және бұл мөлшер тұрақты келмейді. Күндіз ол көбірек, ал түнде аз бөлінеді. Физикалық күш зәрдің мөлшеріне әсерін тигізеді; ұзаққа созылған жұмыс зәр шығу мөлшерін азайтады. 

Зәрдің түсі  қалыпты жағдайда мөлдір түсті, ашық сарғыш келеді. Ол тұрып қалса тұнба береді, ол тұз бен сірнеден тұрады. Зәр қышқылдау, РН-ы 5-7,0 аралығына тең және ол тағам түріне байланыситы болады. Тағамға байланысты зәрдің құрамы өзгереді, егер өсімдік пен мал тағамдары болса, онда зәр сәл қышқыл, ал өсімдік тағамдары көп болса, зәр сілтілі болады. Зәрдің тығыздығы 1015-1020- ға тең, оның мөлшері ішкен судың көлеміне тікелей байланысты. Бүйрек негізінде барлық белоктардың қалдықтарын, азот қосылған заттарды: мочевина, зәр қышқылы, аммиак, пурин негіздері, креатинин және индиканды зәр арқылы шығарады. Қалыпты жағдайда зәрде белок болмайды, немесе оның іздері, 0,03% - дан жоғары болмауы тиіс. Органикалық қоспалардың белок еместері, тұз ретінде, щавель, сүт қышқылдары болып шығады. Зәрде қант болмайды, ол тек қанда көбейген (гипергликемия) кезде анықталынады. Май қантқа ауысқанда, ағзада кетондар пайда болады. Зәрде кетон денелерінің және қанттың көбеюі диабет ауруының асқынғанын білдіреді. Қызыл қан түйіршіктерінің зәрде болуы (гематурия) бүйрек және зәр жүретін мүшелердің ауруын білдіреді. Зәрдің сарғыш түрі ол өт пигменттері уробилин мен урохромға байланысты. Бұлардағы оттегі, билирубиннен ішекте пайда болады. Бейорганикалық тұздар зәрде өте көп, олар тәулігіне 15-25 грамдай зәр арқылы шығып отырады. Бұдан басқа ас тұзының қалдықтары: хлоридты натрий мен калий, сульфат пен фосфаттар да зәрде қалыптасады. Осылардың көлеміне сәйкес зәр қышқылы өзгереді.